Hazirlayanlar
Download 3.42 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XIX. Yüzyılda Osmanlıda Ermeni Okulları
|
Sonuç Çok unsurlu bir siyasal yapı olan Osmanlı Devleti, yirminci yüzyı- lın başlarında dağılmıştır. Bu dağılma ve parçalanma sürecinde yaşanan olaylar, kuşkusuz edebiyat metinlerine de kısmen yansımıştır. Türkler ile Ermeniler arasında Anadolu’da yüzyıllarca süren birlikteliğe rağmen bu dağılma sürecinde birtakım acı olaylar yaşanmıştır. Modern bir edebiyat türü olan romanda Türkler ile Ermeniler arasın- daki münasebetlerin daha çok olumlu yönleri öne çıkarılmıştır. Bu iki top- 14 Enginün, “Romanlarımızda Ermeni Tipleri”, Mukayeseli Edebiyat, Dergâh Yayınları, İs- tanbul 1992, s.220, 230. 73 Doç. Dr. Recep DUYMAZ luluk arasındaki ilişkilerin en acılı ve tartışmalı yılları olan Birinci Dünya Savaşı’nın öncesinde basılmış Halide Edip Adıvar’ın Yeni Turan ile hemen sonrasında basılan Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu romanındaki Ermeni tipleri, Osmanlı toplum yapısının tarihsel bir unsuru olarak görülmüşler- dir.
adem-i merkeziyet siyasetini uygulamaya çalıştığı gibi, Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı şehirlere birtakım imtiyazlar vermeyi bile düşünmüştür. Bu roman, Türklerin Ermenilere siyaseten yaklaşmak istediğinin roman diliyle bir anlatımıdır. Çalıkuşu ise, Ermenilerin gündelik hayatta Türkle- re yakın davrandıklarının yine roman diliyle bir anlatımıdır. Bu romanda Hacı Kalfa, yaramazlık yapan oğlunu, Türk atasözleri ve tekerlemeleriyle azarlamaktadır. Bu davranışı, iki toplumun kültürün en önemli unsuru olan dil bakımından birbirine yaklaştıklarının romana yansımış bir belgesidir. Bugünün bilim adamı ve sanatçılarına düşen görev, geçmişteki romanları- mızda görülen bu güzel ilişkileri modern zamanlara taşımaktır.
74 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Kaynaklar Adıvar, Halide Edip, Yeni Turan, İkinci Baskı, İkbal Kütüphanesi, İstanbul 1924. Belge, Murat, “Edebiyatta Ermeni Sorunu”, Birikim Dergisi, Sayı 202, Şubat 2006. Celâl Nuri, “Anasır Meselesi”, Tarih-i Tedenniyat-ı Osmaniye, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütübhanesi, İstanbul 1331. Çıkarçıyan, Komidos, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, İstanbul 1953. Enginün, İnci, Halide Edip Adıvar’ın Eserlerinde Doğu ve Batı Meselesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1978. __________, “Romanlarımızda Ermeni Tipleri”, Mukayeseli Edebiyat, Dergâh Yayınları, İstanbul 1992. Ertuğrul, Ahmet, “Ermeni Meselesine Edebiyat Penceresinden Bakış”, Zaman gazetesi, 07.05. 2005. Güntekin, Reşat Nuri, Çalıkuşu, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1964. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VIII, TTK Yayınları, Ankara 1988. Köprülü, Mehmet Fuat, Edebiyat Araştırmaları, TTK Yayınları, Ankara 1986, Küçük, Cevdet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri-Bildiriler, TTK Yayınları, Ankara 1994. Moran, Berna, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Cem Yayınevi, İstanbul 1994. Namık Kemak, Celâleddin Harzemşah, Hazırlayan Hüseyin Ayan, Hareket Yayınları, İstanbul 1969. Tunaya, Tarık Zafer, “Osmanlı Nizamı”, Türkiye’nin Siyasî Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul 1960. OSMANLI YÖNETİMİNDE XIX. YÜZYIL ERMENİ OKULLARI VE FAALİYETLERİ Doç. Dr. Remzi KILIÇ Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yeniçağ ve Yakınçağ Tarihi E-mail: remzikilic@mynet.com; Tel: 0 388 211 28 02
Özet Türkler ve Ermeniler, Anadolu ya da Ön Asya olarak bili- nen coğrafyada dokuz yüzyılı aşkın bir zaman beraber yaşamışlardır. 1326’da Osmanlılar tarafından Bursa’nın alınmasıyla Orhan Gazi, Ermenileri Bursa’ya davet etmiştir. Fatih’in İstanbul’u fethinden sonra 1461’de, Ermeni ruhanî reisi Ovakim Efendi İstanbul’a getirilerek Ermeni Patrikliği kurulmuştur. Bütün Ermenilerin dinî-ruhanî reisi sıfatı ve- rilerek, Ermeni toplumuna Osmanlı Devleti’nin yakınlığı, hoşgörüsü ve güveni gösterilmiştir. Yüzyıllar boyu çeşitli toplulukları bir arada yöneten Os- manlı Devleti, farklı etnik yapıdan gelen, farklı din ve kül- tür sahibi olan toplumlara karşı geniş bir barış ve hoşgörü anlayışı içerisinde bulunuyordu. XIX. yüzyılın başlarında, Ermeni toplumu, Osmanlının diğer unsurlar gibi, tam bir serbestlik, huzur ve imkân içerisinde, bütün şartlardan ve fırsatlardan yararlanarak yaşamlarını sürdürmüşler; inanç ve ibadetlerini özgürce devam ettirerek kendi dillerini, kültürlerini, dinlerini ve sosyal ilişkilerini öteden beri açmış oldukları cemaat okullarında öğrenmiş ve öğretmişlerdir. Bu bildiride, Osmanlı topraklarında 1811 yılından 1897 yı- lına kadar açılmış bulunan, Ermeni toplumuna ait okulları ortaya koymak istiyoruz. Her seviyedeki Ermeni okulları, öğretmen ve öğrenci sayıları, ders müfredatları, Ermeni cemaatine sağladığı yararlar, Ermeni toplumunun sosyal ve kültürel yaşamına katkıları belirtilecektir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin bu kurumlara bakış açısı, des- teği ve katkıları, okullara sağladığı imkânlar irdelenecektir. Yine bu okulların Türk-Ermeni ilişkilerine katkıları, gelişim ve değişime getirdiği yeniliklerin, iki toplumun yüzyıllar boyu birlikte yaşama sürecine olumlu etkilerinini neler ol- duğu etrafl ıca açıklanacaktır. 79 Doç. Dr. Remzi KILIÇ Giriş Türkler ve Ermeniler, Anadolu ya da Ön Asya olarak bilinen coğraf- yada, dokuz yüzyılı aşkın bir zamandır bir arada yaşamışlardır. Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları gibi, önemli Türk devletleri zamanın- dan beri Türkler ve Ermeniler beraber yaşamışlardı. 1326 yılında Osman- lılar tarafından Bursa’nın alınmasıyla birlikte Orhan Gazi, Ermenilerin Kütahya’da bulunan ruhanî merkezlerini Bursa’ya nakletmiştir 1 . Fatih Sul- tan Mehmed’in İstanbul’u fethinden bir müddet sonra 1461’de, Bursa’da bulunan Ermeni ruhanî reisi Ovakim Efendi ile Anadolu’dan bir miktar Er- meni İstanbul’a getirilmiştir. Fatih Sultan Mehmet tarafından Samatya’da ki Sulu Manastır isimli kilise Ermenilere verilerek, Ermeni Patrikliği ku- rulmuş ve Ovakim Efendi Ermenilere Patrik tayin edilmiştir 2 . Bütün Erme- nilerin dinî-ruhanî reisi sıfatı tanınarak, Ermeni toplumuna karşı, Osmanlı Devleti’nin yakınlığı, hoşgörüsü ve güveni gösterilmiştir. XIX. yüzyıla gelindiğinde nüfusu otuz milyonu aşan ve bünyesin- de çeşitli din ve millet mensuplarını yaşatan, Müslüman ve gayrimüs- lim toplulukları barındıran Osmanlı Devleti yönetiminde, 1839 Tanzimat Fermanı’ndan sonra yalnızca Müslümanlar görev almamışlardır. Ermeni- ler, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Rumlar, Yahudiler, Romenler, Macarlar ve daha bazı küçük topluluk mensupları da, Osmanlı devlet yönetiminde 1 Erdal İlter, Ermeni Meselesi’nin Perspektifi ve Zeytun İsyanları (1780-1880), Ankara 1988, s.29. 2 Yusuf
Halaçoğlu, Ermeni Tehciri, Babıâli Kültür Yayınları, 7. Baskı, İstanbul 2005, s.16. 80 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER üst düzey görevler almışlardır. Bu geniş ve her kesime hitap eden yönetim anlayışı farklı kesimlerin bir arada bulunmasını kolaylaştırmış ve değişik unsurlardan bir bütünlük meydana getirmiştir. Osmanlı Devleti toprak- larında yaşayan toplulukların, kendi inançları, gelenekleri ve anlayışları doğrultusunda, kendi kendilerini ifade etmelerine müsaade edilmiştir. Os- manlı Devleti, Türk ve Müslüman olmayan toplulukların alt kimliklerinin korunmasına ve sürdürülmesine izin vermiştir 3 . Yüzyıllar boyu çeşitli toplulukları bir arada yöneten Osmanlı Devleti, farklı etnik yapıdan gelen, farklı din ve kültür sahibi olan toplumlara karşı, geniş bir barış ve hoşgörü anlayışı içerisinde bulunuyordu. XIX. yüzyılın başlarında, II. Mahmut (1808-1839) dönemine kadar Ermeni toplumu, Os- manlı Devleti bünyesindeki diğer unsurlar gibi, tam bir serbestlik, huzur ve imkân içerisinde bütün şartlardan ve fırsatlardan yararlanarak yaşam- larını sürdürmüşlerdir. II. Mahmut: Tebaamdan Müslümanları Camii’de,
Osmanlı vatandaşlarının istedikleri ve mensup oldukları dinin gerekleri- ne hürriyet içerisinde uyabileceklerini belirtmiştir. İnanç ve ibadetlerini serbestçe devam ettiren Ermeni toplumu, kendi dillerini, kültürlerini, dinî yaşamlarını ve sosyal ilişkilerini öteden beri açmış oldukları cemaat okul- larında öğreniyorlar ve öğretiyorlardı. Burada, XIX. yüzyıl boyunca, Osmanlı topraklarında 1811 yılından itibaren 1897 yılına kadar açılmış bulunan, Ermeni toplumuna ait okul- ları ve faaliyetlerini ortaya koymak istiyoruz. Ermeniler tarafından açıl- mış bulunan her seviyedeki Ermeni okulları, bunların öğretmen ve öğrenci sayıları, ders müfredatları, okulların Ermeni cemaatine sağladığı yararlar, Ermeni toplumunun sosyal ve kültürel yaşamına katkıları belirtilecektir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin Ermeni toplumunun eğitim kurumlarına bakış açısı, desteği ve katkıları, okullara sağladığı fırsat ve imkânlar ir- delenecektir. XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti yönetiminde Ermeni okulları, eğitim alanında Türk-Ermeni ilişkilerine katkıları, gelişim ve değişime ge- tirdiği yenilikler nelerdir? Ermeni okullarının Türk-Ermeni toplumlarının yüzyıllar boyu birlikte yaşama sürecine olumlu etkileri neler olmuştur? Bu hususlara değinilecektir. XIX. yüzyıl, tarihçilere göre Osmanlı Devleti’nin gerçekten en uzun yüzyılı olmuştur. Çünkü XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti, insan hak ve hür- 3 Halit
Ertuğrul, Azınlık ve Yabancı Okulları Türk Toplumuna Etkisi, Nesil Yayınları, İstan- bul 1998, s.55. 81 Doç. Dr. Remzi KILIÇ riyetleri konusunda Avrupa’nın da tesiri ile II. Mahmud devrinde birta- kım ciddi yenilikler ve değişimler gerçekleştirmiştir. 1826’da son derece bozulmuş olan Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması, 1839’da Tanzimat Ferma- nı ve 1856’da Islahat Fermanı’nın ilânını görmekteyiz. 1863’te Ermeni Milleti Nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu gelişmeler ve değişiklikler, bütün yurttaşların devlet yönetiminde eşit ve ortak, hak ve sorumluluklara sahip olduklarını göstermektedir. Ayrıca, 1876’da I. Meşrutiyet’in ilânı ve 1877-1878’de Osmanlı-Rus Harbi gibi önemli olay- lar, değişim ve batılılaşma yolunda önemli adımlar olarak ortaya çıkmıştı. Esasen, Tanzimat dönemi ile birlikte Osmanlı toplumunda hızlı bir değişim süreci başlamıştı. Bütün gayrimüslim cemaatlere, bu arada Er- menilere de en geniş haklar ve özgürlükler sağlanmıştır. Millet-i sâdıka konumunda olan Ermeniler, Ermeni Milleti Nizamnamesi ile Osmanlı Devleti’nin en güvenilir unsuru olma özelliğini korumaya devam etmiş- lerdir. Ermeni toplumu tarihinde hiçbir devletten ve hükümdardan görme- dikleri ilgiyi Osmanlı Devleti’nden görmüştür 4 . Ermeniler, millî kimlikle- rini ve varlıklarını ancak Türk idaresinde koruyabilmişlerdir. Ermeniler, Osmanlı toplumu bünyesinde yüzyıllardır, huzur içerisinde yaşamışlardı. Devletin asıl sahibi olan Türklerden daha rahat ve güvenli bir şekilde ha- yatlarını idame ettirmişlerdir. Fatih Sultan Mehmet’ten itibaren yaklaşık olarak dört yüzyıla yakın çok çeşitli etnik kökeni ve dinî inançları farklı milletleri bir arada yönet- meyi başaran Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlerin ve bu arada Erme- nilerin de, dinî ve toplumsal işlerine kesinlikle karışılmamıştır. Osmanlı yönetiminde Ermenilere birçok okullar, kütüphaneler ve hatta matbaalar açılmasına müsaade edilmiştir. Ayrıca Ermeni gençler, XIX. yüzyıl boyun- ca tahsil amacıyla eğitim-öğretim için Avrupa üniversitelerine serbestçe gönderilmiştir 5 .
dan hür ve rahat bir dönem yaşamışlardır. Osmanlılar zamanında Erme- ni Patrikliği çok geniş yetkiler ile donatılmıştı. Ermeni Kültürü, özellikle Gregorian Kilisesi vasıtasıyla korunarak sürdürülmüştür. Ermeni halk da, Osmanlı halkları arasında refah düzeyi en yüksek halklardan bir olarak 4 Hamza Eroğlu, Türk İnkılap Tarihi, MEB Yayınları, İstanbul 1982, s.216. 5 Süleyman Kocabaş, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Değildir?, Vatan Yayınları, 5. Baskı, İstan- bul 2003, s.22.
82 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER yaşamıştır. Ermenilerin Hıristiyan mezhepleri içerisinde kendilerine has ayrı bir yeri vardı 6 .
XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti bünyesinde her kademede olduğu gibi, eğitim kurumlarında da çöküş işaretleri başlayınca, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler, Anadolu şehirlerinde gerçek anlamda birer eğitim-öğretim seferberliğine girmişlerdi 7 . Osmanlı Türkiye’si diyebileceğimiz Anadolu coğrafyasında, açılmış olan gayrimüslim okullarını yabancılar tarafından açılmış olan okullardan ayrı mütalaa etmek hayli zordur. Çünkü gayri- müslimler kendi irade ve istekleriyle yabancılarla işbirliği yapmışlardı 8 . Nitekim yabancıların emperyalist arzularla, misyonerlik yoluyla faaliyet gösterdikleri Türkiye toprakları üzerinde kurduğu okullarda, azınlıklar da yabancılara öğrenci, din adamı gibi, konularda destek vermişlerdir. Ermeni azınlığın Osmanlı yönetiminde, eğitim alanındaki teşkilâtlan- ması, XVIII. yüzyılın sonlarında başlamıştı. Bundan önce Ermeni okulları varsa da ancak, Türkiye’nin bazı bölgelerinde dağınık halde bulunuyorlar- dı. Kapalı cemaat şeklinde kendi çevrelerinde dil ve din eğitimi ve öğreti- mi faaliyetleri içerisindeydiler. 1831 yılı Haziran ayında William Goodell ve ailesi, Amerikan Board misyonerleri tarafından Malta’dan İstanbul’a getirilerek yerleştirilmişti. Goodell, İstanbul’un Büyükdere semtinde bir eve oturmuş, Türkçe ve Arapça’yı mükemmel bir surette öğrenmiş bu- lunuyordu. Ermeniler arasında misyonerlik faaliyeti ile görevlendirildiği için yanında, Ermeni alfabesiyle Türkçe yazılmış bir İncil bulunuyordu. Goodell, bunu Protestanlığa yakın ilgi duyan iki Ermeni papazıyla birlikte Beyrut’ta hazırlamıştı. Bu İncil’in kopyaları kırk yıl boyunca çoğaltılarak dağıtılmış ve Ermeniler dinî bilgilerini bu kitaptan öğrenmişlerdi 9 . Ermeni okulları konusunu inceleyen Azadyon’a göre, 1790 yılına gelinceye kadar Osmanlı Devleti içinde, okul niteliği taşıyan bir Erme- ni kurumuna rastlanmamıştır. Ancak, Rahip Mateos, Kumkapı Ermeni Kilisesi’nde Ermeni çocuklarına ve gençlerine ders verdiğini belirtmekte- 6 Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara 1996, s.371. 7 Necdet Sevinç, Ajan Okulları, İstanbul 1975, s.105. 8 İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara 1993, s.13. 9 Mustafa Dağlı, Anadolu’da Kurulan Yabancı Okullar ve Tesirleri, Basılmamış Yüksek Li- sans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1990, s.3-4.
83 Doç. Dr. Remzi KILIÇ dir. Tespitlerimize göre ilk resmî Ermeni okulu, 1790’da Şinork Mığırdıç ve Amira Miricinyan tarafından Galata’da izin alınmak suretiyle açılmıştır. Yine 1790’da açılan Ermeni okullarından biri de Mesropyan Okulu’dur. Kumkapı Kilisesi başpapazı ve Kumkapı Mektebi Ermenice öğretmeni Erzurumlu papaz Mesrop tarafından, 1808 yılında yayınlanan Gramer
10 , diye belirtilmektedir. 1824 yılında Patrik Karabet, Ermenice gramer okutan tek okul olan Kumkapı Mektebi’ni Patrikhane’nin himayesi altına almıştır. Patrik Kara- bet, 10 Temmuz 1824 tarihinde, Anadolu’daki diğer Ermeni cemaatlerine birer talimatname göndererek bölgelerinde yeni Ermeni okulu açmalarını emretmiştir 11 . Ermeni toplumunun okullarının sayısı arttıkça ve okul eği- tim sistemi geliştikçe, Ermeniler eğitim kadrosunun kalitesini artırmak için 1810 yılında Paris’e, 1816 yılında Moskova’ya ve 1823 yılında da Tifl is’e öğrenci göndermişlerdi 12 . 1834 yılına gelindiğinde Anadolu coğrafyasın- da, Ermeni okulu sayısı 120’ye ulaşmıştır. Okulların sayısının artmasıyla birlikte oluşan maddî ihtiyacı Ermeni esnafı üstlenmiş ve eğitim işlerinin sorumluluğunu ise bir heyet üzerine almıştır 13 . Çeşitli Ermeni kaynaklarına göre Patrik Karabet, 1831 yılında Ermeni ileri gelenlerini toplayarak sayıları hızla artan okulların masrafl arına kat- kıda bulunmalarını istemiştir. Bunun için de Ermeni iş adamlarına masraf- ları ödetmek için bazı senetler imzalatmıştı. Bu okullar mezun verdikçe, yüksek okullar açmak gereği ortaya çıkmış, sorunu çözümlemek için de 13 Eylül 1838’de Üsküdar’daki Cemeran Okulu inşa edilerek faaliyete geçi- rilmiştir 14 . Amerikalı misyonerler, Amerikan Ermeni teşkilâtlarının yardımı ve Ermeni tüccarların desteği ile Ermeni eğitim kurumlarının, Anadolu’da hızla yaygınlaşmasını sağlamayı amaçlıyorlardı. Bu yöntemle, Ermeni- leri Protestan mezhebine kazandırmak, siyasî nüfuz elde etmek, hem de Osmanlı topraklarına yerleşmek için Ermeni okullarını kullanmak iste- 10 Sevinç, a.g.e., s.109-111. 11 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, C.I, İstanbul 1977, s.18. 12 M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Ankara 1990, s.10. 13 Ertuğrul, a.g.e., s.123. 14 Sevinç, a.g.e., s.112. 84 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER mişlerdi 15 . XIX. yüzyılda Osmanlı topraklarında Protestan Ermeni sayısı altmış bin kadar olmuştu. Ermeni cemaati Protestan, Gregorian ve Katolik olmak üzere üç kısma ayrılmıştı. Amerikan misyonerleri 1834’te İstanbul Beyoğlu’nda Ermeniler için bir ilkokul açmışlardı. Ayrıca, Ermeni eğitim sistemini ilkokul, lise ve yüksek okul şeklinde yeniden düzenlemişler- dir 16
Amerikalı misyonerler, Ermeni çocukları için 1834 yılında Pera’da bir erkek lisesi açmışlardı. Bu okulda eğitim alanında, aktif ve katılımcı eğitim yönteminin yanı sıra, çok daha gelişmiş eğitim araç gereçlerinden yararla- nılmaktaydı. Pera’daki okulu model alarak, Goodell’in ilk öğrencilerinden Ermeni Papazı Der Kevork, Hasköy’de mevcudu dört yüz öğrenciyi bulan bir okul açmıştı 17 . Bu arada Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı Papaz Bogos Pisika, Üsküdar’da bir başka okul açmıştı. Bogos, ayrıca zengin Ermeni bankerlerden Hasköy’deki okula maddî destek de sağlamıştı. Amerikan misyonerleri İstanbul’da sürdürdükleri eğitim faaliyetleri- nin yanı sıra, İzmir’de de azınlıklar için inanç, dinî eğitim, özgürlüklerin arttırılması gibi faaliyetlere yönelmişlerdi. Özellikle, Hıristiyanlık inancı ve kültürünün yayılması için Malta’dan İzmir’e naklettikleri matbaayı ku- rarak, açmış oldukları okullara daha çok yayın ve döküman sağlayabile- ceklerdi
18 . Ayrıca, İzmir’de 1836 yılında kırk öğrencisi olan bir Ermeni kız ilkokulu açılmış ve yönetimini Ermeni cemaati mensupları kendi üzerleri- ne almışlardı. Bu arada Ruslar da, Ermeniler ile ilgili Osmanlı Devleti’ne karşı si- yasetini, Ermenilerin eğitim kurumları üzerinde yoğunlaştırmıştı. XIX. yüzyılda bir kısım Ermeni, İran’dan Rusya’ya göç etmişlerdi. Rusya, 1816 yılında Moskova’da Ermeni Şark Dilleri Enstitüsü’nü kurarak, Ermeni- ler konusunda daha sistemli bir çalışma başlatmıştı. Rusya, 1826-1828 yıllarında İran’la yaptığı savaşları kazandıktan sonra 1828’de imzaladığı Türkmençay Antlaşması ile elde ettiği Revan ve Nahçivan Hanlıkları’nı birleştirerek, Ermeni vilâyetini kurup, ardından İran’dan yeni bir Ermeni 15 Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okulları, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s.73; Ertuğrul, a.g.e., s.122. 16 Bilal Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerikan Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türk- lerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1985, s.94; Ertuğrul, a.g.e., s.123. 17 Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, Arba Yayınları, İstanbul 1889, s.59. 18 Remzi Kılıç, “Osmanlı Türkiyesinde Azınlık Okulları”, Türk Kültürü, S. 431, Yıl XXXVII, Mart 1999, s.153-154.
85 Doç. Dr. Remzi KILIÇ göçü gerçekleştirmişti. Ruslar, Kafkasya hakimiyetini sağladıktan sonra, kurmuş olduğu Ermenistan vilâyetine, Anadolu’daki Ermenilerin de göç etmelerini istemişlerdir 19 . Ermenileri ayrı bir siyasî güç olarak, Osmanlı Devleti’ne karşı kullan- mak isteyen Rusya Çarlığı, bu konuda İngiltere Krallığı ve Fransa tarafın- dan da desteklenmiştir. Ermeniler başta olmak üzere, azınlık okullarında gayrimüslim gençlerine; kendi dilleri, dinî inançları ve ibadetleri, tarihleri, edebiyatları, kültürleri ve diğer müspet ilimler okutulmaktaydı. Ermeni okullarında eğitim bütünüyle din adamlarının elindeydi. Ermeni toplumunda, yoksul öğrencilere yönelik ilk yatılı okul, 1838’de İstanbul’da Bezciyan tarafından açılmıştır. Bezciyan tarafından hazırlanan yönetmenlikte; Ermenice’den başka dil konuşulmaması, öğrencilere da- yak atılmaması, okuyan öğrencilerin okul idaresinin izni olmadan alınıp sanata verilmemesi gibi, kurallar konulmuştu 20 . Ermeniler, 1840 yılında ilk kez Kumkapı’da Lusaviriç adlı bir kız okulu açmışlardır. 1853’ten sonra ise, on dört kişilik bir Ermeni maarif komisyonu oluşturmuştu 21 . Ermeni Anayasası niteliğindeki 1863’teki Nizamname-i Millet-i Ermeniyan adlı çalışmayla Ermeni eğitim sisteminin denetimi, Osmanlı yönetimi tarafın- dan yirmi kişilik Ermeni maarif komisyonuna verilmişti. Böylece Ermeni eğitim anlayışı dinî motiften kurtarılarak, millî ve siyasî bir görünüme bü- rünmüştür 22 . 1859’da Ermenilerce yapılan bir istatistiğe göre, İstanbul’da kırk iki tane Ermeni okulu ve bu okullarda toplam beş bininin üzerinde öğrenci bulunduğu belirtilmiştir. 1871’deki bir araştırmaya göre de, İstanbul’da kırk sekiz Ermeni mektebinde toplam olarak altı bin civarında öğrenci bu- lunmaktaydı. Yine Ermeni kaarif komisyonunun 1874 yılı verilerine göre, Anadolu’da ilk ve toplam 469 tane ana mektebi seviyesinde, Ermeni okulu bulunuyordu 23 . Ermeni okullarında uygulanan eğitim programında; daha çok siyasî eğitime ve beden eğitimine önem verilmiş, öğrencilerin kişisel beceri ve yeteneklerini geliştirmeleri ve hayatta kendi kendilerine yeterli olmaları amaçlanmıştı 24 . 19 Halaçoğlu, a.g.e., s.27. 20 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayr-i Müslim Tebanın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul 1990, s.117. 21 Ertuğrul, a.g.e., s.124. 22 Ertuğrul, a.g.e., s.124. 23 Sevinç, a.g.e., s.113; Ertuğrul, a.g.e., s.124. 24 Ertuğrul, a.g.e., s.124.
86 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER 1893 yılı itibariyle Türkiye’de 4 085 öğrenciye hizmet veren beş kolej vardı. Bunlar; 1852’de Harput’ta Fırat Koleji, 1854’te Kayseri’de Talas Koleji, 1854’te Mersin’de Tarsus Koleji, 1856’da Samsun’da Merzifon Koleji, 1863’te İstanbul Bebek’te Robert Koleji olarak açılmış eğitim ku- rumlarıydı. Lise düzeyinde eğitim veren bu kolejlere ilâveten, ayrıca, sek- sen adet orta dereceli okul bulunuyordu. Bu okulların ise on altısı yatılı kız okulları idi. İlkokul seviyesinde 530 ilkokul vardı. Toplam 624 okulda 27 400 civarında öğrenci bulunmaktaydı 25 .
Download 3.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|