Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

 
3. Ta’wekelshilikte ju’zege keletug’ın qa’wip-qa’terler ha’m keliwi 
mu’mkin bolg’an zıyanlardın’ ko’rinisleri 
 
Ta’wekelshilik 

ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an qa’wip-qa’terge qaramay 
a’melge asırılatug’ın xızmet. Sonın’ ushın ta’wekelshilik degende tikkeley onın’ 
menen baylanıslı bolg’an qa’wip-qa’ter de tu’siniledi. Ta’wekelshilik tu’sinigi 
quramalı bolıp onı bir so’z benen aytıw qıyın. 
Ulıwma alg’anda, xojalıq ta’wekelshiligi bul insan xızmetindegi qarama-
qarsılıq ha’m anıq emes jag’dayı bolıp, ol qa’wip-qa’ter, sa’tsizlik, joldan adasıw 
ha’m zıyan ko’riw menen xarakterlenedi. 
İsbilermenge ta’n bolg’an qa’siyet, bul sha’rtli ta’wekelshilikke barıw, yag’nıy 
qa’wip-qa’ter astında payda ko’riwdi go’zlew, lekin ol aqıbette zıyan keltiriw 
yamasa qosımsha na’tiyje beriwi mu’mkin. 
Bazar 
qatnasıqları 
sharayatında 
xızmet 
ju’ritiwde 
ta’wekelshilik 
isbilermenliktin’ a’hmiyetli elementi ha’m ajıralmas bo’lgei bolıp esaplanadı. 
O’zbekstan Respublikasının’ «İsbilermenlik haqqında» g’ı nızamında «… 
isbilermenlik mu’lkshilik subektlerinin’ payda alıw maqsetinde ta’wekel qılıp, 
baslama menen ekonomikalıq xızmet ko’rsetiwi» dep biykarg’a jazılmag’an. O’z 
waqtında ta’wekel qılg’an isbilermen g’ana jaqsı tabısqa erise aladı. Sebebi ayawsız 
bazar nızamları astında isbilermen payda alıw maqsetinde o’z mu’lkin, bilim 
ta’jiriybesin ta’wekel qılıp iske saladı. 
İsbilermenlik xızmetindegi qa’wip-qa’terlerge ta’wekelshiliktin’ to’mendegi 
ko’rinisleri mısal bola aladı: islep shıg’arıw ta’wekelshiligi; bazardag’ı 
ta’wekelshilik; finans; innovatsiyalıq.
A’lbette, isbilermenlik xızmetindegi ta’wekelshilik ma’lim zıyandı, jog’altıwdı 
ju’zege keltiriwi mu’mkin bolıp, olar to’mendegi ko’rinislerge bo’linedi: 
materiallıq, miynet, finans, waqıt ha’m arnawlı ko’rinistegi jog’altıwlar. 
Ta’wekelshilik penen baylanıslı bolg’an qararlardı qabıl qılıwda isbilermen 
tu’rli obektiv ha’m subektiv faktorlardı esapqa alıwı lazım. 

---

52 
Ha’zirgi da’wirde da’ramatlı isti baslawdan aldın isbilermen ekonomikalıq, 
huquqıy, psixologiyalıq, sho’lkemlestiriwshilik, basqalar menen qatnasta bolıw, 
investitsiyadan orınlı paydalana biliw o’zgesheliklerine ha’m de bilim, ta’jiriybege 
iye bolıwı lazım. Bunday adamlar ma’mlekettin’ baylıg’ı sanaladı. 
Bazı da tu’rli informatsiyanın’ ko’beyip, aralasıp ketiwi, bazı da bolsa 
informatsiyanın’ jetispewshiligi isbilermenge kerekli qarardı qabıl qılıwdı 
qıyınlastırıwı mu’mkin. 
Ta’wekelshiliktin’ bir neshe a’hmiyetli belgileri bolıp, olardın’ ishinde 
to’mendegilerdi o’z aldına ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin: qarama-qarsılıq; 
alternativlik; anıq emeslik. 
İsbilermen aldında ta’wekelshilik qararın qabıl qılıwda xojalıq protsesine 
unamlı yaki unamsız ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı anıqlaw tiykarg’ı 
mashqalalardan sanaladı. Sonnan keyin, paydalı ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı 
ku’sheyttiriw, zıyandı pa’seyttiriw ma’selesin sheshiw kerek boladı. 
Ta’wekelshilikte esapqa alınıwı za’ru’r bolg’an ha’m qa’wip-qa’terdi keltirip 
shıg’aratug’ın a’hmiyetli faktorlar to’mendegiler: xızmet salası, ta’biyg’ıy apat, 
urlıq, reket, biznes rejeni du’ziwshi shaxstın’ bilim da’rejesinin’ pa’sligi, 
sheriklerdin’ girlewi, nahaqlıg’ı yamasa kesapatqa ushırawı. Joqarıda keltirilgen 
faktorlar alternativ qararlardı tan’lawda so’zsiz o’z ta’sirin ko’rsetedi. Bul ta’sir 2 
tu’rde ko’riniwi mu’mkin. 
Birinshiden, xojalıqtın’ o’zindegi ha’r qıylı awhaldın’ o’z ara ta’sirleniwinen 
kelip shıg’ıp taktikalıq qarar qabıl qılınadı ha’m a’melge asırıladı. 
Ekinshiden, basqa sheriklerdin’ jag’dayı ha’m o’zgesheliklerinin’ ta’sirin 
u’yreniw tiykarında taktikalıq qarar qabıl qılınadı. 
Ta’wekelshilik ha’reketin tan’lawda ju’zege keliw mu’mkin bolg’an unamsız 
aqıbetlerdi keshiktiriw usılı u’lken a’hmiyetke iye. Eger, ta’wekelshilik ha’reketinen 
unamsız na’tiyje, qarar qabıl qılıng’annan keyin aq ju’z bermese, ba’lkim uzag’ıraq 
waqıttan son’ ju’z beretug’ın bolsa, onda aqıbettin’ qa’wpi kemeyiwi mu’mkin 
yamasa ol isbilermen ushın onshelli qorqınıshlı tu’yilmeydi. Biraq bunın’ menen 
ju’z beriwi mu’mkin bolg’an unamsız na’tiyje pu’tkilley saplastırılmaydı. 
Eger isbilermen taktikalıq usıllardı bos, to’men iyelegen bolsa, tiykarsız 
qa’wip-qa’ter asadı. Ta’wekelshilik boyınsha qarar qabıl qılıwda ha’m onı a’melge 
asırıwda isbilermennin’ xojalıqtag’ı awhaldı tuwrı bahalay biliwi ha’m qa’wip 
belgileri ha’m de zıyan aqıbetlerin ajıratıp alıw ha’m optimal ha’reketler usılın 
tan’lay biliw qa’biliyati a’hmiyetli rol oynaydı.