Hayol haqida tushuncha

HAYOL HAQIDA TUSHUNCHA

• TOPSHIRDI:ABDURAZZOQOVA SEVARA
• QABUL QILDI:JO’RAYEV A

XAYOL HAQIDA TUSHUNCHA. Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi yuksak bilish jarayonlariga kiradi va faqat odamlarga xos bo`lgan faoliyatlarda yuzaga chiqadi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo`lmaydi. Fantaziya yordamida kutilayotgan natijani tasavvur qilish - inson mehnatining hayvonlar instinktiv harakatlaridan tubdan farqidir. Xayol inson faoliyatining barcha jabhalarida yuzaga chiqadi. Masalan, oddiy stol yasash uchun ham uning shakli qanday bo`ladi, nima uchun kerak, rangi, balandligi va h.k.larni oldindan tasavvur qilish lozim. Bir SO`Z bilan aytganda, ishni boshlashdan oldin bu stolni tayyor holda ko`ra bilish talab qilinadi. XAYOL inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bo`lib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida o`z ifodasini topadi. Xayol mehnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat aniq bo`lmagan hollarda ish-harakat programmasini tuzishni ta`minlaydi. Shuning bilan birga xayol faqat biror aniq faoliyatni programmalashtiruvchigina ham emas, ba`zan uning urnini bosuvchi obrazlar hosil qilish vositasi sifatida ham yuzaga chiqadi. Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya`ni masalani echishning yangi usullarini kidirib topishda yuzaga keladi. ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bo`ladi.
Xayol o`zining faolligi va aktivligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga xayol kishini faollikka undovchi kuch, turtki sifatida ham ishlaydi. Lekin ayrim hollarda xayol faoliyatning o`rnida, ya`ni soxta faoliyat sifatida harakat qilishi mumkin. Odam og`ir ahvolga tushganda, biror masalani echa olmaganda, o`z xatolaridan qochishga harakat qilgan kabi hollarda u foydasiz orzularga, real hayotdan uzoq fantastika olamiga kirib ketishi mumkin. Bunday hollarda kishi amalga oshirib bo`lmaydigan ish-harakat rejalarini tuzadi. Xayolning bunday turi PASSIV XAYOL deb ataladi. PASSIV XAYOL IXTIYORIY YOKI IXTIYORSIZ yuzaga kelishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirilgan, lekin hayot bilan, real hayotdagi faollikka olib kelmaydigan passiv xayol turi ShIRIN XAYOL deb ataladi. Qandaydir quvonchli, yoqimli narsalar haqida shirin xayollarga berilish hammaga xos. Ammo inson hayotida shirin xayol kechirish hollari ko`proq bo`lsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beradi. Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda ham yuzaga kelishi mumkin. Xayolning bu turi asosan ong faoliyatining, ikkinchi signallar tizimining susayishida, odamning vaqtinchalik harakatsizlik holatida, uyqisirash holatida, affekt holatida, uyqida (tush ko`rish), ongning kasallikka uchrab buzilishida (gallyutsinatsiyada) va shu kabilarda sodir bo`ladi. Passiv xayolning aksi bo`lgan AKTIV XAYOL ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bo`linadi. Ma`lum bir asosga, yozuvlarga, chizmalarga asoslanib ularga muvofiq keladigan obrazlar tizimini yaratuvchi xayol QAYTA TIKLOVChI XAYOL deyiladi. IJODIY XAYOL qayta tiklovchi xayoldan farq qilgan holda, orginal va qimmatli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi obrazlarni yaratish. Ijodiy xayol barcha turdagi texnik, badiiy va boshqa ijodiyotning ajralmas qismini tashkil qiladi.
Aktiv hayol insonnni hayotiy rejalarini, xohish istaklarini amalga qo‘yilish rejasi tuzish shularga misoldir. Reproduktiv hayolda aniq real vazifani amialga oshirish maqsad qilib qo‘yiladi, unda fantaziya elementlari mavjud bo‘ladi. Bunday hayol, xotira yoki idrokka o‘xshab ketadi.
Hayol turlari.
Hayol har xil turlarda namoyon bo‘ladi. Tasavvur xayoli, ijodiy xayol, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xayol – xayol turlari jumlasidan bo‘lib, ular bir-biridan farq qiladi.
Tasavvur xayoli deb, hozir yoki o‘tmishda aslida bo‘lgan mavjud bo‘lsa ham, lekin bizning tajribamizda hali uchramagan va biz idrok qilmagan narsa va xodisalar to‘g‘risida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo‘lgan xayol turini aytamiz. Bu narsalarning obrazlari boshqa kishilarning aytib bergan so‘zlari asosida, shuningdek, yozma va boshqa xujjatlar asosida yaratilad
Ijodiy xayol deb, bizning tajribamizda bo‘lmagan va voqelikning o‘zida ham uchramagan narsa va hodisalar haqida tasavvur va obrazlar yaratishdan iborat bo‘lgan xayol turini aytiladi.
Shirin xayol surish – muayyan bir narsaga qaratilmagan – muayyan bir sistemaga ega bo‘lmagan xayol jarayonidir.
Tushlar- uyquda yuzaga keladigan ixtiyorsiz obrazlar bo‘lib, ular tez unutilishi yoki uzoq muddatga saqlanishi mumkin. Bunda ularning situativ xarakterdaligi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi
Orzu- ham inson ongidagi real va noreal tasavvurlar bilan bog‘liqdir.
Aktiv hayol insonnni hayotiy rejalarini, xohish istaklarini amalga qo‘yilish rejasi tuzish shularga misoldir. Reproduktiv hayolda aniq real vazifani amialga oshirish maqsad qilib qo‘yiladi, unda fantaziya elementlari mavjud bo‘ladi. Bunday hayol, xotira yoki idrokka o‘xshab ketadi.