Hayot faoliyati xavfsizligi mustaqil ish

---

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
UNIVERSITETI
 
010-19 GURUH
HAYOT FAOLIYATI 
XAVFSIZLIGI
MUSTAQIL ISH 
 BAJARDI: KARIMOV MIRSIROJIDDIN DILSHOD O`G`LI
QABUL QILDI:FAZLIDDIN MISLIDDINOVICH QODIROV 
 

---

6- VARIANT. 
MAVZU: Zamonaviy elektr xavfsizligi tizimlari va elektr tokining inson 
tanasiga ta`sir qilish mexanizmlari. 
Reja: 
1 .Kirish. 
1.Zamonaviy elektr xavfsizlik tizimlari. 
2.
 Elektr tokining inson tanasiga ta`sir qilish mexanizmlari. 
3.Xulosa . 
4.Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 
Elektr xavfsizligi zamonaviy dunyoda mehnatni muhofaza qilishning ajralmas, ammo juda muhim 
qismidir, chunki u yoki bu ko'rinishdagi elektrsiz dunyodagi deyarli har qanday mamlakatda inson 
hayotini tasavvur qilish qiyin.Bu masalada hamma narsa aniq ko'rinadi, lekin unday emas. Birinchidan, 
terminologiya haqida. Elektr xavfsizligi nima? Elektr xavfsizligi deganda odamni elektr toki, elektr yoyi, 
statik elektr, elektromagnit maydon ta'siridan himoya qilish uchun tashkiliy va texnik chora-tadbirlar 
tizimi tushuniladi. Eng muhim ta'sirlardan biri bu elektr shikastlanishi - elektr toki va elektr yoyi 
ta'sirining natijasi.
Zamonaviy elektr xavfsizligi tizimi ikkita eng ehtimoliy va xavfli holatda odamni shikastlanishdan 
himoya qilishi kerak: elektr jihozlarining oqim qismlari bilan bevosita aloqa qilish orqali va bilvosita 
aloqa orqali..Bilvosita aloqa deganda, elektr inshootining normal rejimida (yaxshi holatda) elektr 
potentsiali bo'lmagan, lekin izolyatsiyaning buzilishi yoki uning buzilishiga olib keladigan har qanday 
nosozliklar bo'lsa, uskunaning ochiq o'tkazuvchan qismlariga tegishi tushuniladi. Bunday holda, bu 
qismlar hayot uchun xavfli inson potentsialiga olib kelishi mumkin. To'g'ridan-to'g'ri aloqa bilan elektr 
toki urishidan qo'shimcha himoya qoldiq oqim qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.Qoldiq oqim 
qurilmasi profilaktik elektr himoya chorasi bo'lib, zamonaviy topraklama tizimlari (TN-S, TN-C-S) bilan 
birgalikda elektr inshootlarini ishlatishda yuqori darajadagi elektr xavfsizligini ta'minlaydi Elektr toki 
ikkita xavfga ega. Elektr haddan tashqari qizib ketganda termal xavf paydo bo'ladi. Elektr toki odamdan 
o'tganda zarba xavfi paydo bo'ladi. Ikkala xavf ham allaqachon muhokama qilingan. Bu erda biz elektr 
xavfini oldini oladigan tizimlar va qurilmalarga e'tibor qaratamiz. bir nechta xavfsizlik xususiyatlariga ega 
bo'lgan uch simli tizimni talab qiladi. Birinchidan, termal ortiqcha yuklanishni oldini olish uchun tanish 
elektron to'sar (yoki sug'urta). Ikkinchidan, jihoz atrofida, masalan, tushdi mashinasi yoki muzlatgichda 
himoya qopqog'i mavjud. Ishning xavfsizlik xususiyati shundaki, u odamning ochiq simlarga tegishi va 
kontaktlarning zanglashiga olib kelishini oldini oladi, bu esa zarbalarning oldini olishga yordam beradi.
Elektr tokini insonga ta’sirini XVII asrni oxirgi choragida aniqlangan. Baland voltli elektrkimyo 
kuchlanishlarini manbaini xatarliligini birinchi bo’lib V.V.Petrov aniqlagan. Ishlab chiqarishdagi elektr 
jarohatlarini ancha keyin: 1863 yilda o’zgarmas va 1883 yilda o’zgaruvchan tokni ta’siri yozilgan. 
Sanoatda elektr energiyasidan keng qo’lamda foydalanish yo’lga qo’yilganligi sababli elektr toki tasirida 
ro’y berisi mumkin bo’lgan bahtsiz xodisalar va ulardan saqlanish muhim masalalar qatoriga kirib 

---

bormoqda. Elektr toki tasirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldinroq sezish imkoniyati yoq. 
Shuning uchun ham elektr toki xavfiga qarshi tashkiliy va texnik chora-tadbirlar belgilas, to’siq vositalari 
bilan taminlash, shaxsiy va jamoa muhofaza tizimlarini o’rnatish nihoyatda muhim. Umuman elektr toki 
tasiri faqat birgina biologik tasir bilan chegaralanib qolmasdan, balki elektr yoi tasiri, magnit maydoni 
tasiri va statik elektr tasirlariga bo’linadiki, bularni bilish har bi kishi uchun kerakli va zaruriy malumotlar 
jumlasiga kiradi. Inson tanasiga elektr tokini ta’siri Umumiy baxtsiz xodisalar ichida, elektr tokidan 
jarohatlanish taxminan 5% tashkil qiladi. Lekin, elektr jarohatlanish ichida og’ir turli, ayniqsa o’lim bilan 
tugaydigan xodisalar 70-75% tashkil qiladi. Elektr xodisalarni asosiy soni, kuchlanishi 1000V gacha 
bo’lgan elektr uskunalarga to’g’ri keladi. Buni sababi kuchlanishi 1000V gacha bo’lgan elektr uskunalar 
keng tarqalgan bo’lib, ularni ishlatadigan xodimlarni elektr texnikaviy tayyorlanishi past darajada. 
Kuchlanish 1000 V dan ortiq bo’lgan elektr jarohatlarni soni ancha kam, va ularga xizmat qiladigan 
xodimlar mahsus o’rgatilgan va tayyorlangan, sababli baxtsiz xodisalar ham deyarli kam sodir bo’ladi. 
Elektr tok ta’siri natijasida inson tanasini shikastlanishi elektr jarohat deb ataladi. Elektr tokning xatarligi 
shuki, inson o’z sezguvchi organlari bilan, kuchlanishni bor-yo’qligini aniqlamaydi. Odam faqat elektr 
kuchlanish ostida qolgandan keyin himoyalovchi reaksiyasi kechikib ishga tushadi. Insonni elektr tokidan 
jarohatlanishi sabablari quyidagicha: - izolyasiya qilinmagan tok o’tkazuvchi qismlarga tasodifan tegib 
ketishi; - izolyasiyasi lat yegan sababi metal qismlarga tokni o’tib ketishi; - kuchlanish ostida qolgan 
metalmas buyumlardan, qadamli kuchlanishdan va elektr yoyi orqali. Inson tanasidan o’tayotgan tok: 
termik, elektrolitik, biologik ta’sirini va mehanik jarohatlanish olishi mumkin. Termik ta’siri - teri 
to’qimasining hujayrasini qizishidan kuydirishigacha olib kelishi mumkin. Elektrolitik ta’siri - 
organizmning suyuqliklari parchalanishi natijasida qonning va hujayralarning kimyoviy va fizik 
hususiyatlari o’zgarilishi kuzatiladi. Biologik ta’siri - tanani bioenergetik jarayonini buzilishi, ya’ni tirik 
hujayralarni to’lqinlanishi va mushaklarni keskin qisqarishiga olib keladigan holat. Elektr tok bilan 
shikastlanishni ikki turini ko’rsatish mumkin: elektr jarohat va elektr zarb. Elektr jarohatlanishi - insonni 
tanasini ayrim joylarini shikastlanishi, elektr kuyishi, elektr belgilari va terini metallanishini ko’rinishlariga 
ega. Inson tanasidan tok o’tishi natijasida tanani qizishi - elektr kuyish deb ataladi. Tanani ichki va tashqi 
qismi kuyishi mumkin. Jarohat olish sharoitlariga ko’ra kontakt, yoyi va aralash kuyishlarga 
ajratiladirasm. Inson tanasidan tok o’tishi natijasida tanani 3 darajali elektr kuyishi Teri yuzasidagi kul 
yoki oq - sariq rangli dog’lar elektr belgilar deb ataladi. Shu dog’lar tanani elektr o’tkazgich qismlar bilan 
tutashgan joylarda hosil bo’ladi. Ular ko’pincha og’riqsiz bo’ladi, vaqt o’tishi bilan o’tib ketadi.. Yashin 
shakldagi elektr belgili ko’rinishi Tok ta’sirida metallarni zarrachalari bo’g’lanib, teri yuzasini qoplab 
oladi. Lat yegan qismini yuzasi g’adir - budir bo’lib qoladi. Shu holat elektr metallanish deb ataladi. Bu 
holat inson tanasi uchun xatarli emas, lekin ko’zni metallanishi xavfli bo’ladi. Tok ta’sirida ter yuzasini 
elektr metallanishi Yuqorida aytilgandan tashqari mehanik shikastlanishlar va elektroftalmiya ham elektr 
jarohatlanishiga kiradi. Tok o’tishi vaqtida mushaklarni keskin qisqarishi natijasida terini, qon tomirlarini 
va nervlarini yorilishiga, suyaklarni sinishiga va tobiqlarni chiqishiga sabab bo’ladi. Yoydan chiqayotgan 
ultra-binafsha nurlari natijasida ko’zni shamollashini еlektroftalmiya deb aytiladi. Elektr tokni ta’siri 
natijasida tirik to’qimalarni to’lqinlatib mushaklarni keskin qisqartirishiga olib keladigan holat elektr zarb 
deb ataladi. Odamni tok urish xolati to’rt darajada baholanadi: I – darajada odam hushidan ketmagan 
holda yeqilib tushish, mushaklarni qisqartirishiga olib keladi; II – darajada odamning nafas olishi va yurak 
faoliyatiga ta’sir etilmagan holda hushdan ketish; III – darajada nafas va yurak faoliyatiga ta’sir etilgan 
holda hushdan ketish; IV – darajada elektr shok, qon aylanishi va nafas olish to’xtab, klinik o’limyuz 
beradi. Klinik o’lim-bu odamni tirik va o’lim orasidagi holat, shu holatida yurakni faoliyati va nafas olishi 
to’xtaydi, insonda hech qanday hayot alomatlari sezilmaydi. Klinik holati 6-8 minut davom etadi. Shu 
davrida hech qanday yordam bermagan taqdirda miyani hujayralari parchalanib qaytarilmas-biologik 
o’limiga o’tib ketadi.

---

XULOSA 
Xulosa qilib aytganda elektr toki oqimi qanchalik xavfsiz va nazorat ostida bo`lar ekan shuncalik elektr 
tokini o`tkazishga moyil bo`lgan inson organizmi uchun xavfsiz bo`ladi. 
Aks xolda elektr toki inson tanasiga 3 xil ( termik ,elektrik va biologik) ko`rinishda zarar yetkazishi 
mumkin Elektr toki urishidan keyin qanday oqibatlarga olib kelishiga qarab, ular ta'sirning 4 darajasiga 
bo'linadi: I,II,III,IV.darajalar.
Elеktr toki bilan jarohatlanishlar umuman olganda 0,5-1,0 % ni tashkil etadi. 
Ammo ulardan elеktr toki natijasida o`lim bilan tugagani 20-40 % ga to`g`ri kеladi. Inson organizmi orqali 
oqib o‘tgan tokning davomiyliligi ham alohida ahamiyatga ega, chunki tok ta’siri uzoq davom etsa, unda 
inson organizmining tok o‘tkazuvchanligi orta boradi va tokning zararli ta’siri organizmda yig‘ila borishi 
natijasida asorat og‘irlasha boradi. × Tokning turi va chastotasi ham zararli ta’sir ko‘rsatishda muhim rol 
o‘ynaydi. Eng zararli tok 20-100 Gs atrofidagi elektr toki hisoblanadi. CHastotasi 20 Gs dan kichik va 100 
Gs dan katta toklarning ta’sir darajasi keskin kamayadi. Katta chastotadan elektr toklarida tok urish 
bo‘lmaydi, lekin kuydirishi mumkin. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
: 
1. 
Левинзон С. ЭЛЕКТРОБЕЗОПАСНОСТЬ В СИСТЕМЕ ОБЩЕЙ 
БЕЗОПАСНОСТИ // Международный журнал экспериментального образования. 
– 2016. – 
№ 8. – С. 73-75; 
2. "Электронная электротехническая библиотека"- www.electrolibrary.info 
3. 
Электронная почта
[e-mail]
 
4. 
www.elib.buxdu.uz
 
5. Karimov R.Ch., Rafiqova G.R. Elektr xavfsizligi asoslari. O’quv qo’llanma. –T.: Spectrum Media 
Group. 2015.