Хитой динлари Режа

ДАОЧИЛИК

Хитой миллий динларидан бири бўлган даочилик тахминан мил. авв. IV – III асрларда конфуцийлик билан бир даврда пайдо бўлган. Унга қадимги хитой файласуфи Лао Цзи асос солган. Конфуцийдан фарқли равишда, Лао Цзи ҳаёти ҳақидаги маълумотлар жуда ҳам оз. Хитой манбаларида Лао Цзининг Хонан шаҳрида дунёга келгани, унинг асл исми Ли Тан бўлиб, Лао Цзи (Лао – кекса, Цзи - донишманд) унга берилган лақаб экани баён қилинган. Ривоятларга кўра, у онаси қорнида саксон йил яшаб, кекса ҳолатида дунёга келган. Шунинг учун уни шундай ном билан аташган. Даочиликнинг асосини “Дао” (хитойча – “йўл”, “Худо”) тушунчаси ташкил этади. Даочилик номи ҳам, айнан, шу сўз асосида келиб чиққан.
Даочилик фалсафий тизимми ёки динми деган баҳсли масала борасида диншунос олимлар якдил фикрга эга эмаслар. Шундай бўлсада, аксар олимлар, даочилик даставвал фалсафий тизим, кейинчалик эса дин сифатида шаклланган, деган фикрни билдиришган.
Ҳар бир дин асослари, таълимотларини қамраб оладиган манбалар мавжуд. Даочиликнинг муқаддас манбаси сифатида “Дао дэ цзин” эътироф этилади. Бунда “Дао” – яратувчи асос, йўл, “дэ” – яхши фазилат, “цзин” эса китоб маъноларини англатади. Манбаларда, уни Лао Цзи Хитойдан чиқиб кетиш чоғида ёзиб қолдиргани ҳақида маълумотлар келтирилган. Хитойнинг буюк классик адабиёти сирасига кирувчи бу асар ўта мураккаб тилда ёзилган бўлиб, унда “Дао” бошқариб турадиган дунёнинг тузилиш структураси баён қилинган.
Асарда Лао Цзи мистик ибора ва тасаввурларни ўз тилида (шакллар билан) ифодалаб беришга ҳаракат қилган. Шунинг учун ҳам у танлаган ибора ва келтирилган рамз-белгиларни кўпчилик ҳолларда тушуниш қийин.
Шу билан бир қаторда, даочиликнинг қонун-қоидалари, ибодат вақтида ўқиладиган дуоларни ўз ичига олган 1476 матндан иборат бўлган “Даоцзан” (хитойча – “Дао хазинаси”) канон тўпламлари ҳам мавжуд. “Даоцзан” ибодатхоналарда кўп қаватли очиқ жовонларда сақланиб келинади. Муқаддас китобни чоп қилишда хали ҳануз вертикал жойлашган қаторларни ўнгдан чапга қараб ёзиш техналогиясидан фойдаланилади.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, даочиликнинг асосини “Дао” тушунчаси ташкил этади. Уларнинг эътиқодига кўра, “Дао” дунёни бошқарувчи сабаб, оламлар яратувчисидир. Уни ҳеч ким яратмаган, аксинча барча нарсалар ундан келиб чиқади ва унга қайтади. У азалий ва абадий, ўз-ўзидан мавжуд, ҳамма нарсада намоён бўла олади ва ҳеч ким уни кўра олмайди. Барча нарсаларнинг асоси, келиб чиқиши – Удир. Йўқлик нималигини билмайди. Табиат ва коинотнинг мавжуд бўлишига ҳам айнан у сабабчидир. Шунинг учун ҳам уни баъзан “Асос” деб ҳам атаганлар. Инсонлар ҳам “яратувчи” каби рақобат ва ҳирсдан йироқлашишлари ҳамда осуда ҳаётга эга бўлишлари зарур. Таълимотдаги бундай ғоялар ахлоқий зуҳднинг шаклланишига замин яратди.
Лао-Цзининг тушунчасига кўра “Самовий Дао” тортишмайди, баҳс-мунозара қилмайди, доимо яхшилик йўли билан зафар қучади, гапирмайди, лекин жавоб олади, сокин ва режалари ғоятда мукаммалдир.
Даочиликда “Дэ” (хитойча – “яхшилик, эзгулик кучи”) тушинчаси ҳам мавжуд бўлиб, Худонинг ёрдамчиси, унинг махфий кучи сифатида эътироф этилади. Кейинчалик “Дэ” Яратганнинг ажралмас бир қисмига айланади, оқу қорани англаб, дунёнинг шаклини вужудга келтиради. У барча мавжудотларни таъминлайди, парвариш қилади, модда сифатида шакл беради, қувватини ниҳоясига етказади. Шунинг учун ҳам у доим қадрланиб, эъзозланади.
Лао Цзи инсонни намунали, марҳаматли, содиқ, тўғрисўз ва вазмин бўлиши кераклигини таъкидлайди. Инсон “Дао”га ўхшашга ҳаракат қилсин, дейди.
Инсон осуда ҳаётда яшаркан, дунёнинг табиий ва одатий ҳукмларини сақлаб қолгани ҳолда орзудагидек умр кечириши, ҳукмдор ҳам шундай қилиш билан ўз давлатини яхши бир кўринишда, салоҳият билан идора қилиши мумкин. Ижтимоий тадбирлар, сиёсий режалар қанчалик усталик билан ишлаб чиқилса, инсонлар томонидан шунчалик ишониб бўлмас ҳийла-найранглар юзага кела бошлайди. Қанчалик кўп қонун ва буйруқлар жорий қилинса, шунга яраша ярамас ва ўғри-муттаҳамлар ҳам етишиб чиқади. Бундан ташқари донишманд (Лао-Цзи) қуйидаги тавсияларни ҳам берган: “Ўйлайдиган нарсанг ҳамиша яхши ва чуқур мулоҳазали бўлиши керак; бирон нарса бераётганингда яхши ва лутфкор бўлишинг лозим. Бирон нарса айтаётганингда тўғрисўз ва содиқ бўлишинг шарт. Тўғрисўз бўлсанг мамлакатни яхши бошқарасан, бирон иш қилишни хоҳласанг тўғри ва қобилиятли бўлишинг шарт”.
Кибр, манманлик ва ғурур даочиликда қаттиқ қораланади. Фақат ўзи учун ҳаракат қилувчи инсонларнинг ҳеч қачон юксала олмасликлари, мағрур кимсаларнинг бирон бир ишга ярамасликлари қайта-қайта таъкидланади. Шунингдек, таълимотда инсонлар ўзаро уруш-жанжаллар бўлиши қораланиб, комил инсон тинчлик ва хотиржамликка аҳамият бериши уқтирилган. Бундан ташқари давлатнинг шахс ҳаётига ортиқча аралашувини ҳам қоралайди.
Даочиликнинг эътибор талаб жиҳатларидан яна бири, бу инсоннинг абадий ҳаётга эришиши ёхуд умрини ўзайтириши учун ишлаб чиқилган нормалардир. Даочилиларнинг таъбирича, инсон ҳаёти абадийликка дахлдордир. Яъни, коинотнинг “ин” ва “ян” кучи таъсирида абадий фаолият кўрсатгани каби, инсон организми ҳам “кичик олам” сифатида эътироф этилади. Шундай экан, одам ҳам абадий ҳаётга эришиши мумкин, деб ҳисобланади. Бунинг учун инсон, аввало, “руҳни озиқлантириши” керак. “Руҳни озиқлантириш” эса, инсоннинг қиладиган амалларига боғлиқ бўлади. Осмонда руҳлар ҳар бир кишининг амалини ҳисоб китоб қилиб туришади ва шунга қараб унинг умрини белгилашади. Узоқ умр кўришнинг иккинчи шарти эса, қаттиқ риоя қилиниши лозим бўлган парҳез орқали “танани озиқлантириш”дир.
Даочилик эътиқодига кўра, ҳар бир инсоннинг икки: “ци” (хитойча – “ҳаёт”) – танадан ажралмас ҳамда “лин” – (хитойча – “руҳ”) танадан ажраладиган руҳи мавжуд. Инсон вафот этиши билан, агар у қўлидан бирор иш келмайдиган, нодон бўлган бўлса, лин – “гуй” (хитойча – “чизиқ”)га, агар доно, бой, барча томонидан ҳурмат қилинган кишининг руҳи бўлса, “шэн” (хитойча – “улуғлилик”)га айланади. Бироқ, даочиликда ўлим ва ундан кейинги ҳаёт борасида сўз юритилган бўлсада, жаннат ва жаҳаннам тушунчаси ҳақида бирон бир аниқликни кўриш қийин.
Шу ўринда, даочилик Хитой маданиятига, илм-фан ривожига сезиларли таъсир ўтказганини қайд этиб ўтиш лозим. Бу йўналишда кимё, тиббиёт соҳалари алоҳида аҳамият касб этади.
Маълумки, ҳар қандай диннинг асосий рукнлари тизимида ибодат масаласи алоҳида ўрин эгаллайди.
Даочиликда ибодат (хитойча – “гункэ”), даставвал, кундалик уч марта амалга оширилган бўлса, хозирги кунда улар иккитага – тонгги (“цзаотан гункэ”) ва тунгги (“вантан гункэ”) ибодатларидан иборат. Тонгги ибодат инсоннинг қалбида хотиржамлик ва таскин бериш учун, тунгги ибодат эса, ўзга дунёга риҳлат қилган аждодларга миннатдорчилик изҳори сифатида амалга оширилади. Ибодатларни бажаришда, барча учун маълум канон матнлари аниқ белгилаб қўйилган.
Кундалик ибодатлардан ташқари, даочиликка эътиқод қилувчи ҳар бир инсон учун рўза (чжай) тутиш алоҳида аҳамият касб этади. Байрамларда, ўтиб кетган аждодларни хотирлаш кунларида, муқаддас жойларга зиёратга борганларида, шунингдек, ҳаётдаги бирон бир қийин муаммодан халос бўлган вақтларда рўза тутилади. Инсон рўза тутган вақтида даочиликдаги муқаддас китобларни ўқиши, яхшилик ишларни кўпроқ амалга ошириши керак бўлади. Рўзани тутишдан асосий мақсад эса, инсон танасини ҳам ақлан, ҳам жисман тозалашдир. Даочилик таълимотига кўра, рўзани доимий тутиб боришлик – узоқ умр кўриш ва бахтга эришишнинг асосий йўлларидан биридир.
Даочиликда байрамлар жуда кўп бўлиб, хаттоки, ўтиб кетган улуғ инсонларнинг туғилган кунлари ҳам байрам сифатида нишонланиб келинади. Байрамлар Хитой миллий тақвимига кўра нишонланади.
Даочиликда “Санюан”, “Иккита тўққизлик”, “Беш Ла”, “Нефрит императори” (Юйхуан), “Даочилик таълимоти асосчиси Лао цзи тавллуди” ва шу каби ўнлаб байрамлар мавжуд.
“Саньюан” (хитойча – “Уч ибтидо”). Даочилик таълимотида, Лао цзи вафотидан сўнг, бир неча маротаба инсонларга кўриниб турган ва ўз таълимотини етказган, деб ҳисобланади. Ривоятларга кўра, у ўзининг мана шундай пайдо бўлишларининг бирида, Чжан Даолинга борлиқ уч: сюан (хитойча – “сир тутилган”), юан (“азалий”) ва ши (хитойча - ибтидо) унсурга асосланишини айтган. Булар асосида уч осмон хизматчилари бошқариб турадиган осмон, сув ва Ер пайдо бўлган. Шундан келиб чиққан ҳолда, юқоридаги учлик билан боғлиқ қуйидаги байрамлар нишонланади:
а) “Олий ибтидо” — 1-ойнинг 15-кунида нишонланадиган Осмон худосига бағишланган байрам. У халқ орасида “Чироқлар байрами” номи билан ҳам машҳур.
б) “Иккинчи ибтидо” — 7-ойнинг 15-кунида нишонланадиган Ер худосига бағишланган байрам.
в) “Учинчи ибтидо” — 10-ойнинг 15-кунида нишонланадиган сув худосига бағишланган байрам.
“Иккита тўққизлик” нафақат даочилар, балки хитой халқи томонидан ҳосил байрами сифатида нишонланади. Байрам 9-ойнинг 9-кунида ўтказилади.
Юқоридагилардан ташқари, даочиликдаги оқимлар томонидан нишонланадиган байрамлар бўлиб, улар бошқа оқим вакиллари томонидан эътироф этилмайди.
Ҳар бир байрам ишлаб чиқилган махсус қонун-қоидалар асосида ибодатхоналарда амалга оширилади.
Милодий иккинчи асрга келиб даочиликда оқимлар пайдо бўла бошлади. Уларнинг асосийларидан бири “Тайпиндао” (хитойча – “буюк тенглик таълимоти”) бўлиб, унинг асосчиси Чжан Цзуэ ҳисобланади. У халқ орасида сеҳр-жоду орқали барча касалликларни тузатувчи ҳамда киши умрини узайтирувчи шахс сифатида шуҳрат топади. У ўз атрофига тарафдорларини йиға бошлайди. Чжан Цзуэ инсонларни 36 жанговор гуруҳга бўлади. Катта гуруҳларга «да фан» - сеҳргарлар, кичик гуруҳларга «сяо фан» - кичик сеҳргарлар бошлиқ этиб тайинланган. Сектанинг юқори бошлиғи Чжан Цзуэ (“Буюк осмон раҳнамоси”) саналади. Унинг икки укаси “Буюк ер раҳнамоси” ва “Буюк инсон раҳнамоси” деб талқин қилинади. Мазкур учталик бу диндаги – осмон, Ер ва инсон бирлигининг рамзий тимсолидир. Секта таълимоти ва қарашлари “Тайпинцзин” китобида ўз ифодасини топган.
Даочилик доирасида “Удоумидао” («Беш доу гуруч таълимоти») йўналиши ҳам мавжуд бўлиб, қадимги Хитой жамиятида катта таъсир доирасига эга бўлган. Унинг асосчиси машҳур даочи Чжан Дао Лин бўлиб, у ушбу оқимнинггина эмас, балки бутун дао ибодатхоналарининг асосчиси ҳисобланади. Ушбу йўналишлар тарихда ҳукмрон табақаларнинг адолатсизлигига қарши кўплаб сиёсий курашларга, қўзғолонларга бошчилик қилган. XX аср бошларига келиб Хитойда бу каби оқимларга қарши кураш бошланди. Натижада ўтган асрнинг иккинчи ярмида мазкур дин тарафдорлари сони озчиликни ташкил қилди.
Ҳозирда дунё бўйича тахминан 30 миллион киши даочиликка эътиқод қилади. Улар асосан Хитойда, шунингдек, хитойлик муҳожирлар орасида, бир қисми Вьетнамда истиқомат қилади.
Шу ўринда даочиликнинг ўз таълимотларини ёйиш борасидаги ҳаракатларини алоҳида қайд этиб ўтиш лозим. Жумладан, 1986 йилдан буён доимий равишда “Даосизм Хитойда” журнали 13 минг тиражда чоп этиб келинмоқда. Шунингдек, дао таълимотини ёритувчи, байрамларнинг нишонланишига оид аудио ва видео материалларнинг чиқарилиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Нашр ишларидан кўзланган асосий мақсад эса, даочилик таълимотини янада чуқур етказиб бериш ва жаҳон цивилизациясида дао маданиятининг ўрнини оширишдан иборатдир.