H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tarqatma matеrial
- ISHQORIY METALLARNING OLINISHI
- ISHQORIY METALLARNING XOSSALARI
- II A guruh elementlari
- Berilliy
- Magniy
- 1-MAVZU
H - O - O – H Vodorod peroksid beqaror birikma. Oson parchalanadi. 2H 2 O 2 = 2H 2 O + O
2 + 195,15 kj 151 o
va 2 bosrichda dissotsiatsiyalanadi. H 2 O 2 H + + HO 2 -
HO 2 - H + + [O 2 ] 2--
H 2 O 2 nordon va asosli tuzlar hosil qiladi. NaHO 2 , Na 2 O 2 , Ba[O 2 ] H 2 O 2 oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi. H 2 O
kisloroddan kuchliroq oksidlovchi. H 2
2 oksidlovchi bo‘lganda: 2 O 2 H
+ ionlari bilan birikib suv molekulasini hosil qiladi. H 2
2 + 2H
+ + 2e = 2 H 2 O
2 O 2 = J 2 + 2 H 2 O 2J - - 2 e
J
2 1 H 2
2 + 2H
+ + 2e
2 H
2 O 1 2KJ + H 2
2 + H
2 SO 4 = J 2 + 2 H 2 O + K
2 SO 4 2J - + 2 e J 2 1 H 2
2 + 2H
+ + 2e
= 2 H
2 O 1 2. Neytral va ishqoriy muhitda oksidlovchi H 2 O 2 2ta elektron biriktirib OH - ionlarini hosil qiladi. H 2 O 2 + 2e = 2OH -
KNO 2 + H
2 O 2 = H 2 O + KNO 3
NO 2 - +H 2 O - 2e
NO
3 - +2H + 1 H 2 O 2 + 2e 2OH - 1 2KCrO 2 + 3H
2 O 2 + 2KOH = 2K 2 CrO 4 + 4H
2 O CrO 2 - + 4OH - - 3e
CrO
4 2- + 2H 2 O 2 277
H 2 O 2 + 2e 2OH - 3 CrO 2
+ 8OH -
+ 3H 2 O 2 = 2CrO
4 2- + 4H 2 O + 6OH
-
PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + H 2 O
H 2 O 2 + 2e
2OH
- 4 PbS + 4H 2 O - 8e Pb
- + SO
4 2- + 8H + 1 PbS + 4H 2 O 2 + 4H
2 O = Pb
2+ + SO
4 2- + 8H + + 8OH
-
PbS + 4H 2 O 2 = PbSO 4 + 4H 2 O Oksidlovchilar KMnO 4 , Ag
2 O, CrO
3 va b. ishtirokida vodorod peroksid qaytaruvchilik xossasini namoyon qiladi. 1. Kislotali muhitda vodorod peroksid 2ta elektron berib, vodorod ionlari va kislorod molekulasini hosil riladi. H 2 O 2 - 2 e = 2H + + O
2
Misol: 5H 2 O 2 + 2KMnO 4 + 3H 2 SO 4 = 5O 2 + 2 MnSO 4 + K
2 SO 4 + 8H 2 O H 2 O 2 - 2 e
2H
+ + O
2 5 MnO 4
+ 8H + + 5e Mn
2+ + 4H
2 O 2 5H 2
2 + 2MnO
4 - + 16H + = 10H
+ + 5O
2 + 2Mn
2+ + 8H
2 O
K 2 Cr 2 O 7 + 3H
2 O 2 + 4H 2 SO 4 = 3O
2 + Cr
2 (SO
4 ) 3 + 7H 2 O + K 2 SO 4 Cr 2 O 7 2- + 14H + + 6e ---- 2Cr 3+ + 7H
2 O 1 H 2
2 - 2 e = 2H + + O
2 3 CrO 4
+ 14H + + 3H 2 O 2 = 2Cr 3+ + 7H 2 O + 6H
+ + 3O
2
2. Neytral va ishqoriy muhitda OH - ionlarini biriktirib suv va kislorod hosil qiladi. H 2 O 2 + 2OH
- - 2e = 2H 2 O + O
2
Ag 2 O + H
2 O 2 2Ag + O 2 + H
2 O H 2 O 2 - 2 e 2H + + O
2 1 Ag 2
2 O + 2e
2Ag + 2OH - 1
H 2 O 2 + Ag
2 O + H
2 O = 2Ag + 2H 2 O + O
2
2K 3 [Fe(CN)
6 ] + H
2 O 2 + 2KOH = 2K 4 [Fe(CN) 6 ] + O
2 + 2H
2 O [Fe(CN) 6 ] 3- + [Fe(CN) 6 ] 4- 2 H 2 O 2 + 2OH - - 2e
2H
2 O + O
2 1 2[Fe(CN) 6 ] 3- + H 2 O 2 + 2OH
- - 2e = 2H 2 O + O
2 + 2 [Fe(CN) 6 ]
Olinishi. Vodorod peroksid natriy yoki bariy peroksidlarga kislota ta‘sir ettirib olinadi. Na 2
2 + H
2 SO 4 = Na 2 SO 4 + H
2 O 2 BaO
2 + H
2 SO = BaSO 4 + H
2 O 2 Dunyoda ishlab chiqariladigan vodorod peroksidlarning 30%i 50%li sulfat kislotani elektroliz qilish orqali olinadi. 2H 2 SO 4 = 2H + + 2HSO
4 - 2H + + 2e = H 2
2H + + 2e = H 2
2 HSO 4 - - 2e = H 2 S 2 O 8
peroksodisulfat kislota H 2 S 2 O 8 + 2H
2 O = H
2 O 2 + 2H 2 SO 4
3% li vodorod peroksid eritmasi (pergidrol) va 73-90%li eritmalari sotiladi. Vodorod peroksid ko‘p bo‘yoqlarni oqartiradi. Shu xossasi tufayli ipak, soch, par va boshqalarni oqartirish uchun ishlatiladi. U harbiy va raketa texnikasida, 3% li eritmasi tibbiyotda dezinfektsiyalovchi modda sifatida qo‘llaniladi.
I A GURUH ELEMENTLARI Bu guruh elementlariga litiy,natriy,kaliy,rubidiy,seziy va fransiy kiradi. Barcha guruh a‘zolarinig tashqi elektron qavatida 1 tadan s elekteronlar bor.ularning elektron formulalari quyidagicha:
278
3 Li 1s 2 2s 1
11 Na 1s 2 2s 2 2p 6 3s 1 19 K 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 37 Rb 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 5s1 55 Cs 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 4d 10 5s 2 5p 6 6s 1
87 Fr 1s 2 2s
2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 4d 10 5s 2 5p 6 5d 10 6s 2 6p 6 7s 1
Element tartib nomeri ortishi bilan atom va ionlarning radiusi ortadi.Shu metallarning suyuqlanish harorati kamayadi. Bu matallarning barchasidan litiy farq qiladi. Uni tashqaridan ikkinchi qavatida ikkita elektroni bor. ISHQORIY METALLARNING OLINISHI Ishqoriy metallar kimyoviy faolligi yuqoriligi sababli faqat birikmalar holida uchraydi. Liyiyning birikmalari nihoyatda ko‘p.Uni 150 dan ortiq minerallari bor. Texnik ahamiyatga spodumen LiAl(SO 4 )
va litiy smolasi Li 2 Al 2 (SiO
3 ) 3 (F;OH) 2 . Natriy birikmalari keng tarqalgan. Osh tuzi NaCl;Glauber tuzi Na 2 SO 4 *1O H
2 O.Hind
selitrasi KNO 3 , Natriy selitrasi, kriolit Na 3 [AlF
6 ]; bura Na 2 B
O 7 *10 H 2 O.
Kaliy birikmalaridan silvinit KCl*NaCl; karnallit KCl*MCl 2 *6H 2 O; yer sharining asosiy po‘slog‘i- ortoklaz K 2 O*Al 2 O 3 *6SiO 2
Rubidiy va seziy natriy va kaliy bilan birga lekin kamroq uchraydi. Fransiy barcha ishqoriy metallardan eng faoli va og‘iri hisoblanadi. Radioaktiv .uni yarim yemirilish davri 22 minut. Natriy,litiy va kaliy asosan elektroliz usuli yordamida olinadi. Elektrolizga tuzlar yoki gidroksidlar uchratiladi.Rubidiy va seziy unung xloridlaridan kalsiy metali bilan qaytarish orqali olinadi. ISHQORIY METALLARNING XOSSALARI Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko‘rinishi odatdagi metallarga o‘xshaydi. Metallik yaltiroqlikka ega.Barcha ishqoriy metallar kerosin ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil metallar hisoblanib, pichoq bilan oson kesiladi. Ularni ichida qattig‘i kaliy u yuqori issiq va elektr o‘tkazuvcanlikka ega. Ishqoriy metallar oson +1 zaryadli ionlar hosil qiladi.Litiy kislorod ta‘sirida oksid hosil qiladi. Qolgan ishqoriy metallar bo‘lsa peroksidlar hosil qiladi. 4Li+O
2 = 2Li
2 O 2Na+O 2 =Na
2 O 2 2K+O 2 =K 2 O 2 K+O
2 = KO
2 Rb+O 2 =RbO
2 Cs+O 2 =CsO
2
Peroksidlardan oksidlar olish mumkin. Na 2 O 2 +2Na= 2Na 2 O K 2 O 2 +2K= 2K 2 O Peroksidlarni suv bilan ta‘siridan bodorod peroksidi yoki kislorod hosil bo‘ladi.Na 2 O 2 +
2H 2 O = 2NaOH +H 2 O 2 2KO 2 +2H 2 O=2KOH+H
2 O 2 +O 2 Ishqoriy metallar galogenlar bilan shiddadli va issiqlik chiqishi bilan ta‘sirlashadi: 2Me+ F 2 = MeF 2
Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo‘ladi: 2Me+S = Me 2 S Me 2 S larni oltingugurt bilan qo‘shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo‘ladi. Na 2 S,Na 2 S 2 ,Na 2 S 4 ,Na
2 S n Ishqoriy metallar vodorod bilan oson ta‘sirlashadi. Bunda metall gidridlari hosil bo‘ladi.Ularning bog‘lanishi ion tabiatli. Odatdagi sharoitda faqat litiy nitrid hosil qiladi. 6Li+N 2 = 2Li 3 N
Boshqa metallarning nitridlari boshqacha usullar bilan olinadi. Suyuq ammiak bilan ishqoriy metallarning reaksiyasida amidlar,imidlar va nitridlar hosil bo‘ladi. 2Na+2NH 3 =2Na
2 NH+2H
2 Na+2NH 3 =2NaNH
2 +H 2 2Na+2NH 3 =2Na
3 N+3H
2
279
Natriy birikmalari organizmda asosan hujayra
atrofidagi syuqliklarda mavjud(qonda,limfa va ovqat hazm qilish shiralarida).NaCl hisobiga organizmdagi qon bosimi boshqarilib turadi. NaOH 320 o C da syuqlanadigan oq ,suv tortadigan kristall modda.NaOH va KOH elektroliz usulida olinadi. Kaliy ioni organizmda hujayra ichidagi ion hisoblanadi.U kopgina boikimyoviy va fiziologik jarayonlarda, masalan nerv impulclarining harakatida ishtirok etadi.Kaliy ioninng qonda mo‘tadil miqdorda bo‘lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak.1 cutkada K 2-3 g kerak bo‘ladi. Tseziy va rubidiy fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi.Nur ta‘sirida Rb va Cs ning valent elektronlarini oson ajralishi yorug‘lik energiyasini elektr energiyasiga aylantitish imkoniyatini beradi. Li – alangani to‘q qizil rangga bo‘yaydi. Na ishtirokida alanga g‘isht rangga bo‘yaladi. Kaliy alangani siyoh rangga bo‘yaydi. Shu usul bilan bu metallar borligi analiz qilinadi. II A guruh elementlari Bu gruh metallari qatoriga berilliy, magniy, kaltsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. Ular erkin holatda ishqoriy mettalarga nisbatan qattiqroq. Ular engil metallar , ammo ishqoriy metallardan syuqlanih temperaturasi balandroq. Xossalari jihatidan berilliy alyuminiyga o‘xshab ketadi. Diagonal o‘xshashlik. Bariy, strontsiy va bariy qadimdan ishqoriy er metallari nomi bilan mashur. Bu nom bu metallarning gidroksidlarini isqoriy xossaga egaligidan kelib chiqqan.
Er sharida kam tarqalgan(0,004%). Asosan berill minerali holatida uchraydi [Be 3
2 (SiO
3 ) 6 ]. Metall holatdagi berilliy uning birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz uchun olingan syuqlanma 50% BeCl 2 va 50% NaCl (mass/%) bunda aralashmaning syuqlanish temperaturasi 300 o S ga kamayadi(BeCl 2 niki 440 o S).
Berilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar hosil qiladi: Be+2NaOH+2H 2 O= Na
2 [Be(OH)
4 ]+ H
2 BeO va Be(OH) 2 ham amfoterlik xossasiga ega. BeF 2 ishqoriy metallar ftoridlari bilan ftor berillatlar hosil qiladi. BeF
2 +2 KF= K2[BeF 4 ]
2 O= Na
2 [Be(OH)
4 ] Be(OH) 2 +2NaOH= Na 2 [Be(OH)
4 ] Berilliy tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Berilliy va unung birikmalari chang holatoda atmosferada tarqalgani juda xavfli. Magniy Magniy tabiatda keng tarqalgan. Asosiy minerallari magnezit MgCO 3 ;
Dolomite MgCO 3 *CaCO 3 ; karnallit KCl*MgCl*6H 2 O. Magniyning er po‘stlog‘idagi miqdori 2 % atrofida. 2 yoki suvsizlantirilgan karnallitni elektroliz qilib olinadi. Magniy oq, kumushsimob, engil metal. Havoda kam o‘zgaradi,unung ustuni oksid pardasi qoplagan. Magnoy kislotalardan oson vododorodni siqib chiqaradi. Suv bilan qaynatilganda oson tasir etadi. Havoda qizdirilganda MgO va ozgina Mg 3 N
hosil qiladi. MgO MgCO 3 dan olinadi . U kuydirilgan magneziy ham deyiladi. Mg(OH) 2 suda kam eriydigan ,o‘rtacaha kucli elektrolit. Mg(OH)
2 magniy tuzlariga ishqorlar ta‘sir ettirilib olinadi. Magniy tuzlariga soda qo‘silganda giroksikarbonatlar hosil bo‘ladi. Bu tuz oq magneziy nomi bilan tibbiyotda ishlatiladi.Tabiatdagi silikatlardan talk 3MgO*4SiO 2 *H2O bolalar upasi tayyorlashda ishlatiladi. Asbest CaO*3MgO*4SiO 2 issiq saqlovchi material sifatida ishlatiladi. Kalsiy 280
Er po‘stlog‘da kaltsiy miqdori 3 %. Tabiatda oxaktosh, gips, marmar CaCO 3 Gips - CaSO 4
2 O . Fosforitlar Ca 3 (PO 4 ) 2 . Kaltsiy asosan elektroliz usulida olinadi.CaO,Ca(OH) 2 , ko‘ptuzlari bor.
Vodorod, suv va vodorod pеroksid xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: 10-12 ta
Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`uloti.
1.Talabalarning vodorod va uning birikmalari bo`yicha bilimlarini aniqlash. 2.Vodorod, suv, vodorod pеroksidning oksidlovchi va qaytaruvchlik xossalari. 3. Vodorod pеroksid ishtirokidagi OK rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari.
Talabalarning vodorod va uning birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda laboratoriyada vodorodni olish, vodorod pеroksid ishtirokida rеaktsiyalar olib borish kunikmalarini xosil qilish.
Pеdagogik vazifalar:
Vodorodning asosiy olinish usullari bilan tanishtirish;
pеroksidning kimyoviy xossalarini tavsiflash;
Vodorod, suv, vodorod pеroksidning oksidlovchi va kaytaruvchi xossalarini tushuntirish;
Laboratoriyada vodorod olish va vodorod pеroksid ishtirokida tajribalar olib borishni urgatish;
Vodorod pеroksid ishtirokida boradigan OK rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari Bilan tanishtirish.
O`quv faoliyatining natijalari:
talabalar biladilar:
Vodorodning laboratoriyada va sanoatda olinish usullarini biladilar;
xossalarini tavsiflay oladilar;
Laboratoriyada vodorodni ola biladilar;
Vodorod pеroksidning oksidlovchi kaytaruvchi xossalarini ifodalovchi tajribalarni bajara oladilar.
Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara.
Darslik, ma'ruza matni,
o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar.
Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona.
Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali –BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar Jonlantirish uchun savollar 1.
Vodorod.Tabiatdauchrashivaolinishi, fizikaviyvakimyoviyxossalari. 2.
Suv va uning fizikaviy va kimyoviy xossalari.Og‘ir suv. 3.
Vodorod peroksidi, olinishi, xossalari va ishlatilishi. 4.
Vodorod peroksidi -oksidlovchi va qaytaruvchi. 5.
I1A guruh ishqoriy metallari. 6.
I1A guruh ishqoriy er metallari. Ularning farmatsiya va tibbiyotdagi ahamiyati. 7.
kiritilgan dorivor moddalar to‘g‘risida qisqacha ma‘lumot.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling