Hadis ilmining paydo bolishi. Al-Buxoriy, At-Termiziy asarlari

Hadis ilmining paydo bolishi. Al-Buxoriy, At-Termiziy asarlari.

2 Hadislar islomda Quroni Karimdan keyin ikkinchi manba hisoblanadi va xalqning turmush tarzidagi barcha qonun- qoidalarini belgilab beradi. Hadislar islomda Quroni Karimdan keyin ikkinchi manba hisoblanadi va xalqning turmush tarzidagi barcha qonun- qoidalarini belgilab beradi. Bugun musulmon olamida eng nufuzli manbalar deb tan olingan 6ta ishonchli hadislar toplami (As-sahih is-Sita) mualliflari Markaziy Osiyo xalqlari vakillari bolgan. Bugun musulmon olamida eng nufuzli manbalar deb tan olingan 6ta ishonchli hadislar toplami (As-sahih is-Sita) mualliflari Markaziy Osiyo xalqlari vakillari bolgan.

1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 193 (809)-256 (870).
2.Imom muslim ibn al-Xajjoj 206 (819) -261 (874). 2.Imom muslim ibn al-Xajjoj 206 (819) -261 (874). 3.Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824)-279 (892). 3.Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824)-279 (892). 4.Imom Ahmad an-Nasoniy 215 (880)-303 (915).
4.Imom Ahmad an-Nasoniy 215 (880)-303 (915).
5.Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817)-275 (888). 5.Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817)-275 (888).
6. Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Mojja 209 (824)-273 (886). 6. Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Mojja 209 (824)-273 (886).

3 Hadislarda insonning inson oldidagi masuliyati «savob», «gunoh» tushunchalari orqali boshqarilishi aytiladi. Hadislarda insonning inson oldidagi masuliyati «savob», «gunoh» tushunchalari orqali boshqarilishi aytiladi. Ota-ona, keksalarga hurmat Halollik Ilmli bolish Ishonch Hamkorlik Himmat Dostlik Bardoshlilik Insonparvarlik Xushhulqlilik Ozodalik Pokizalik Tavoze Bilimdonlik Hayo, vazminlik Tejamkorlik Sir saqlash, Kamtarlik Xayr - ehson Ayollarni ezozlash Qanoat Saxovat Muloyimlik Rostgoylik LatiflikIffat Togrilik Dinni ezozlash Shukr Diyonat Vafo Oqibatlilik Qadr Rahm-shavqat Saxiylik Etiqod Sadoqat Mehmondostlik


5 Aksincha, iymon talablariga zid noahloqiy xususiyatlar qoralanadi va ular «gunoh» sifatida huquqiy qonun bilan qatiy man etiladi. «Gunoh» ishlarga quyidagilar kiradi. Aksincha, iymon talablariga zid noahloqiy xususiyatlar qoralanadi va ular «gunoh» sifatida huquqiy qonun bilan qatiy man etiladi. «Gunoh» ishlarga quyidagilar kiradi.


6 OgrilikZinoHayosizlik Munofiqlik (omonatga xiyonat) Yolgon sozlash Shartida turmaslik Kek saqlash Nopoklik Riyokorlik Xusumat Nohaqlik Hasad Nodonlik Qotillik Fitna Yolgonchilik Giybat OchkozlikTamagirlik Isrofgarchlik Itoatsizlik Xurofot Chaqimchlik Kibr Gina-kudrat Xiyonat Razillik Baxillik Zulmkorlik Maqtanchoqlik Ikki yuzlamachilik Takabburlik Manmanlik Shuhratparastlik


7 Hadis ilmiyning paydo bolishi. Imom Ismoil al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari. Islom dini talimoti asoslarini yorituvchi Quron Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni toplash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal organgan, katta hayotiy tajribaga ega bolgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda tort yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shugullangan. Mazkur bilimlarni organishning oziga xos yonalishi bolib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis- salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy korsatmalarini oz ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning Al-jome as-sahih («Ishonarli toplam»), Al- adab al-mufrad («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning Ash-SHamoil an-nabaviya asarlari nashr etildi. Hadis yoki Sunna sozlari bir manoni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy korsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.ikkinchi yarmidan boshlanadi.

8 Muhammad alayhissalomning ibratli ishlari, etiqod, poklik va insonga xos manaviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi sozlari, pand- nasihatlari uning nomi bilan bogliq hadislarda mujassamlangan. Hadislar dastlab yozib borilmagan. Paygambar Muhammad Alayhis-salom arab bolmagan kishilarning hadislarni Quroni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan chochib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq paygambar Muhammad Alayhis-salom huzurida sahoblar bolib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday motabar kishilardan biri bolib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan hadislar togri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.

9 Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin unutilib ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni toplashga farmon berganlar. Hadislarni toplash xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn Abdulaziz tomonidan berilgan. Hadislarni yozib borish bilan mashgul bolgan ilk muhaddislar sifatida Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy SHoshiy, Sofyon Savriy Kufiy va boshqalardir. VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida oltin davr hisoblanadi. Bu davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada togriligi, ularning qanday manbalarga tayanilib toplanganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi. CHunki bazi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bola boshlagan, ularni tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd qilish zamon talabi bolib qolgan edi. SHuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy, bilimdon, otkir mulohazali kishilarning asta-sekin kamayib ketayotganligi, ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, yani sahihlarini saqlab qolish maqsadida ular tekshirilib, asl holiga keltirib, yozib yigila boshlangan. Ana shu tarzda hadis ilmi rivojlana boshlagan.asl holiga keltirib

10 Islom olamida oltita ishonchli toplam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar sifatida etirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan quyidagi muhaddislar bolganlar: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810), (870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), (874), Imom Iso Muhammad ibn Iso at- Termiziy 209 (824), - 279(892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880), Imom Ahmad an-Nasoiy (215 (830), (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn YAzid ibn Mojja 209 (824), - 273(886). Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya etirof etilgan Al-kutub as-sitta (Olti kitob) quyidagilardan iborat: 1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan Al-jome as- sahih asari. 2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan yozilgan As- sahih asari. 3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan Sunnan. 4. Imom Abu Dovud Sulaymon–Sijistoniy tomonidan yozilgan Sunnan asari. 5. Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan Aj-jami al-kabir asari. 6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan Sunnan.


11 Sahih yonalishining asoschisi eng yetuk va mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydir. Imom Ismoil al-Buxoriy hadis ilmida Amir-ul-mominin, Imom al- muhaddisiyn (Barcha muhaddislarning peshvosi) degan sharafli nomga sazovor bolgan. U 810 yilning 13 mayida (bazi manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (hijriy 194 yil shavvol oyining 13 kuni) Buxoroda tugilgan. Godakligida otadan yetim qolgan. Dastlabki savodini maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan kitoblar yordamida hamda roviylardan ogzaki ravishda eshitish asosida hadislarni yodlay boshlagan. Alloma hadis ilmini zor ishtiyoq va katta qiziqish bilan organdi. Abdulloh ibn al-Muborak, Vaqi ibn Jarroh kabi olimlar tomonidan toplagan hadislarni yod olgan, shuningdek, hadis rivoyatchilari xususida soz yuritilgan bahslarda ishtirok etgan. Imom Ismoil al-Buxoriy 825 yilda, on olti yoshida onasi va akasi bilan Hijozga safar qiladi. Makkayu Mukarrama va Madinai Munavvarada bolib, haj ibodatini ado etadi. Balx, Basra, Kufa, Bogdod, Xume, Damashq, Misr, Makka va Madina kabi shaharlarda bolib, safar jarayonida muhaddislar bilan bilan uchrashadi. Muhaddislar bilan uyushtirilgan suhbatlarda ular tomonidan aytilgan hadislarni yodlab borar edi. Olti yil Hijoz shahrida yashab, u yerda yetuk muhaddislardan hadis ilmi boyicha, Damashq, qohira, Basra va Bagdod shaharlarining mashhur olimlardan esa fikh ilmi boyicha talim oladi. SHuningdek, allomaning ozi ham turli bahs va munozaralarda ishtirok etib, toliblarga dars ham beradi. Imom Ismoil al-Buxoriy

12 Imom Ismoil al-Buxoriy istedodli, otkir zehnli hamda ziyrak olim bolgan. Manbalarga kora, Bagdod shahrida istiqomat qilgan vaqtda kopincha qorongu kechalari sham yorugi va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar ekan. Tunda yodiga bexosdan biror-bir fikr-mulohaza tushib qolsa, shamni yoqib, darhol osha fikrni qogozga tushirar, shu tahlitda bazan shamni yigirma martagacha ochirib-yoqar ekan 1. Imom Buxoriyning otkir zehn egasi ekanligini quyidagi misoldan ham bilish mumkin. Rivoyatlarga kora, u qaysi bir kitobni qolga olib, bir marotaba mutoala qilsa, unda bayon etilgan barcha fikrlar, malumotlarni yodda saqlab qolavergan. Imom Ismoil al- Buxoriyning qayd etishicha, yuz ming sahih (ishonchli) va ikki yuz ming gayri sahih (ishonchsiz) hadisni yod bilgan. SHogirdlaridan Amir ibn Fallos Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriyga malum bolmagan hadis, albatta ishonchli hadis emasdur, - deydi. Ustoz Imom Ahmad ibn Xanbal al-Marvaziyning aytishicha, Butun Xurosondan Muhammad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas.

13 Imom Ismoil al-Buxoriy juda boy ijodiy meros qoldirgan. Uning Al-jome as-sahih (Ishonchli toplam), Al-adab al-mufrad («Adab durdonalari»), At-tarix al-kibor (Katta tarix), At-tarix as-sagiyr, (Kichik tarix), Al-qiroatu xalfa-l-Imom (Imom ortida turib oqish), Vaful-yadini fi-s-saloti (Namozda ikki qolni kotarish) kabi asarlari mavjud bolib, ularning qolyozmalari bizgacha yetib kelgan. Ammo At- tarix al-avsat (Orta tarix), At-tafsir al-kabir (Katta tafsir), Al- jome al-kabir (Katta toplam), Kitob-ul-hiba (Hadya kitobi) nomli asarlari ham bolganligi malum, biroq ular bizgacha yetib kelmagan. SHubhasiz, yuqorida nomlari qayd etib otilgan asarlarining eng yirigi, shoh asari Al-jome as-sahihdir. Bu asar Sahih al-Buxoriy nomi bilan ham dunyoga mashhur. 4 jilddan iborat mazkur kitobda paygambarimiz Muhammad Alayhis-salom hadislaridan tashqari, islom huquqshunosligi, islom marosimlari, axloq-odob, talim-tarbiya, tarix va etnografiyaga oid malumotlar ham berilgan. Unga 600 ming hadisdan 7275 ta eng sahih hamda 4000 ta takrorlanmaydigan hadislar kiritilgan. Bó kitob Islom talimotida Quroni Karimdan keyingi asosiy manba hisoblanadi.axloq-odob

14 Muhammad ibn Iso at-Termiziy Mashhur muhaddislardan yana biri vatandoshimiz Muhammad ibn Iso at-Termiziy bolib, u 824 yilda Termiz yaqinidagi Bug qishlogi (hozirgi Surxondaryo viloyatining SHerobod tumani)da tugilgan. Uning oilasi va ota-onasi haqida malumotlar yoq. Bazi tadqiqotchilar uning otasi asli marvlik bolgan deb qayd etadilar. Muhamad ibn Iso at-Termiziy bolaligidan ilm organishga qiziqqan, ayniqsa hadis ilmini chuqur egallagan. Muhamad ibn Iso at-Termiziy 850 yildan qator mamlakatlarga safar qiladi. Hijoz shahrida bolib, Makka va Madina shaharlarini ziyorat qiladi. Iroq hamda Xurosonda hadis, fikh, qiroat, bayon, tarix va boshqa ilmlarni organadi. Mazkur safarda Muhamad ibn Iso at - Termiziy ustozi Imom Ismoil al-Buxoriy bilan uchrashadi. Alloma ustoziga nisbatan alohida hurmatda bolib, uning yordamida hadis ilmidan tolaqonli ravishda xabardor boladi. Manbalarda etirof etilishicha, Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy ustozining vafoti tufayli kop yiglaganidan kozi kor bolib qolgan. Muhammad ibn Iso at-Termiziyning zehnining otkirligi, xotirasi, va yod olish qobiliyatining kuchliligi tufayli Imom Ismoil al-Buxoriy ham uni faqatgina shogird sifatida emas, balki hamkor, hamfikr va dost sifatida ham hurmat qilgan. Muhammad ibn Iso at-Termiziy uzoq safarda manbalardan oqigan yoki muhaddislardan eshitgan hadislarni toplab, kitoblar talif qilishga kirishadi. U 863 yilda oz vataniga qaytadi va ozi ham shogirdlarga talim beradi, ayni vaqtda kitoblar ham yozadi.