Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
4. Ka’rxananın’ bankrotlıq jag’dayg’a tu’siw sebepleri ha’m og’an qarsı 
gu’resiw ilajları 
 
Xojalıq ju’rgiziwshi subektlerdin’ bankrot bolıw tu’sinigi O’zbekstan 
Respublikasının’ 1994-jılı 5-mayda qabıl qılıng’an «Bankrotlıq haqqında» g’ı 
nızamında berilgen. Onın’ 1-statyasında bankrotlıq tu’sinigi ha’m onın’ belgileri 
ko’rsetilgen. Usıg’an muwapıq xojalıq ju’ritiwshi subekttin’ bankrot bolıwı degende 
qarızdardın’ minnetlemeleri o’z mu’lkinen asıp ketkenligi sebepli tovarlarg’a haqı 
to’ley almaytug’ınlıg’ı, kreditorlardın’ talapların qanaatlandıra almaytug’ınlıg’ı, sol 
esaptan byudjetke ha’m byudjetten tısqarı fondlarg’a ma’jbu’riy to’lemlerdi to’ley 
almaytug’ınlıg’ı tu’siniledi. 

---

46 
Kreditorlar talapların orınlaw mu’ddeti baslang’an ku’nnen baslap, xojalıq 
ju’rgiziwshi subekt 3-ay ishinde olardı orınlamay atırg’an sebepleri, to’lemlerdin’ 
toqtatıp qoyılıwı, xojalıq ju’ritiw subekti bankrot bolıwının’ sırtqı belgileri bolıp 
esaplanadı. 
Bankrotlıq faktı xojalıq sudı ta’repinen ta’n alıng’anda yamasa xojalıq ju’ritiw 
subekti ıqtıyarlı ra’wishte jabılg’anda, onın’ o’zi bankrot bolg’anlıg’ın ra’smiy 
xabarlandırg’annan keyin xojalıq ju’ritiw subekti bankrot bolg’an dep esaplanıladı. 
Ka’rxanalar ha’lsizligin anıqlaw ushın to’mendegi atamalardan paydalanıladı: 
zıyanlılıq; to’lewge qa’biletsizlik; ekonomikalıq ha’lsizligi; sanatsiya; sanatsiya 
qatnasıwshıları; finanslıq turaqlılıq; pul minnetlemeleri; ma’jbu’riy to’lemler; 
qarızdar; qarızdar basshı. 
To’mendegiler ka’rxanalardın’ ekonomikalıq ha’lsizligin anıqlaw ushın 
tiykarg’ı ko’rsetkishler bolıp esaplanadı: to’lewge qa’biletlilik koeffitsienti; o’zinin’ 
ha’m qarızg’a alıng’an qarjılardın’ salıstırma koeffitsienti; finanslıq biyg’a’rez 
koeffitsienti; o’z aylanba qarjıları menen ta’miyinlengenlik koeffitsienti.
Ka’rxanalardın’ monitoringi to’mendegi sha’rtli ajıratılg’an toparlar boyınsha 
o’tkiziledi: to’lewge uqıplılıg’ı bar ka’rxanalar; qa’nigelesiwin joyıtqan ka’rxanalar; 
qa’ter menen islep atırg’an ka’rxanalar; joqarı qa’ter menen islep atırg’an 
ka’rxanalar; jetispewshilik jag’dayındag’ı ka’rxanalar; bankrotlıq shegarasındag’ı 
ka’rxanalar; sha’rtli bankrot bolg’an ka’rxanalar; bankrot bolıw itimalı bolg’an 
ka’rxanalar. 
Ka’rxananın’ bankrotlıq itimalı bolg’an, bankrotlıq shegarasındag’ı ha’m 
jetispewshilik jag’dayındag’ı ka’rxanalar toparına kirgizilgenligi onın’ ha’lsizligin 
ko’rsetedi. Ko’p g’ana faktorlar bankrotlıq sebebi bolıwı mu’mkin. Bul faktorlardı 
ishki, yag’nıy ka’rxananın’ ishinde basshılardın’ ha’m xızmetkerlerdin’ qa’telikleri, 
kemshilikleri menen baylanıslı bolg’an ha’m de sırtqı, yag’nıy ka’rxanadan sırtta 
payda bolatug’ın faktorlarg’a ajıratıw mu’mkin. 
En’ a’hmiyetli sırtqı faktorlarg’a inflyatsiya, banktin’ protsent stavkaları, 
kreditlew sha’rtleri, salıq stavkaları, bajıxana bajılarının’ o’zgeriwi ha’m basqalar 
kiredi. 
Ka’rxananın’ bankrotlıqqa ushıraw qa’wipin ka’rxana basshısı, mu’lk iyesi, 
menedjer, auditor aldınnan biliwi ha’m onın’ aldın alıw ushın tiyisli ilajlardı qollawı 
lazım. Bul en’ en’ da’slep, bankrotlıqtı anıqlawda qollanılatug’ın ko’rsetkishlerdi 
biliwdi talap qıladı. Bul ma’selege alımlar ha’r qıylı pikirler bildiredi. Bankrotlıqtı 
anıqlawda Nyu-York universiteti professorı Eduard Altmannın’ usıng’an usılı 
dıqqatqa ılayıq. 

---

47 
Ol bankrotlıq itimalın anıqlaw ushın to’mendegi ko’rsetkishlerdi usınıs etedi: 
1. Aylanıs kapitalının’ barlıq aktivlerdegi u’lesi;
2. Barlıq aktivlerdin’ rentabelligi; 
3. Barlıq aktivlerdin’ da’ramatlılıg’ı. 
Bankrotlıq boyınsha nızam hu’jjetleri arasında O’zbekstan Respublikasının’ 
1994-jıl 5 mayda qabıl qılıng’an «Bankrotlıq haqqında» g’ı Nızam, keyinirek og’an 
kirgizilgen qosımshalar ha’m o’zgerisler menen birge, tiykarg’ı hu’jjet esaplanadı. 
Qarızdar ka’rxanag’a bir neshe sharalardı qollaw ko’zde tutılg’an. Olardan 
birinshisi – qayta sho’lkemlestiriw, qayta sho’lkemlestiriw mu’ddeti 18 aydan 
aspawı kerek, qayta sho’lkemlestiriwde sanatsiya qollanılıwı mu’mkin. Ekinshisi – 
xızmet bag’darın (jumıs tu’rin) o’zgertiriw. U’shinshisi – diversifikatsiyalaw, 
yag’nıy bir ta’repleme, ko’binese tek bir o’nimge tiykarlang’an o’ndiris du’zilisinen 
ken’ nomenklaturada shıg’arılatug’ın tu’rli bag’dardag’ı o’nimlerdi islep 
shıg’arıwg’a o’tiw.
To’rtinshi ha’m besinshi sharalar jabıw bolıp, ol xojalıq sudı qararı boyınsha 
ma’jbu’riy yamasa ıqtıyarlı, qarızdardan qalg’an menshik-mu’lkti satıwdı a’melge 
asıratug’ın kreditor qadag’alawı astında bolıwı mu’mkin. 
Qadag’alaw ushın sorawlar: 
1. Ekonomikalıq tallawdın’ a’hmiyetin aytın’? 
2. Ekonomikalıq tallawdın’ qanday wazıypaların bilesiz? 
3. Ka’rxananın’ ekonomikalıq jag’dayın tallaw ko’rsetkishlerin aytıp berin’? 
4. O’nimnin’ qanday tu’rlerin bilesiz? 
5. O’nimnin’ ko’lemin ha’m sapasın tallaw degenimiz ne? 
6. O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın tallaw qalay a’melge asırıladı? 
7. Ka’rxana qanday jag’daylarda bankrot bolıwı mu’mkin? 
8. Qanday ko’rsetkishler arqalı ka’rxananın’ bankrotlıq itimalı anıqlanadı? 
9. Qarızdar ka’rxanalarg’a qanday sharalar qollanıwı mu’mkin?