H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova

Gidroksilamin. 

Gidroksilamin: NH

2

OH - rangsiz kristall modda. 

Т

s

= +34ºC, Т

q

= 56,3ºC, d=1.35 

Oksidlanish darajasi -1. Qaytaruvchi. Gidroksilamin sulfatini gidroliz qilib olinadi. 

 

HO-NH-SO

3

-H + HOH = NH

2

OH + H

2

SO

4

 

Nitrat kislotani Pb yoki Hg elektrodlari bo‘lganda elektroliz qilib olinadi. 

HNO

3

 + 3H

2

= NH

2

OH + 2H

2

O 

NH

2

OH + HCl= NH

3

OHCl 

Azotning vodorodli birikmalarini tibbiyotda ishlatilishi.  

Ammoniy xlorid tibbiyotda yurak xastaligida simobli diuretiklarning ta'sirini kuchaitirish 

uchun ishlatiladi. NH

4

HCO

3

 non mahsulotlari va pechenyelar tayyorlashda ishlatiladi.  NH

4

OH  

nashatir spirti nomi bilan tibbiyotda ishlatiladi. 

FOSFOR. FOSFORLI O‟G‟ITLAR. 

Fosfor  keng  tarqalgan  element,  yer  sharini  0,04  %  ni  tashkil  qiladi.  Oson  oksidlangani 

uchun tabiatda erkin holda uchramaydi. 

Tabiatda appatit minerali 3Ca

3

(PO

4

)

2

·CaF

2

 yoki CaCl

2

 va fosforitlar Ca

3

(PO

4

)

2

 va har xil 

qo‘shimchalar bo‘ladi. 

Fosforitlar  va  appatitlar  fosforli  mineral  o‘g‘itlar  olishda  o‘g‘it  sifatida  ishlatiladi. 

Appatitlarning katta miqdorda Kola yarim orolida, Ural, Podmoskovyeda bor. 

Fosfor  tirik  organizm  uchun  kerakli  element:  kon,  miya,  nerv  sistemasi  to‘qimalarida 

bo‘ladi. Ko‘p miqdorda fosfor Ca

3

(PO

4

)

2

 holida hayvonlar suyagida bo‘ladi. Suyak ekilsa uning 

tarkibidagi  hamma  organik  moddalar  yonadi,  qolgan  modda  Ca

3

(PO

4

)

2

  bo‘ladi.  Odam 

organizmida fosforning umumiy miqdori 4,0 % ga boradi. 

Birinchi marta erkin fosfor 1669 yilda gamburglik alximik Brand tomonidan olingan. 

Hozirgi  paytda  kalsiy  fosfatdan  olinadi.  Buning  uchun  kalsiy  fosfat  qum,  ko‘mir  bilan  havo 

kirmaydigan joyda elektr pechlarida qizdiriladi. 

Ketayotgan prosessni tasavvur qilish uchun kalsiy fosfat: 

3CaO·P

2

O

5

·3SiO

2 

= 3CaSiO

3 

+ P

2

O

5

 

P

2

O

5 

+ 5C = 2P + 5CO 

Ca

3

(PO

4

)

2 

+ 3SiO

2 

+ 5C = 3CaSiO

3 

+ 5CO + 2P↑ 

P

+5

+5e → P

0    

│  2 

C

0

  -2e → C

+2 

│  5 

Ajralib chiqayotgan fosfor bug‘lari suv bug‘lari bilan ushlanadi. 

Fizik xossalari: Fosfor elektronlar soniga ko‘ra azotning analogi hisoblaniladi.  

P  3s

2

3p

5

3d

0

                                            N  2s

2

2p

3

 

Lekin fosfor 3-davr elementi, 3d orbitallari valent elektron rolini o‘ynaydi. 

Fosfor uchun sp

3

d

2

, sp

3

d

1

, sp

3

  gibridlanish xarakterli. 

Fosforni maksimal koordinatsion soni 6 ga teng. 11 allotropik modifikatsiyasi bor. 

Fosfor atomlari ikki atomli P

2

, to‘rt atomli yoki polimer P2 bo‘lishi mumkin.  

P

2

 molekulasi 1000ºC dan yuqorida mavjud. Molekuladagi P

2

 bog‘lanish energiyasi juda 

katta (450 kJ/mol), uning atomlarining parchalanishi 2000ºC sodir bo‘ladi.  

Suyuq  erigan  holda,  hamda  1000ºC  dan  pastda  P

4

  molekulalari  barqaror,  u  tetraedr 

konfiguratsiyasiga  ega.  Fosfor  bug‘larini  kondensatsiyasida  oq  fosfor  hosil  bo‘ladi  (H=1,8 

g/sm

3

). U molekulyar kristall panjaraga ega, Kristall panjara uchlarida P

4

 turadi. 

Oq fosfor - oq amorf modda. U oson suyuqlanadi. T

pl

 = 44ºC, T

k

=275ºC, uchuvchan CS

2

 

va boshqa organik erituvchilarda eriydi. Oq fosfor juda zaharli (O‖ldirish dozasi 0,1g). 

Suv ostida saqlansa sarg‘ayib qoladi. Fosforning hidi chesnokka o‘xshaydi. 

P

4

  molekulasida  bog‘lar  oson  uziladi  (200  kJ/mol).  Shuning  uchun  oq  fosfor  ximiyaviy 

aktiv, u turaverib polimer modifikatsiyaga o‘tadi. 

363 

 

Polimer modifikatsiyalardan eng barqarori qizil va qora fosfor. Tashqi ko‘rinishi jihatidan 

qora fosfor (d=2,7g/sm

3

) grafitga o‘xshaydi, uni oq fosfordan 200ºC va 1200 atm. bosimda olish 

mumkin. 

P

oq

→ P

qora        

H=-42 kJ/mol 

Qizil  fosforni  bir  qancha  modifikatsiyalari  bor.  Ularning  strukturasi  hali  to‘la 

aniqlanmagan. Ular polimer moddalar, o‘zaro piramidal bog‘langan. 

Olinish  usuliga  qarab  qizil  fosfor  har  xil  xossaga  ega.  Masalan,  uning  zichligi  2,0-2,4 

g/sm

3

, T

suyukl 

= 585-600ºC orasida rangi to‘q jigardan qizil, binafshaga o‘zgaradi. 

P  qizil  eritmaga    o‘tkazilishi  uchun  polimer  molekulasidagi  bog‘larni  uzish  kerak. 

Shuning  uchun  polimer  modifikatsiyalar  hech  qanaqa  erituvchilarda  erimaydi  va  yuqori 

suyuqlanish temperaturasiga ega. Shuning uchun P bug‘larini kondensatsiya qilganda qizil emas, 

oq modifikatsiya hosil bo‘ladi. 

P qizil, P qora ximiyaviy jihatdan ancha barqaror. 

Agar  oq  fosfor  havoda  o‘z-o‘zidan  50ºC  alangalansa,  qizil  fosfor  250ºC,  qora  fosfor 

400ºC alangalanadi. Oq fosfordagi farqli polimer modifikatsiyalar zaharli emas. 

Fosfidlar: yuqori temperaturada P hamma metallarni fosfidlargacha oksidlaydi.  

S-elementlar  II  fosfidlari  Me

3

P

2

  ion  kovalent  birikmalar  deb  qaralishi  mumkin,  ular 

tuzlariga o‘xshash, suvda oson parchalanadi. 

3Mg+2P=Mg

3

P

2

 

P qaytariladi. 

d-elementlar  fosfidlari  kul  rang  yoki  qora  rangga  ega  (MP,  MP

2

,  MP

3

). Ular  metallarga 

xos yaltiroqligiga, elektr o‘tkazuvchanligiga ega. Fosfidlarning ba'zi tiplari ximiyaviy ham aktiv.  

Kovalent  fosfidlarga  H

3

P  (fosfin)  kiradi.  Vodorod  bilan  fosfor  deyarli  reaksiyaga 

kirishmaydi. Fosfin bilvosita usul bilan olinadi (Ishqoriy muhitlarda). 

Ca

3

P

2 

+ 6H

2

O = 3Ca(OH)

2 

+ 2PH

3

 

              Fosfid kalsiy 

5P + 3H

2

O + 6KOH = 3KH

2

PO

3 

+ 2PH

3

 

PH

4

J + KOH = PH

3 

+ KJ + H

2

O 

Ximiyaviy xossalari jihatidan PH

3

 ammiakka o‘xshaydi. Lekin ammiakka nisbatan kuchli 

qaytaruvchi.  

Qizdirilganda  2PH

3 

= 2P + 3H

2

 

Suvdagi  eritmada  dissotsiatsiyaga  uchramaydi,  lekin  kumush,  simob,  mis  tuzlari  bilan 

cho‘kmaga tushadi. 

3CuSO

4 

+ 2PH

3 

= Cu

3

P

2 

+ 3H

2

SO

4

 

Havoda 150ºC gacha qizdirilsa, yonadi va fosfat angidridga aylanadi:                              

2PH

3 

+ 4O

2 

= P

2

O

5 

+ 3H

2

O 

Kuchli oksidlovchi (K

2

CrO

7

, KMnO

4

) ta'sirida PH

3

 H

3

PO

4

 gacha oksidlanadi.   

5PH

3 

+ 8KMnO

4 

+ 12H

2

SO

4 

= 5H

3

PO

4 

+ 8MnSO

4 

+ 4KSO

4 

+ 12H

2

O 

Ammiakka o‘xshash, u kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ammoniyga o‘xshab fosfoniy 

tuzlari deyiladi. 

PH

3 

+ HJ = PH

4

J – fosfoniy yodid. 

Ular ammoniy tuzlariga qaraganda beqaror. 

Galogenlar bilan birikmasi.  

Fosfor galogenlar bilan har xil birikmalar  hosil qiladi. Ulardan PCl

5

 – fosfor (V)-xlorid, 

PCl

3

-fosfor  (III)-xlorid,  PJ

3

  -  fosfor(III)-yodid.  PCl

3

  -  havoda  tutaydigan  suyuqlik,  zichligi  d  = 

1,57;            t

suyuq 

=  -92ºC;  t

qayn

.=  74,2ºC.  PCl

3 

-  fosfat  kislotasining  xlorangidridi  suv  bilan 

parchalanadi. 

PCl

3  

+ 3H

2

O = 3HCl + H

2

HPO

3 

- fosfit kislotasi. 

 

Kuchli oksidlovchi ta'sirida PCl

3

-(V) gacha oksidlanadi. 

2PCl

3

 + 2Cl

2 

= 2PCl

5

;         PCl

3

 + Cl

2 

= PCl

5

 

PCl

3 

 qizdirilganda P va Cl

2

 ni ta'sir etib olinadi: 

2P + 3Cl

2

= 2PCl

3

              + 321.75 kJ/mol 

364 

 

PCl

3

 organik ximiyada  -OH gruppalarini almashtirish uchun ishlatiladi. 

PCl

5 

- oq kristall modda, bo‘g‘uvchi hidga ega. T

s

=159ºC; T

qay

=162ºC  

PCl

5 

= PCl

3

 + Cl

2

   200ºC -48 5%;  300ºC - 97.3% 

Xarakter jihatdan fosfat kislotasining xlorangidridi. 

PCl

5

 + H

2

O = POCl

3

 + 2HCl            213.4 kJ/mol 

POCl

3

 + 3H

2

O = H

3

PO

4

 + 3HCl       301.25 kJ/mol 

 

Suv yetishmaganda POCl

3

 rangsiz o‘tkir hidli suyuqlik d=1.67; T

s

=1.1ºC; T

qay

=105.2ºC 

PCl

5

- kuchli oksidlovchi, u metallarni, oltin va Pt ham oksidlaydi. 

Cd + PCl

5 

= CdCl

2

 + PCl

3

 

2FeCl

2

 + PCl

5 

= 2FeCl

3

 + PCl

3

 

PBr

3

 - fosfor (III)- bromid, rangsiz tutaydigan suyuqlik T

s  

= 40ºC, T

qayn 

= 175.3ºC. 

PBr

5 

-  sariq kristall modda T

s

 = 108ºC 

PJ

3 

- qizil kristall  T

s 

= - 61ºC 

PF

3

, PF

5

 rangsiz gazlar. 

Fosforning kislorodli birikmalari. 

P kislorod bilan fosfat angidrid hosil qiladi. P

2

O

5

 va P

2

O

3

 yana 2P

2

O

4

 birikma ham bor.   

2P

2

O

4 

= P

2

O

3

 + P

2

O

5

 birikmasi. 

P

2

O

5 

- oq kristall modda, suv bilan fosfat kislotalar beradi.  

P

2

O

5

 + H

2

O = 2HPO

3 

- meta 

P

2

O

5

 + 2H

2

O = H

4

P

2

O

7 

- piro 

P

2

O

5

 + 3H

2

O = 2H

3

PO

4 

- orto 

Fosfat angidrid suv bilan juda yaxshi ta'sirlashadi, u o‘ziga suv tortuvchi modda sifatida 

ishlatiladi. 

P

2

O

5 

- asoslar va asosli oksidlar bilan fosfat kislota tuzlarini hosil qiladi.  

6 NaOH + P

2

O

5 

= 2Na

2

PO

4

 + 3H

2

O 

3BaO + P

2

O

5 

= Ba

3

(PO

4

)

2

 

P

2

O

5 

- fosforni havoda to‘la yonishi natijasida hosil bo‘ladi.  

P

4

 + 5O

2 

= 2P

2

O

5 

Orto-, meta-, pirofosfat kislotalarning bir-biriga o‘tish sxemasi: 

H

3

PO

4 



 H

4

P

2

O

7



 HPO

3

 

HPO

3 

– Meta fosfat kislotasini –  shishasimon modda suvda oson eriydi.  

H

4

P

2

O

7 

– Pirofosfat kislota rangsiz, kristall modda, suvda oson eriydi.  

 

H

3

PO

4 

– Ortofosfat kislota rangsiz kristall modda   

H

3

PO

4 

–  kam    miqdorda  suv  bilan  siropsimon  suyuqlik  hosil  qiladi.  Meta-,  piro-, 

ortofosfat  kislotalarni  anionlarini  farqlash  uchun  AgNO

3

  bilan  reaksiyasidan  foydalaniladi. 

Metafosfat kislotasi Ag+  bilan oq cho‘kma hosil qiladi. Metafosfat kislotasi (HPO

3)

x  x=2,3,6 

…. tipdagi polimer. Orto- va pirofosfat kislotasidan farq qilib oqsil moddalarini cho‘ktiradi, bu 

uing  polimer  xarakterini  ko‘rsatadi.  Pirofosfat  kislotasi  anioni  oq  cho‘kma  Ag

4

P

2

O

7   

ni  hosil 

qiladi. Lekin u tuxum oqsilini cho‘ktira olmaydi. Ortofosfat  kislota uch xil tuzlarni hosil qiladi: 

1)bir vodorod metallga almashgan NaH

2

PO

4 

2)ikkita vodorod metallga almashgan Na

2

HPO

4

 

3)uchta vodorod metallga almashgan Na

3

PO

4 

Barcha  ortofosfat  kislotasining  tuzlari  tarkibida  natriy,  kaliy  va  ishqoriy  metallar  va 

ammoniy  bo‘lsa  suvda  eriydi.  Bu  tuzlarning  tarkibida  boshqa  metallar  bo‘lsa  erimaydi. 

Ortofosfatlarning 

o‘ziga 

xos 

tarafi 

ularning 

qizdirishga 

munosabatidir. 

Bunda 

digidroortofosfatlar metafosfatlarga o‘tadi: 

NaH

2

PO

4 

= NaPO

3 

+ H

2

O 

Gidrofosfatlar difosfatlarga yoki pirofosfatlarga o‘tadi: 

2Na

2

HPO

4 

= Na

4

P

2

O

7 

+ H

2

O 

2MgHPO

4 

= Mg

2

P

2

O

7 

+ H

2

O 

O‘rta tuzlar yoki ortofosfatlar ammiak va kislotaga parchalanadi: 

(NH

4

)

3

PO

4 

= 3NH

3 

+ H

3

PO

4

 

365 

 

Texnikada ortofosfat kislota kalsiy fosfatni sulfat kislota bilan parchalash orqali olinadi: 

Ca

3

(PO

4

)

2 

+ 3H

2

SO

4 

= 3CaSO

4 

+ 2H

3

PO

4 

Kimyoviy  toza  ortofosfat  kislota  tibbiyotda,  oziq-ovqat  sanoatida,  sun'iy  droja  va 

limonadlar  tayyorlashda  ishlatiladi.  Ortofosfat  kislotasining  tuzlari  qattiq  suvlarni  tozalashda 

ko‘p ishlatiladi. 

FOSFIT  ANGIDRID:  P

2

O

3 

– oq kristall modda d=2,13; t

s

=23,8ºC; t

qay

=173ºC .  P

2

O

3

-

zaharli.  P

2

O

3 

–  uchuvchan  modda.  Uning  molyar  massasi  P

4

O

6 

to‘g‘ri  keladi.  200ºC  yuqorida 

termik parchalanadi: 4P

4

O

6 

= P

4 

+ 6P

2

O

4

;  3H

2

O + P

2

O

3 

= 2H

3

PO

3

 

P

2

O

3 

– qaytaruvchi modda. U  O

2

, S, Cl

2

, MnO

2

, PbO

2

, Na

2

O

2

 va boshqa oksidlovchilar 

bilan oson oksidlanadi. 

P

4

O

6 

+ 2O

2 

= 2P

2

O

5

 

Fosfat  kislota  H

3

PO

3 

suvda  yaxshi  eriydigan  kristall  modda  d=1,65;  t

s

=73,6ºC  unga  2ta 

tautomer formula mos keladi. 

 

H

2

HPO

3 

= 2H

+ 

+ HPO

3

2- 

 

Uni 2 xil tuzlari bor: 

1 tasi almashgan    –   NaHHPO

3 

2 tasi almashgan    –   Na

2

HPO

3

. 

Ular fosfitlar deyiladi. 

Fosfit kislota ham qaytaruvchi, ham oksidlovchi. Kuchli oksidlovchilar O

2

,  galogenlar, + 

metalning ionlari, nodir metal ionlari fosfit kislotani ortofosfat kislotasigacha oksidlaydi: 

H

2

HPO

3 

+ 2AgNO

3 

+ H

2

O = H

3

PO

4 

+ 2Ag + 2HNO

3 

Kuchli qaytaruvchilar, ishqoriy, ishqoriy yer metallari ta'sirida, fosfit kislota fosfingacha 

qaytariladi: 

H

2

HPO

3 

+ 3Zn + 3H

2

SO

4 

= 3ZnSO

4 

+ PH

3 

+ 3H

2

O 

Fosfor  ishlatiladigan  soha  gugurt  ishlab  chiqarish  sohasi.  Birinchi  gugurt  1805  yilda 

paydo bo‘lgan. 

O‟G‟IT  ISHLAB  CHIQARISh:  Fosfat  kislota  tuzlari  qishloq  xo‘jaligi  uchun  katta 

ahamiyatga  ega.  Fosfor  oqsil  moddalarning  tarkibiga  kiradi.  O‘simliklar  fosforni  tuproqdan, 

fosfat  kislota  tuzi  holida  oladi.  Lekin  uning  miqdori  tuproqda  kam  bo‘ladi.  Yerning 

hosildorligini oshirish uchun fosforli o‘gitlar solinadi. 

Tabiiy  fosforitlar  va  apatitlar  kam  eriydigan  Ca

3

(PO

4

)

2

  holida  bo‘ladi.  Shuning  uchun 

fosforitlar eruvchan nordon tuzlarga o‘tkaziladi. 

Superfosfat olish uchun maydalangan fosforit H

2

SO

4 

aralashtiriladi: 

Ca

3

(PO

4

)

2 

+ 2H

2

SO

4 

= 2CaSO

4 

+ Ca(H

2

PO

4

)

2

 

bunda  gips  va  kalsiy  digidrofosfat  hosil  bo‘lib  u  yaxshi  eriydi.  Hosil  bo‘lgan  tuz  oddiy 

superfosfat deyiladi.  

4H

4

PO

4 

+ Ca

3

(PO

4

)

2 

= 3Ca(H

2

PO

4

)

2

                 qo‘sh superfosfat 

H

3

PO

4 

+ Ca(OH)

2 

= CaHPO

4 

+ 2H

2

O 

Ko‘p miqdorda ammoniy fosfat ishlatiladi (NH

4

)

3

PO

4

. 

Turli xil o‘g‘itlar Samarqand superfosfat zavodida ishlab chiqariladi. 

         FOSFOR VA UNING BIRIKMALARINING 

                   TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI 

Fosfor organik birikmalar juda muhim biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Fosforsiz 

miya  to‘qimalarida  moddalar  almashinuvi  sodir  bo‘lmas  edi.  Miyadagi  fosforilaza  fermenti 

polisaxaridlarning  gidrolizlanish  jarayoni  va  sintezini  boshqarib  turadi.  Uglevodlarning  miya 

to‘qimalarida  oksidlanishida  fosforopiridinnukleotidlar  neorganik  fosfatlar  juda  muhim  o‘rin 

tutishi aniqlangan. 

RNK  va  DNK  mononukleotidlari  o‘zaro  fosfat  kislota  qoldiqlari  bilan  bog‘langanligini 

esga olsak, bu fosfor birikmalarini ahamiyatini yana bir bor namoyish etadi. 

Natriy  digidrofosfat  tibbiyotda  oshqozonning  kislotaliligi  ortib  ketganda  ishlatiladi.  U 

URODAN preporatining tarkibiga kiradi.                                                                                

Tarqatma material 

366 

 

Mishyak, surma va vismut. 

Mishyak, surma va vismut erkin metallarga o‘xshash, ular azot va fosforga o‘xshamaydi. 

Lekin bu elementlarning muhim birikmalari, formulasi, xarakteri, strukturasi, ionlanish, elektron, 

oksidlanish-qaytarilish xarakteristikasi buyicha bu elementlarga o‘xshaydi. 

Mishyak  –  5·10

-4

  % miqdorda uchraydi.  1690  yil Shrider tomonidan ochilgan. Tabiatda 

As

4

S

4

– rvalger, As

2

S

3 

– surinigmat, FeAsS – mishyak kolchedani holida uchraydi. 

Olinishi:  Erkin  holda  mishyak  uning  metallik  birikmalaridan  suyuqlantirish  orqali 

olinadi.         ( Bunda mishyak pechda haydaladi, priyomnikda yig‘iladi). 

FeAsS = As + FeS 

yoki metallik yoki sulfidli birikmalarini kisloroda yoqib, keyin qaytarib olinadi. 

2FeAs + 3O

2 

= Fe

2

O

3 

+ As

2

O

3

 

As

2

O

3 

+ 3C = 2As + 3CO 

Fosforga  o‘xshab  bir  qancha  allotropik  modifikatsiyalar  holida  uchraydi.  Oddiy 

temperaturada metallik mishyak va kul rang mishyak barqaror. Juda tez sovutilsa sariq mishyak 

As

4   

d=2,0  g/m

3

  hosil  bo‘ladi.  Oddiy  holda  u  sublimatsiyaga  uchraydi.  Elektr  tokini  o‘tkazadi. 

Suvda erimaydi. 

4As + 3O

2 

= 2As

2

O

3

 

2As + 5Cl

2 

+ 8H

2

O = 2H

3

AsO

4 

+ 10HCl 

As va uning birikmalari kuchli zahar. As birikmalarida As

-3

, As

+3

, As

+5

 sifatida uchraydi. 

Vodorodli birikmalari. 

 As gidridi, arsin AsH

3

, rangsiz juda zaharli gaz, chesnok hidi bor, suvda kam eriydi. 

AsCl

3 

+ 6H = AsH

3 

+ 3HCl 

Arsin mishyakni hamma birikmalarini vodorod bilan qaytarishda hosil bo‘ladi. 

6Zn + 6H

2

SO

4 

= 6ZnSO

4 

+ 12H;   12H + As

2

O

3 

= 2AsH

3 

+ 3H

2

O 

6Zn + 6H

2

SO

4 

+ As

2

O

3 

= 6ZnSO

4 

+ 2AsH

3 

+ 3H

2

O 

AsH

3

      t

s 

=  -113,5ºC,  t

qay 

=  -55ºC,  1m

3

  havoda  AsH

3

  10

-6

gr.  o‘ldiradi.  Arsin  beqaror, 

qizdirilganda oson parchalanadi. 

2AsH

3 

= 2As + 3H

2 

Bu xossasidan As ochishda foydalanadi, bunda chex alximigi Marsh 1836 yil As ochish 

usulini taklif qilgan. 

As

2

O

3 

+ 12HCl + 6Zn = 2AsH

3 

+ 6ZnCl

2 

+ 3H

2

O                200-300ºC 

2AsH

3 

= 2As + 3H

2

 

Arsin  parchalanadi,  hosil  bo‘lgan  As  priborni  sovuq  joylarida  yig‘iladi,  xarakterli  qora 

massa bilan qoplanish beradi, bu «mishyak oynasi» deyiladi (10

-8

gr.As). 

AsH

3

 to‘la yonsa: 2AsH

3 

+ 3O

2 

= As

2

O

3 

+ 3H

2

O 

Dastlabki qisqa yonish: 4AsH

3 

+ 3O

2 

= 4As + 6H

2

O 

Arenidlar: Cu

3

As, Ca

3

As

2  

–  arenidlar deyiladi. 

Kislorodli birikmalari: As

2

O

3

, As

2

O

5  

As

2

O

3-

– mishyak angidridi mishyakni havoda yonishi yoki mishyakni rudalarini qizdirish 

orqali olinadi. 

2FeAsS + 5O

2 

= Fe

2

O

3

 + As

2

O

3

 + 2SO

2

 

As

2

O

3

 + 3H

2

O = 2As(OH)

3 

= 2H

3

AsO

3 

= H

2

O + HAsO

2

 

Amfoter xarakteristikasi: 

As

2

O

3 

+ 6HCl = 2AsCl

3

 + 3H

2

O 

As

2

O

3

 + 6NaOH = 2Na

3

AsO

3 

+ 3H

2

O 

H

3

AsO

3-

–  erkin  holda  olinmagan,  faqat  suvdagi  eritmada  mavjud,  eritmada  quyidagi 

muvozanatda bo‘ladi: 

H

3

AsO

3 

= H

2

O + HAsO

2

= H

+

 + AsO

2

-

;  k = 6·10

 -10

 

As (III) birikmalari qaytaruvchilar, ular As(V) gacha oksidlanadi. 

H

3

AsO

4 

– mishyak kislotasi odatdagi sharoitda qattiq modda, suvda yaxshi eriydi:  

2H

3

AsO

4 

= As

2

O

5  

+ 3H

2

O 

3As + 5HNO

3

 + 2H

2

O = 3H

3

AsO

4

 + 5NO 

367 

 

3As

2

S

3

 + 28HNO

3

 + 4H

2

O = 6H

3

AsO

4

 + 9H

2

SO

4

 + 28NO 

H

3

AsO

4 

= H

+

 + H

2

AsO

4

-

 

H

2

AsO

4

-

 = H

+

 + HAsO

4

2-

         k = 5·10

-3

 

HAsO

4

2-

 = H

+

 + AsO

4

3-

 

Na

3

AsO

4

, NaHAsO

4

, NaH

2

AsO

4

 

HAsO

3 

– metamishyak kislotasi, H

4

As

2

O

7

– piromishyak kislotasi, H

3

AsO

4

 va uning tuzlari 

oksidlovchi. 

K

3

AsO

4

 + 2KJ + H

2

SO

4 

= K

3

AsO

3

 + J

2

 + K

2

SO

4

 + H

2

O yoki 

K

3

AsO

4

 + J

2

 + 2KOH = K

3

AsO

4

 + 2KJ + H

2

O 

Mishyak sulfidlari: 

2As + 3S = As

2

S

3

;                                    2As + 5S = As

2

S

5

; 

2AsCl

3

 + 3H

2

S = As

2

S

3

 + 6HCl;              2AsCl

5

 + 5H

2

S = 10HCl + As

2

S

5

 

Mishyak sulfidlarini sulfidlar ya'ni Na

2

S, K

2

S yoki  (NH

4

)

2

S bilan ta'siri orqali suvda eruvchan 

tiomishyak  H

3

AsS

3 

– tioarsenit kislotasi va H

3

AsS

4-

 tioarsenat kislota hosil bo‘ladi. 

As

2

S

3

 + 3Na

2

S = 2Na

3

AsS

3

    natriy tioarsenit 

As

2

S

5

 + 3Na

2

S = 2Na

3

AsS

4

    natriy tioarsenat 

As  –  birkmalari  meditsinada,  qishloq  xo‘jaligida,  insektitsid  sifatida  ishlatiladi,  As

2

O

3

 

sichqonlarni o‘ldiruvchi dori (kemiruvchilarni) sifatida ishlatiladi.