H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari
- OQR ahamiyati
Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutitalabalariuchun/ mualliflar: S.N.Aminov,R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 3.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo- Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.- 428 b. 4.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 5. A.I.Gorbunov.Teoteticheskie osnovi obshey ximii.,M.,2011. 6.Anorganik kimyo: Farmatsiya-57230500-bakalavriyat ta‘lim yo‘nalishi uchin darslik)|H.R.To‘xtayev (va bosqalar); O‘zROliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi.- T.:‖Noshir‖,20011.-520 b.
0 +1 -1 +2 -1 0 Zn+2HCl= ZnCl 2 + H 2
0 +6 +2 +6 -2 +4
Cu + H 2 SO 4 = CuSO 4
+ SO 2 + H 2 O Elementlarning OD o‘zgarishi bilan boradigan reaksiyalarga oks.-qayt. reaks. deyiladi. Oksid.-qayt. reaks. nazariyasi
1. Agar atom-molekula yoki ion o‘zidan elektron bersa bunday reksiyalar oksidl. reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish reaksiyalarida ayni elementning OD ortadi. Shu zarrachalarning o‘zi qaytaruvchilar deyiladi. 212
6 6 3 3 2 7 2 1 2 2 1 5 3 3 8 2 3 1 2 2 2 2 8 3 S e S Cr e Cr Fe e Fe Mn Mn H e H Cl e Cl N e N Al e Al e o o
2. Agar atom, molekula, yoki ion o‘ziga elektron qabul qilsa bunday jarayon qaytarilish deyiladi. Bunda ayni zarrachaning OD kamayadi. Shu atom, molekula yoki ion oksidlovchi deyiladi. 3 5
2 6 3 6 2 3 2 1 2 1 1 2 8 2 8 6 1 2 2 2 2 2 2 N e N S e S S e S Cr e Cr Fe e Fe Cl e Cl H e H Cl e Cl o o o o
3. Oksidl.- qayt. reaksiyalari bir paytni o‘zida sodir bo‘ladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish ikki xil usuli bor: - elektron balans usuli; - yarim reaksiyalar usuli. 0 +5 +2 +2 3 Cu+ 8HNO 3 = 3 Cu(NO 3 ) 2 + 2 NO + 4 H 2 O +7 +1 -1 +2 0 -1 2 KMnO 4 ++16 HCl = 2MnCl 2 + 5Cl
2 + 2 KCl+ 8 H 2 O
4NH 3 +5O 2 = 4NO+ 6H 2 O
Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo‘linadi: 1) molekulararo ; 2) ichki molekulayr; 3) disproporsiyalanish reaks.; 4) murakkab oksid.-qaytarilish reaks. 0 +6 +2 +4 Cu + 2H 2
4 = CuSO
4 +SO
2 + 2H
2 O
4 + Zn = ZnSO 4 + Cu
1- jadval. Eng muhim qaytaruvchi va oksidlovchilar. Qaytaruvchilar Oksidlovchilar Na,K,Ca,Zn,Fe,Mg,Al, C,Si,H 2
Uglerod (II) oksidi CO; Vodorod sulfid H 2 S;
Natriy sulfid Na 2 S; Oltingugurt(IY) oksid SO 2
sulfit kislotasi va uning tuzlari Na 2
3 ;
Natriy tiosulfat Na 2 S 2 O 3 ; Galogenlar F 2 ,Cl
2 ,Br
2 ,J 2 , Marganes (VII)oksidi Mn 2 O
, MnO 2 ; Kaliypermang. KMnO 4 , Kaliy manganat K 2 MnO 4
Хrом (VI)окsidi CrO 3 , kaliy хrомаti K 2 CrO
4 , kaliy diхromati K 2 CrO
7; nitrat kislotasi HNO 3 va
uning tuzlari; kislorod О 2 ,ozon О
3 ,
213
vodorod xlorid HCl, vodorod bromid HBr, vorod yodid HI; temir(II) sulfati FeSO 4 ; Marganes sulfati MnSO 4 ; Vodorod peroksid H 2 O 2 ; Nitrit kislotasi HNO 2 va
uning tuzlari; ammiak NH 3 ;
2 H 4 , Gidroksilamin NH 2 OH,
azot(II)oksidi NO; fosfit kislotasi H 3 PO
, arsenit kislotasi H 3 AsO
3 , aldegidlar ; spirtlar ; chumoli kislotasi va aldegidi; shavel kilotasi; glukoza; katoddagi elektr toki. vodorod peroksidi Н 2 О 2 va uning tuzlari; sulfatkis.H 2 SO 4 (kons). Mis(II) oksidi CuO, kumush oksidi Ag 2 O;
qo‘rg‘oshin oksidi PbO 2;
AuCl 3 ,AgCl; Ammoniy persulfati (NH
4 ) 2 S 2 O 8 gipoxloritlar KClO; xloratlar KClO 3 ; perxloratlar KClO 4 ; zar suvi(3HCl+HNO 3 ); HNO 3 va HF aralashmasi anoddagi elektr toki.
Gazlar orasida: 3H 2 +N 2 =2NH
3 4NH
3 +5O
2 =4NO+6H
2 O
2SO 2 +O 2 =2SO
3 Qattiq moddalar va gazlar :
2Mg(q)+O 2 (g)=2MgO(q) 2Sb(q)+3CI 2 (g)=2SbCI 3 (q)
Qattiq moddalar bilan suyuqliklar : 4HCI(S)+MnO 2 (q)=CI
2 (g)+ Mn CI 2 (s)+2H
2 O(s)
16HCI(s)+2KMnO 4 (q)=5CI 2 (g)+2MnCI 2 (s)+8H
2 O(s)+2KCI(s) Faqat qattiq moddalar : 2AI(q)+ Fe 2 O
(q)=AI 2 O 3 (q)+2Fe(q) C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO 2 (g) Eritmada: 3Na
3 AsO
3 +K 2 Cr 2 O 7 +4H
2 SO 4 = 3Na 3 AsO 4 +Cr
2 (SO
4 ) 3 +4H 2 O+K 2 SO 4 2NaCrO 2 +3H
2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H
2 O OD turlicha bo‘lgan bir xil atomlardan iborat moddalar orasida: 2H
2 S+H
2 SO 3 =3S+3H 2 O 5HCI+HCIO 3 =3CI
2 +3H
2 O Disproporsiyalanish yoki o‘z-o‘zidan oksidl. –qayt. Reaks. bitta element atomlarining o‘zi ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo‘ladi.
3K 2 MnO
4 +2H
2 O=2KMnO
4 +MnO
2 +4KOH
3KCIO=2KCI+KCIO 3
2 =HNO
3 +2NO+H
2 O
4 Na
2 SO 3 =3Na 2 SO 4 +Na
2 S
6NaOH+3S=2Na 2 S+Na 2 SO 3 +3H 2 O 2KOH+CI
2 =KCI+KOCI+H 2 O
6KOH+3CI 2 →5KCI+KCIO 3 +3H
2 O Ichki molekulyar-oksid. qayt. reaks. OD o‘zgarayotgan turli xil atomlar bitta modda molekulasi tarkibiga kiradi: 2KNO 3 =2 KNO
2 + O
2 214
4HNO 3 =4NO
2 +2H
2 O+O
2 2 Ba(NO
3 ) 2 =2BaO+4NO 2 +O 2
(NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 =Cr
2 O 3 +N 2 +4H 2 O 2HgO= 2Hg+O 2
2KClO 3 =2KCl+3O
2
Murakkab oksidl.-qayt. reaks. ikkitadan ortiq elementlarning OD o‘zgaradi. 3Аs 2 S 3 +28HNO
3 +4H
2 O→6H
3 AsO
4 +9H
2 SO 4 +28NO +3 +5 2 As -4e 2As 3 3S -2
-24e 3S +6
N +5 -3e N
28
3As 2 S 3 +28НNO 3 +4H 2 O=6Н
3 АsO
4 +9H
2 SO 4 +28NO Eritmada Mn +7 , Cr
+6 , S
+6 , N
+5 , N
-3 , Cl
+7 ionlar uchramaydi. Eritmada: Mn 2+ , Cr 3+ , MnO
4 - , CO 3 2- , ClO 4 - , Cr 2 O 7 2- , SO
4 2- bor. 1) Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni bilan bog‘lanib suv molekulasini hosil qiladi va qaytariladi:
[О]+2Н
+ +2 e
Н
2 О
MnO
4 - +8H + +5e
Mn 2+ + 4H 2 O 2) Neytralvaishqoriysharoitdaoksidlovchitarkibidagiortiqchakislorodsuvmolekulasibilanbog‘lanibgi droksidioninihosilqiladivaqaytariladi: [O] +H 2 O +2e 2OH
-
MnO 4 - +2H 2 O+3e
MnO
2 +4OH
- 3) kislotali va neytral sharoitda qaytaruvchi tarkibidagi yetishmayotgan kislorodni suvdan olib vodorod ionini hosil qiladi: H 2 O - 2e [O ] +2H + SO 3 2- + H 2 O -2e SO
4 2- + 2H +
4) Kuchli ishqoriy muhitda qaytaruvchi yetishmayotgan kislorodni gidroksid ionidan olib oksidlanadi va suv hosil qiladi: 2OH - -2e [O] + H 2 O
3 2- +2OH - - 2e SO
4 2- +H 2 O J - + 6OH
- -6e JO
3 - + 3H 2 O 1-misol. KNO 2 +KMnO
4 +H 2 SO 4 =MnSO 4 +KNO
3 +K 2 SO 4 +2H 2 O NO 2 - +MnO 4 - +H + NO 3 - + Mn 2+ + …..
NO 2 - +H 2 O-2e NO 3 - +2H
+ 5
MnO 4 - +8H + +5e Mn 2+ +4H 2 O 2 5NO 2 - + 2MnO 4 - + 6H + = 5NO 2
+2Mn 2+ + 3H 2 O 5K + + 2K
+ + 3SO 4 2-
+ + 2SO
4 2- + 2K + + SO
4 2-
5KNO 2 +2KMnO 4 +3H
2 SO 4 =5KNO 3 +2MnSO 4 +K 2 SO 4 +3H 2 O
2-misol. 2KMnO 4 +3Na 2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH MnO 4 - + SO 3 2- +H 2 O→MnO 2 + SO
4 2- +…… MnO 4 -
2 O+3e
MnO
2 +4OH
- 2 SO 3 2- +H 2 O -2e SO 4 2- +2H
+ 3 2MnO 4- +3SO 3 2- +H 2 O=2MnO
2 +SO
4 2- +2OH -
2KMnO 4 +3Na
2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH 3-misol. Н 2 О
+FeSO 4 +H 2 SO 4 →Fe 2 (SO 4 ) 3 +H 2 O Fe 2+ -2e Fe 3 + 1 1 215
H 2 O 2 +2H + +2e 2H 2 O 1 1 2Fe 2+ +H
O 2 +2H + =2Fe
3+ +2H
2 O
H 2 O 2 +2FeSO
4 +H 2 SO 4 =Fe 2 (SO
4 ) 3 +2H 2 O 4- misol. KI+H 2 O
→J 2 +KOH 2I -
-2e J 2 1 H 2 O 2 +2e
2OH
- 1
H 2 O 2 +2I
- =2OH
- +I
2
2KI+H 2 O 2 →J
2 +2KOH
5-misol. NaCrO 2 +H 2 O 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 +H 2 O
2 - +4OH - -3e
CrO
4 2- +2H 2 O 2 H 2 O 2 +2e 2OH
- 3 2NaCrO 2
2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H
2 O
6-misol. Н 2 О 2 +МnO
4 - +H + →O 2 +Mn 2+ ……. Н 2 О 2 -2e
O 2 +2H + 5 MnO 4 - +8H + +5e Mn 2+ +4H 2 O 2 5H 2 O 2 +2MnO
4 - +6H + =5O
2 +2Mn
2+ +8H
2 O
Tarqatma material Qayt-chi va oksid-chilar va ularning reaksiya mahsulotlari Oksidlovchilar Qaytaruvchilar Galogenlar va birikmalari F 2 →2HF; Cl 2 →2HCl Br 2 →2HBr; J 2 →2HJ
Vodorodgalogenidlar 2HBr→Br
2
HClO→HCl; KClO 3 →KCl
HCl→Cl 2
Sulfatlar va sulfitlar H 2 SO 4 → SO 2
H 2 SO 4 → H 2 S H 2 SO 4 → S Na 2
3 →S Sulfidlar va sulfitlar H
2 S →S SO 2
3 S→SO
2
Nitratlar va nitritlar HNO 3 →NO 2 HNO 3 → N
2 O
HNO 3 →NO KNO 2 → NO HNO 3
4 NO 3 NH 3 →N 2 NH 3 →N0
NH 3 →KN0 3
KMnO 4 →MnSO 4 (kislotali) KMnO 4
2 (neytral) KMnO 4
2 MnO
4 (ishqoriy) MnO 2
4
MnSO 4 →MnO
2;
MnSO 4 →K
2 MnO
4
MnSO 4 →KMnO
4 MnO
2 → KMnO
4 (kislotali) MnO 2
2 MnO
4 (ishqoriy) K 2
4 →KMnO
4
K 2 Cr 2 O 7 →Cr 2 (SO
4 ) 3 kucli kislotali(H 2 SO 4 ) Cr 3+ birikmalari CrCI 3
2 CrO
4
Pb +4 birikmalari Pb 4+
2+
Pb 2+ birikmalari Pb 2+
4+
Sn 4+ birikmalari SnCI 4
2
Sn 2+ birikmalari SnCI 2
4
216
K 3 AsO
4
K 3 AsO
3 ; As
2 S 3
5H 2 O 2 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 =5O 2 +2MnSO 4 +H 2 SO 4 +8H 2 O
7-misol. H 2 O 2 +[Fe(CN) 6 ]
+OH - =O 2 +[Fe(CN)
6 ] 4- +……… H 2 O
+2OH - -2e O 2 +2H 2 O 1 [ Fe(CN) 6 ] 3- +1e
[Fe(CN)
6 ] 4- 2 H 2 O 2 +2OH - +2[Fe(CN) 6 ]
=O 2 +2H 2 O+2[Fe(CN) 6 ]
H 2 O 2 +2K 3 [Fe(CN)
6 ]+2KOH=O
2 +2K
4 [Fe(CN)
6 ]+2H
2 O Oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti Oksidlovchi yoki qaytaruvchining ekvivalenti deb , ularning 1 mol elektronlariga mos keladigan miqdorga aytiladi. Misol. Fe 2+ +Cr 2 O 7 2- +H + →Fe 3+ +Cr 3+ +……
Fe 2+ -e Fe 3+ 6 Cr 2 O
2- +14H
+ +6e
2Cr
3+ +7H
2 O 1 6Fe 2+ +Cr 2 O 7 2- +14H
+ 6Fe 3+ +2Cr
3+ +7H
2 O
Molekulyar holda yozilsa: 6FeSO 4
2 Cr 2 O 7 +7H 2 SO 4 =3Fe 2 (SO 4 ) 3 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +7H
2 O
Oks-chi ekvivalenti : E K2Cr2O7
=М/6=294/6=49g/моl Qayt-chi ekvivalenti : E FeSO4 =M/1=152 g/mol. E= М/n Oksidl.-qayt. reaks. potensiallari Misol. Zn- 2e Zn 2+ Cu 2+ +2е
Сu
Е Zn/Zn 2+ = -0.763 v ; E Cu/Cu 2+
Reaksiyasi uchun: Е Сu/Сu 2+ - Е
Zn/Zn 2+ = 0.337 - (-0.763) = 1.1 v 2 FeCl
3 +SnCl
2 = 2 FeCl
2 + SnCl
4 reaksiyasi olinsa
E
2+ /Fe
3+ = +0,77 v E Sn 4+
2+ =+0,15 v
Agar 2NaCl+ Fe 2 (SO
4 ) 3 =2FeSO 4 + Cl 2 +Na
2 SO 4 2Cl - + Fe 3+ = Cl
2 +Fe
2+ 2Cl
- /Cl
2 uchun E= +1,36 v; Fe 3+ /Fe
2+ uchun E= +0,77 v;
Oksid-chining standart elektrod potensiali qayt-chinikidan kichik reaksiya to‘g‘ri yonalish bo‘yicha bormaydi.
. OQR ahamiyati Tirik organizmdagi barcha reaksiyalar OQR iboratdir. Nafas olish, ovqat hazm qilish, turli biokimyoviy sintezlar. Mikroelementlar yetishmasligi OQR yo‘nalishida o‘zgarishlar ro‘y berishi bilan bog‘langan. OQR klinik analizda ishlatiladigan qondagi kalsiyni aniqlash, siydik kislotasi, katalaza va peroksidaza fermentlari, xlor, xlorli ohak, ichimlik suvlardagi qoldiq xlorni aniqlash va oksidimetriya usullarida qo‘llaniladi. Download 7.36 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling