Harakatchan va qisqaruvchi jarayonlar

Muskul qisqarishi

Muskul qisqarishi - normal nerv impulsiga javoban muskulning kalta tortishi, muskullarning asosiy fiziologik xossalaridan biri. Qisqarish muskulning kaltalanishi yoki taranglanishida namoyon boʻladi. Muskul qisqarishi, odatda, biror ish bajarilishini taʼminlaydi. Muskul qisqarishida miofibrillar tarkibiga kiruvchi oqsillar: miozin va aktin ishtirok etadi. Muskul qisqarishi chogʻida har ikki oqsil oʻzaro taʼsir etib, aktomiozin kompleksini hosil qiladi. Muskul qisqarishi uchun zarur energiya, aktomiozin va adenozintrifosfat kislotattt oʻzaro taʼsirlashuvidan yuzaga keladi. Bundan tashqari, muhitda maʼlum miqdorda kalsiy ionlari Sa+2 boʻlgandagina Muskul qisqarishi roʻy berishi aniqlangan
Silliq muskullarning qisqarishi. Silliq muskulga bеrilgan yakka ta'sir kuchi katta bo`lganda silliq muskul qisqarishi muskin. Bu muskulning yakka qisqarishi yashirin davri skеlеt muskulinikiga qaraganda kattaroq bo`ladi. Masalan, quyonning ichak muskullarida 0,25-1 soniyagacha yеtadi. Muskulning qisqarish davri ham uzoqroq bo`ladi. Masalan, baqa oshqozonida 1 daqiqagacha yеtadi.
Silliq muskullarda qisqarish sеkin kеtadi, biroq kam bеrilayotgan stimullarga ham (baqa oshqozoni uchun minutiga 10-12 ta'sir yеtarli) uzoq muddat turg`un qisqarib tura oladi, skеlеt muskulidagi tеtanusni eslatadi. Muskulning bunday uzoq turg`un qisqarib turish chog`ida juda kam enеrgiya sarflanadi, bu skеlеt muskulida yuz bеradigan tеtanusdan asosiy xaraktеrli farqidir.
Silliq muskulning qisqarish mеxanizmi skеlеt muskulining qisqarish mеxanizmidan farq qiladi. Bu farq shunda ko`rinadiki, silliq muskul miozini ATFaza faolligini namoyon qila olishi uchun u fosforlangan holatida bo`lishi kеrak.
Miozinning fosforlanishi va dеfosforlanishi skеlеt muskulida ham ro`y bеradi, lеkin bu muskulda miozinning ATFaza faolligini namoyish qilishi uchun fosforlanish muhim emas. Silliq muskullarda miozin fosforlanish mеxanizmi quyidagicha amalga oshadi: Ca+2 ioni kalmodulin bilan birikadi (kalmodulin - Ca+2 ioni uchun rеtsеptor oqsili). Hosil bo`lgan komplеks miozin zanjiridagi fеrmеnt kinazani faollaydi, bu o`z navbatida miozinning fosforlanish jarayonini katalizlaydi. Kеyin aktin miozin tomon sirpanadi. Shuni aytish kеrakki, silliq muskulning qisqarishini ishga tushiruvchi mеxanizm bu Ca+2 ionining kalmodulin bilan komplеks hosil qilshidir, skеlеt va yurak muskullarida esa ishga tushiruvchi mеxanizm asosida Ca+2 ionining troponin bilan birikishi yotadi.
Muskul tolasining qisqarish jarayonini L.Xaksli, J.Xanson va M.Xaksli kabi olimlar tomonidan yaratilgan sirpanuvchi tolalar nazariyasi tushuntiradi. Ammo bu nazariya miozin koʻprikcha boshchalarining aktin tola bilan bogʻlanishi va undan ajralishi jarayonini toʻla ochib bermaydi. Devis tomonidan bu jarayon quyidagicha tushuntiriladi. Yaʼni aktin va miozin molekulasi oʻrtasida hosil boʻluvchi koʻprikchalar miozin molekulasi oxiridagi spiral holatda oʻralgan polipeptid zanjirdan iborat boʻlib, bu strukturaning hosil boʻlishi juft manfiy zaryadlarning oʻzaro itarilishi natijasida kelib chiqadi. Bu zaryadli qismlardan biri ATF aza fermenti faolligiga ega koʻprikcha asosida, yana biri esa koʻprikcha oxirida, ATF molekulasining miozin bilan birikkan sohasida joylashadi. Muskul tolasi qisqarishi jarayonida Sa2+ ionlari koʻprikcha oxiridagi ATF bilan aktin tolasida joylashgan ADF molekulasi oʻrtasida bogʻlanish hosil qiladi va ATF dagi manfiy zaryad neytrallanadi. Natijada elektrostatik itarilish kuchlari yoʻqolib, koʻprikcha polipeptid zanjiri vodorod va gidrofob bogʻlar hisobiga α-spiral koʻrinishga keladi. Koʻprikcha qisqarib aktin tolaning soʻrilishiga olib keladi. Qisqargan koʻprikchaning ATF molekulasiga ega boʻlgan uchi bu holatda ATF ning faol markazi turgan asosga yaqinlashadi. Bu faol markaz taʼsirida ATF parchalanadi va natijada aktomiozin bogʻlanish yoʻqoladi. Soʻngra kretinfosfat gidrolizlanishi koʻprikchada ATF ning qaytadan sintezlanishiga va uning uchida manfiy zaryad hosil boʻlishiga olib keladi. Bu zaryad taʼsirida fiksatsiyalangan manfiy zaryaddan koʻprikchaning asosida itarilib, α-spiralning choʻzilishiga olib keladi. Soʻngra aktin tolasining keyingi qismi bilan yangi taʼsir uchun sharoit yaratiladi.
Shu bilan birga muskullar qisqarish mexanizmini faqat sirpanuvchi tolalar nazariyasi bilan tushuntirib boʻlmasligini koʻrsatuvchi ilmiy qarashlar ham mavjud. Masalan, G.M.Frank tomonidan qisqarish jarayonida muskul tolasida aktin va miozin tolalari oʻzaro sirpanishi bilan birga oʻzlari ham faol qisqarish xususiyatiga ega ekanligi koʻrsatib berilgan. Muskullar qisqarishi va boʻshashishi jarayonida bu jarayonlar amalga oshishini taʼminlovchi omil mavjudligi Marsh tomonidan taʼkidlanadi. Marshning boʻshashtiruvchi omili muskul tolasi qisqarish jarayonida hujayra sarkoplazmasida Sa2+ ionlari miqdorining koʻpayishi taʼsirida faoliyatinini susaytiradi, soʻngra faollashishi natijasida Sa2+ ionlarining sarkoplazmatik retikulum sisternalariga yigʻilishini taʼminlaydi. Shuningdek bu omil muskul tolalari boʻshashish boskichida ATF aza fermenti faoliyatini susaytiruvchi taʼsir koʻrsatishi taʼkidlangan.Muskul qisqarishi - normal nerv impulsiga javoban muskulning kalta tortishi, muskullarning asosiy fiziologik xossalaridan biri. Qisqarish muskulning kaltalanishi yoki taranglanishida namoyon boʻladi. Muskul qisqarishi, odatda, biror ish bajarilishini taʼminlaydi. Muskul qisqarishida miofibrillar tarkibiga kiruvchi oqsillar: miozin va aktin ishtirok etadi. Muskul qisqarishi chogʻida har ikki oqsil oʻzaro taʼsir etib, aktomiozin kompleksini hosil qiladi. Muskul qisqarishi uchun zarur energiya, aktomiozin va adenozintrifosfat kislotattt oʻzaro taʼsirlashuvidan yuzaga keladi. Bundan tashqari, muhitda maʼlum miqdorda kalsiy ionlari Sa+2 boʻlgandagina Muskul qisqarishi roʻy berishi aniqlanganUmurtqalilarda ko'ndalang- targ'il muskullar qisqarishi Sirpanuvchi ipchalar model Labaratorida asbob va qurilmalardan foydalanish
O’zMU Biologiya fakulteti Biologiya yo’nalishi 303-guruh talabasi Abdusattarova Madinabonuning Biofizika asoslari fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI
Reja:1.Harakatchan va qisqaruvchi jarayonlar2.Muskul qisqarish aparat oqsillari3.Umurtqalilarda ko'ndalang- targ'il muskullar qisqarishi.4.Sirpanuvchi ipchalar modeli5.Labaratorida asbob va qurilmalardan foydalanish
Skelet mushaklari tanani mexanik harakatlantirish uchun qisqaradi va bo'shashadi. Asab tizimidan kelgan xabarlar bu mushaklarning qisqarishiga sabab bo'ladi. Butun jarayon mushaklarning qisqarish mexanizmi deb ataladi va uni uch bosqichda umumlashtirish mumkin:
(1) Xabar asab tizimidan mushak tizimiga o'tib, kimyoviy reaktsiyalarni qo'zg'atadi.
(2) Kimyoviy reaktsiyalar mushak tolalarini mushaklarni qisqartiradigan tarzda o'zlarini qayta tashkil qilishiga olib keladi - bu qisqarishdir.
(3) Asab tizimining signali yo'qolganda, kimyoviy jarayon teskari bo'lib, mushak tolalari qayta joylashadi va mushak bo'shashadi.
Keling, mushaklarning qisqarish mexanizmidagi bosqichlarni biroz batafsilroq ko'rib chiqaylik
Mushaklar qisqarishi asab tizimi signal hosil qilganda boshlanadi. Signal, harakat potentsiali deb ataladigan impuls, vosita neyroni deb ataladigan nerv hujayralarining bir turi bo'ylab harakatlanadi. Nerv-mushak birikmasi - bu vosita neyroni mushak hujayrasiga etib boradigan joyning nomi. Skelet mushak to'qimasi mushak tolalari deb ataladigan hujayralardan iborat. Asab tizimining signali nerv-mushak birikmasiga etib kelganida, vosita neyron tomonidan kimyoviy xabar chiqariladi. Kimyoviy xabar, atsetilxolin deb ataladigan neyrotransmitter mushak tolasining tashqi qismidagi retseptorlarga bog'lanadi. Bu mushak ichidagi kimyoviy reaktsiyani boshlaydi.
Muskul qisqarishi normal nerv impulsiga javoban muskulning kalta tortishi muskullarning asosiy fiziologik xossalaridan biri .Qisqarish muskulning kattalanishiyoki taranglashida namoyon bo’ladi. Muskul qisqarishi odatda biror ish bajarilishini taminlaydi. Muskul qisqarishida miofibrillar tarkibiga kiruvchi oqsillar miozin va aktin ishtirok etadi. Muskul qisqarishi chog’ida har ikki oqsil o’zaro tasir etib aktomiozni komplesksini hosil qiladi. Muskul qisqarishi uchun zarur energiya aktomiozin va adenozintrifosfat kislota o’zaro tasirlashuvidan yuzaga keladi. Bundan tashqari muhitdan malum miqdorda kalsiy ionlari Sa+2 bo’lgandagina muskul qisqarishi ro’y berishi aniqlangan. Muskullar odam va hayvonlar gavdasi azolari nerv impulslari tasirida qisqarish xususuyatiga ega to’qima (muskul to’qimasidan) tashkil topgan. Silliq kondalang targ’il va yurak muskullari birgalikda organizmning muskul sistemasini tashkil etadi. Harakat ----borliqning ajralmas xususiyati bo’lgan o’zgaruvchanlikni (qarang barqarorlik va o’zgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya.Muskul tolasining qisqarish jarayonini L.Xaksli, J.Xanson va M.Xaksli kabi olimlar tomonidan yaratilgan sirpanuvchi tolalar nazariyasi tushuntiradi. Ammo bu nazariya miozin koʻprikcha boshchalarining aktin tola bilan bogʻlanishi va undan ajralishi jarayonini toʻla ochib bermaydi. Devis tomonidan bu jarayon quyidagicha tushuntiriladi. Yaʼni aktin va miozin molekulasi oʻrtasida hosil boʻluvchi koʻprikchalar miozin molekulasi oxiridagi spiral holatda oʻralgan polipeptid zanjirdan iborat boʻlib, bu strukturaning hosil boʻlishi juft manfiy zaryadlarning oʻzaro itarilishi natijasida kelib chiqadi.