Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
3. Fond birjası ha’m bahalı qag’azlar menen o’tkiziletug’ın operatsiyalar 
 
Fond birjası – bul bahalı qag’azlar, yag’nıy, aktsiya, obligatsiya, veksel, 
sertifikat, g’a’ziyne minnetlemeleri, finanslıq fyushersler, optsionlar, varrantlar 
menen sawda qılıw ushın sho’lkemlestirilgen turaqlı tu’rde xızmet ju’ritiwshi bazar. 
Fond birjasının’ tiykarg’ı wazıypası bahalı qag’azlardı satıw arqalı waqtınsha 
bos turg’an qarjılardı ekonomikag’a tartıw ha’m usı qarjılardı tarawlar, 
kompaniyalar arasında ag’ıp o’tiwin ta’miyinlewden ibarat. 
Bahalı qag’az – bul onı satıp alg’an iyesine, aylanısqa shıg’arıp satqan 
ka’rxanadan da’ramat alıw huquqın beriwshi pul qunına iye bolg’an hu’jjet. Barlıq 
bahalı qag’azlar eki tu’rge bo’linedi: 

aktsionerlik; 

qarızdarlıq. 
Aktsionerlik bahalı qag’azdın’ tiykarg’ı forması – aktsiya bolıp, onı satıp 
alg’an adamg’a, satqan ka’rxana mu’lkinin’ sonsha u’lesine iye, sheriklik huquqın 
beredi. Aktsiyanı satıp alg’an adamnın’, alatug’ın da’ramatın – dividend dep ataydı. 
Aktsiyalar bir neshe tu’rlerge bo’linedi. Ma’selen, aylanıs ha’reketine qaray bir 
adamg’a tiyisli bolg’an yaki erkin aylanısta bolıwshı aktsiyalar. İyesine tiyisli 

---

84 
aktsiyalardı bir adamnan basqası satıp alıwı mu’mkin emes, onı iyesi satpaqshı 
bolsa, sol aktsionerlik ja’miyettin’ qararına muwapıq basqa adamg’a ra’smiy tu’rde 
atın jazıp dizimnen o’tkiziledi. Erkin aylanısta bolıwshı aktsiyalar, bahalı qag’azlar 
bazarında erkin satılıp qoldan qolg’a o’tip ju’riwi mu’mkin. 
Da’ramatlardan dividend alıw formasına qaray aktsiyalar a’piwayı ha’m 
jen’illetilgen bolıwı mu’mkin. A’piwayı aktsiyalardın’ dividend mug’darı 
ka’rxananın’ da’ramatının’ mug’darına qaray o’zgerip turadı. Dividend mug’darın 
esaplaw to’mendegishe a’melge asırıladı: ka’rxana alg’an paydasınan da’slep 
ma’mleketke salıqlar to’leydi, kredit protsentlerın to’leydi, basqarıwg’a sıylıq pulı 
ajıratıladı, xojalıqtın’ rawajlanıwı ushın qarjı ajratıladı, keyin qalg’an qun 
shıg’arılg’an aktsiya sanına bo’listiriledi. 
Jen’illetilgen aktsiyalarg’a bolsa dividend mug’darı ka’rxana xızmetinin’ 
na’tiyjesine qaramastan o’zgermes qılıp qoyıladı. Sonday-aq, aktsiyalar ka’rxananı 
basqarıwda bir yaki bir neshe dawısqa iye bolıp qatnasıw ha’m hesh qanday 
dawısqa iye bolıw huquqın bermeytug’ın bolıwı mu’mkin. 
Aktsionerlik ja’miyetlerdin’ ashıq tu’rdegi yaki jabıq tu’rdegi forması boladı. 
Ashıq tu’rdegi ja’miyetlerdin’ aktsiyaları ka’rxanadan da basqa jerde satılıwı 
mu’mkin bolsa, jabıq tu’rdegi aktsiya tek sol ja’ma’a’ttin’ islewshilerine satıladı. 
Bahalı qag’azlardın’ qarızdarlıq tu’ri onı satıp alg’an iyesine belgilengen anıq bir 
qun yaki protsent mug’darında o’zlestiriw huquqın beredi. Lekin ka’rxana mu’lkine 
sherikshilik huquqın bermeydi. Bular veksel, sertifikat, obligatsiya ha’m g’a’ziyne 
minnetlemeleri. 
Veksel

belgili mug’dardag’ı qarızdı belgilengen mu’ddette qatan’ to’lew 
minnetlemesi ju’klengen nızamg’a muwapıq tu’rde ra’smiylestirilgen qarızdarlıq 
tilxatı sıpatındag’ı bahalı qag’az. Vekseldi awır finanslıq ha’m ekonomikalıq 
pitimdi u’lken payda alıwdı maqset qılg’an ka’rxana ha’m kompaniyalar aylanısqa 
shıg’aradı. Veksel esabınan tovar beriw, vekseldi satıp alıw, qa’wip-qa’ter menen 
baylanıslı, sebebi onı shıg’arg’an ka’rxana bankrotqa ushırap jabılatug’ın bolsa 
to’lew aqırg’ı na’wbette boladı. Vekseldin’ a’piwayı ha’m o’tkizbe formaları boladı. 
A’piwayı veksel – qarızdar ta’repinen toltırıladı. O’tkizbe vekselde qarız 
beriwshinin’ qarızdı qashan ha’m kimge qaytarıw haqqındag’ı jazba buyrıg’ı boladı. 
O’tkizbe veksel tratta dep atalıp xalıq aralıq sırtqı sawda da ken’ tarqalg’an. 
Obligatsiya – bul da qarızdarlıq minnetlemelerin bildiriwshi bahalı qag’az 
bolıp, onı ma’mleket (zayomı) ha’m iri kompaniyalar belgili mu’ddetde (qısqa – 10 
jılg’a shekem, uzaq – 10 jıldan artıq) qarızdı ja’ne u’stine ssuda protsentı menen 
qaytarıw sha’rti menen shıg’arıp satadı. 

---

85 
Sertifikat – bul gu’walıq bolıp, fond birjalarında tiykarınan amanat jamg’arma 
sertifikatı satıw obekti boladı. Onı da ma’mleket, bank, kompaniyalar belgili 
mu’ddette puldı ja’ne u’stine protsent penen qaytarıw sha’rti menen beredi. 
Sertifikattın’ erkin aylanısta bolıwshı, yag’nıy, qoldan-qolg’a o’tiwshi ha’m alg’an 
adam atına ra’smiylestirilgen tu’rleri boladı. 
G’a’ziyne minnetlemeleri bolg’an – finanslıq fyushers, optsion, varrantlar 
ekinshi da`rejeli bahalı qag’azlar esaplanıp, bahalı qag’azlardı satıwshı ha’m 
qarıydarları arasında du’zilgen sha’rtnama. Finanslıq fyushers, ma’selen, iyesine 
aktsiya yaki valyutanı keleshekte da’slepki bahasında alıw huquqın berse, aktsiya 
iyesi sha’rtnamag’a muwapıq bahalı qag’azlardı satıp alıw huquqına iye, lekin, 
ma’jbu’riy emes, varrant bolsa iyesine bahalı qag’azda jen’illetilgen ra’wishte alıw 
huquqın beredi. 
Fond birjası sawda operatsiyaları mexanizmin ko’riwden aldın finans bazarı 
ham onın’ quramı haqqında tu’sinikke iye bolıwı lazım. Sebebi fond birjası finans 
bazarının’ bir bo’legi bolıp og’an ja’ne bankler, valyuta birjası, investitsiya, ssuda 
kapital bazarları kiredi. 
Finans bazarı birinshi da`rejeli ha’m ekinshi da`rejeli ko’rinislerge bo’linedi. 
Birinshi da`rejeli sawda da jan’a shıg’arılg’an bahalı qag’azlar sawda qılınadı. 
Ekinshi da`rejeli bazar da’slep shıg’arıp satılg’an bahalı qag’azlardın’ qayta 
sawdasınan ibarat boladı. Ekinshi da`rejeli bazar 2 bo’limnen: birja arqalı ha’m 
birjadan sırttag’ı sawdadan ibarat boladı. 
Fond birjalarında bahalı qag’azlardı (a’dette aktsiyalardı) alıw yaki almay 
turıwdın’ tiykarg’ı ko’rsetkishi bolıp birja indeksleri xızmet qıladı. Du’nyadag’ı iri 
birjalardın’ ha’mmesinde jetekshi kompaniyalar aktsiyalarının’ kursı dinamikasın 
ko’rsetiwshi indeksler shıg’arıp dag’azalap barıladı. Bulardın’ en’ dan’qı shıqqanı 
Nyu-York fond birjasındag’ı Dou-Jons indeksi bolıp, AQSh tag’ı 30 en’ iri sanaat 
korporatsiyalarının’ aktsiyasının’ birjadag’ı kursı menen belgilenedi.