Hám oy juwmaq. Argumentlestiriw hám bilimler rawajlanıwınıń logikalıq formaları. Etika p

Logika ilimi predmeti, tiykarǵı nızamları. Túsinik oylawdıń forması sıpatında Pikir hám oy juwmaq. Argumentlestiriw hám bilimler rawajlanıwınıń logikalıq formaları. Etika pаniniń predmeti hám jámiyet ómirindegi áhmiyeti. Estetika predmeti, maqseti hám wazıypaları

Etika-filosofiyalıq ilimlerdiń biri bolıp ol bir neshe mıń jıllıq tariyxqa iye. Ol- áyyemgi dáwirlerden baslap-aq arab SHıǵısı ellerinde "Ilmi ravish", "Ilmi ahloq", "Axloq ilmi", "Ádepnama" degen atamalarda ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymattı bildirgen. Al kóp-shilik Batıs ellerinde bolsa, "Etika" degen atamada bolıp, onı eń dáslep ilimge kirgizgen áyyemgi grek filosofı Aristotel bolıp esaplanadı.

Aristotel ilimlerdi klassifikaciyalawda olardı úsh toparǵa bóledi: teoriyalıq, ámeliy hám tvorchestvolıq. Birinshi toparǵa ol filosofiya, matematika hám fizikanı, ekinshi toparǵa bolsa etika hám siyasattı, úshinshi toparǵa iskusstvo hám ónermentshilikke tán bolǵan ámeliy ilimlerdi kirgizedi. (Qarańız: Axloqshunoslik. T.,2000 3-bet)
Etika termini shıǵısı boyınsha áyyemgi grek sózi ethos sózi bolıp, ol dáslep adamnıń jasaytuǵın ornı, mákanın bildiretuǵın bolǵan, sońın ala bul termin úrp-ádet, yosh, xarakter degen mánislerge iye bolǵan. Áyyemgi grek oyshılı Aristotel (b.e.sh. 384-322jj) ethos sóziniń xarakter, yosh mánislerine tiykarlanıp ethicos (etikalıq) terminin qollanıp ol onıń menen adamlardıń ayrıqsha adamgershilikli qásiyetler klasın xarakterleydi, al sońın ala bul terminnen ethika (etika) sózi payda bolıp ol arqalı adamgershilik, ádep ikramlılıq haqqındaǵı ilimge atama beriledi. Solay etip, etika ilimi b.e.sh. IV ásirde ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymat sıpatında óz atamasına iye boldı.
Etikanıń tiykarǵı izertlew obekti moral bolıp esaplanadı, yaǵnıy moraldiń kelip shıǵıwı, mánis-mazmunın, jámiyettegi adamgershilikli qatnasıqlardı uyrenedi. Moral terminin (moralis) ilimiy aynalısqa birinshi mártebe áyyemgi rim oyshılı Ciceron tárepinen b.e.sh. IV ásirde kirgizilip, ol dástúr, minez-qulq, minez degen tusiniklerdi ańlatadı. Moral termini arab tilinde "Ahloq" yaǵnıy minez-qulq degen túsinikke sáykes keledi. "Ahloq" sózi eki turli mazmunǵa iye bolıp, ulıwma tusinik sıpatında pánniń izertlew obektin ańlatsa, konkret túsinik sıpatında adamnıń minez-qulqı, xarakteri, is háreketin óz ishine qamtıytuǵın ádep-ikramlılıq haqqındaǵı túsinikler sistemasınan ibarat. Ádep ikramlılıqtı ulıwma túsinik sıpatında alıp, onı sheńber formasında kórsetetuǵın bolsaq onda bul sheńberdiń eń kishkene bólegin ádeplilik, onnan ulkenirek bólimin minez-qulq, eń úlken bólegin moral iyeleydi.
Hár bir ilim ózinshe bir pán. Onı anıqlaw - sol ilimniń ózine tán ózgesheligin, xızmet kórsetiw shegi menen maqsetin anıqlaw degendi ańlatadı.
Etika kursınıń tiykarǵı maqseti bul adamnıń jámiyetke hám basqa adamlarǵa baylanıslı minnetin belgileytuǵın normalar sistemasın, adamnıń ádep - ikramlılıq, minez-qulıq rejelerin uyreniw, tusindiriwlerden ibarat. Etika páni sonday-aq hár qıylı jámiyetlik qatnasıqlar sistemasında moraldiń ornın anıqlaydı, onıń tábiyatın hám ishki dúzilisin analizleydi, ádep-ikramlılıqtıń tarixıy rawajlanıwın, kelip shıǵıwın uyrenedi, onıń anaw yamasa mınaw jámiyetlik sistemaǵa sáykesleniwin teoriyalıq jaqtan tiykarlap beredi.
Etika moral haqqındaǵı bir putin, hár tárepleme ilimiy teoriya bolıp, ol óz predmetin sociallıq qatnasıqlar menen baylanıstıradı, tek ǵana moraldiń payda bolıwı hám tariyxıy rawajlanıw nızamların, onıń funkciyaların anıqlaw menen sheklenip qoymay, ol moraldiń sociallıq mazmunı, adamlardıń juris-turısın, minez qulqın tártipke salıw nızamların jánede ol arqalı sociallıq mazmunın uyreniw menen shuǵıllanadı.
Ádep ikramlılıq degenimiz tek ǵana qanday da bir belgili minez, urp-ádetler, adamlar arasındaǵı sociallıq qatnasıq forması emes, al onnan da basqa minez-qulıqtıń anıq aytılǵan pikirleri, oǵan oy juwırtıw bolıp esaplanatuǵın tereń filosofiyalıq mazmunǵa iye túsinik esaplanadı. Dáslepki dáwirlerde etika filosofiyanıń bir quram bólegi, hátteki onıń ózegi bolıp esaplanıp kelgen. Filosoflar dunyaǵa kóz-qaras problemalarına juwap beriw barısında jámiyette adam qalay jasawı kerek, onıń jámiyetlik wazıypası nelerden ibarat, minez-qulıq normaları qanday bolıwı kerek hám basqa da usı sıyaqlı sorawlarǵa juwap tabıwǵa, yaǵnıy adam túsiniginiń eń zárúr máselelerin sheshiwge umtılıp kelgen.
Etikanıń filosofiyalıq bilimler sistemasında kelip shıǵıwına kelsek, etika filosofiyanıń áyyemgi bir tarmaqlarınan esaplanıp ol antikalıq dáwirde payda bolǵan. Bul dáwirde filosofiya eki tarawdan:
1. praktikalıq (etika, pedagogika)h.t.b.
2. teoriyalıq (tábiyattı uyreniw máseleleri) tarawlarınan turadı dep esaplanǵan.
Onıń bul dáwirde payda bolıwı materiallıq óndiristen ruwxıy óndiristiń bólekleniwi hám moraldıń jámiyetlik sana formasında ajıralıw processi menen tikkeley baylanıslı. Filosofiyalıq oy-pikirler tariyxına názer taslasaq, onda etikanıń filosofiyanıń salıstırmalı ayrıqsha bir tarawına aylanıp qalmaǵanlıǵına iseniwge boladı. Etikanıń erkin bir tarawǵa aylanıwı konkret pánlerdiń filosofiya ishinen ajıralıp shıǵıwına qaraǵanda basqasha ózgeshelikke iye. Konkret pánler filosofiyadan ajıralıp shıǵıp óziniń erkin rawajlanıw huqıqına iye boldı. Etikanıń moral hám ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymat sıpatında erkin tarawǵa aylanıwı menende onıń filosofiyalıq mánisi joytılıp ketpedi. Etika áyyemgi ilimlerdiń biri bolǵanlıǵı ushın ǵana emes, al birinshi náwbette filosofiyalıq problemalardı bul ilimnen (pánnen) ajıratıw múmkin bolmaǵanlıǵı sebepli ol filosofiya menen de, dúnyaǵa kóz-qaras penen de metodologiyalıq tiykardaǵı tereń baylanısqa hám birdey dereklerge hám kóz-qaraslıq principlergede tayanǵan halda bolıp qala beredi.
Etika páni óziniń aldına qoyǵan tiykarǵı máselelerdi sheshiwde filosofiyanıń baslı máselesi oylawdıń bolmıs penen óz-ara qatnasıǵı haqqındaǵı máselege berilgen juwaplarǵa tiykarlanadı hám sociallıq turmıs, morallıq sananıń óz-ara qatnasıǵı haqqındaǵı máselelerde etika mudamı filosofiyalıq pán bolıp qaladı. Etika filosofiya menen birge ol bir jaǵınan erkin pán bolıp esaplanadı, sebebi onıń bir qansha metodları tiykarınan alǵanda filosofiyadan alınbay, etikanıq ózine tán predmeti hám onıń basqa da pánlerdiń metodlarına súyeniwi menen belgilenedi.
Idealistlik etika dúnyadaǵı etikalıq baylıqlar absolyut ruwxtıń yamasa jeke subektivliliktiń tuwındısı, al moraldıń rawajlanıwı bolsa absolyut ideyalıq rawajlanıw basqıshlarınıń nátiyjesi dep qaraydı.
Materializm bolsa dúnyanıń etikalıq baylıqlarınıń obektivligin tastıyıqlaydı hám onı materiallıq (tábiyiy hám jámiyetlik) derekler menen baylanıstıradı.
Etikanıq ilim sıpatında qáliplesiwi álbette áyyemgi grek filosofı Aristoteldiń filosofiyalıq táliymatı menen baylınısı. Ol ózine shekemgi dáwirlerdegi etikalıq, ádep-ikramlıq pikirlerdi jámlestirip olardı sistemalastırǵan. Aristotel óz shıǵarmalarında qanday da bir máńgi normalar haqqındaǵı pikirlerdi biykarlar, morallıq túsiniklerdi analizlep, olardaǵı ulıwmalıq mazmundı tabıwǵa háreket etedi, etika túsinikleriniń ilimiy klasifikaciyasın islep shıǵadı, olardıń mánilik shegaraların anıqlaydı. Etikanıń tiykarǵı teoriyalıq hám praktikalıq problemaların izbe-izlik penen dálillep beredi.
Aristotel etikanı moraldı úyrenetuǵın praktikalıq pán, jámiyet haqqındaǵı pánlerdiń bir túri dep qaraydı. Ol moraldıń jámiyet ómirinde úlken áhmiyetke iye ekenligin moyınlaydı Etika basqa jámiyetlik pánler sıyaqlı óziniń bay túsiniklerine iye bolıp ulıwma etika teoriyası, tariyxıy etika, normativ-aksiologiyalıq etika, professionallıq etika, morallıq tárbiyanıń etikalıq tárbiyası siyaqlı bólimlerge bólinedi.
Ulıwma etika teoriyası metodologiyalıq problemalardı sheshiw menen shuǵıllanadı. Moraldıń tábiyatı, mazmunı, specifikası, onıń sostav elementleri hám bul elementlerdiń óz-ara baylanısı kórsetiledi, morallıq rawajlanıw ózgeshelikleri, moral rawajlanıwındaǵı jámiyetlik-klasslıq ózgesheliklerin onıń házirgi jaǵdayı hám rawajlanıw tendenciyaların úyrenedi.
Tariyxıy etika moraldıń tariyxıy formaların, onıń tariyxıy rawajlanıw nızamların hám klasslıq jámiyettegi moraldıń klasslıq xarakterleniwin, morallıq teoriyalardıń tariyxıy rawajlanıwın hám olardıń tariyxtaǵı tutqan ornın analiz etedi.
Normativ-aksiologiyalıq etika konkret moral normaların, morallıq sananıń tiykarǵı principleri sıpatında qarap, olardıń áhmiyetliligin kórsetip morallıq bahalılıqlardı úyreniw hám tiykarlaw menen qızıǵadı.
Progressiv adamzattıń ádep-ikramlılıq miynetleriniń ishindegi professionallıq etikanıń talapları úlken bahalılıqqa iye. Professionallıq etika eń aldı menen adamnıń óziniń kásiplik wazıypasına qatnasın belgileytuǵın morallıq normalardıń jıyındısı . Ádette jámiyettiń rawajlanıw barısında hár qıylı kásiptiń adamları bir-birine teń bolmaǵan praktikalıq konkret-sociallıq jaǵdaylarda ayırımlarında miynettiń obekti joq, ayırımlarında bar, biraq hár qıylı dárejedegi qatnasta miynet etedi.. (Máselen, shıpakerler-nawqaslar, oqıtıwshılar menen oqıwshılar, kórkem óner xızmetkerleri hám tıńlawshılar). Usınıń menen bir qatarda belgili bir kásiptiń ózinde de miynetke baylanıslı kásiplesler arasındaǵı qatnas, birdey mazmunǵa iye bolıwıda múmkin. Bul jaǵdayda iskerliktiń professionallıq sferası individlerdiń ádep-ikramlılıq psixologiyasınıń belgili bir dárejede modifikaciyalanıwına (hár qıylı ózgeriwsheńligine) alıp keledi.
Morallıq tárbiyanıń etikalıq teoriyası bólimi tárbiya jumıslarında morallıq princip, normalardan jeterli paydalanıw qaǵıydaların belgilep, dúnyaǵa kóz-qaras táliymatı menen shuǵıllanadı.
Etika basqa jámiyetlik ilimler menen de óz-ara baylanısta rawajlanıp barmaqta. Ásirese etika áyyemgi dáwirlerden baslap-aq estetika ilimi menen óz-ara baylanısqa iye. Eń dáslep adamnıń hár bir is háreketi, maqset niyetiniń ózi ádep-ikramlılıqqa (etikaǵa) hám gózzallıqqa (estetikaǵa) baǵdarlanǵan boladı, yaǵnıy konkret alınǵan qanday da bir unamlı iskerlik, háreket ózinde hám ishki gózzallıq, hám sırtqı gózzallıq belgilerin ózi ishine qamtıydı. Usı kóz-qarastan qaraǵanda Sokrat, Platon, Farabiy siyaqlı oyshıl-alımlar kópshilik jaǵdayda ádep-ikramlılıqtı (etikanı) ishki gózzallıq al estetikanı sırtqı gózzallıq sıpatında analiz etken. Bizge málim bolǵanınday iskusstvo estetikanıń tiykarǵı izertlew obekti esaplanadı. Onday bolsa hár bir iskusstvo shıǵarmasında ádep-ikramlılıqtıń, moraldıń aktual problemaları kóteriledi. Onda onı dóretiwshi kórkem óner xızmetkeri ózi jasap turǵan dáwirdegi erisilgen ádep ikramlılıq, morallıq bahalıqlardı kórkem obrazlar arqalı beriwge háreket etedi. Demek, bunnan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, estetikanıń uyrenetuǵın qubılısları málim dárjede etikalıq, morallıq kóz-qarastan da izertlenedi.
Etikanıń din menen baylanısı da joqarıda aytılǵanlarǵa sáykes keledi, bul jaǵdayda hár eki ilimniń maqseti bir problema-yaǵnıy ádep-ikramlılıq problemaların analiz etiwge baǵdarlanǵan. Sebebi jer júzlik dinler payda bolaman degenge shekemgi málim bir dárejedegi qáliplesken úrp-ádet, dástúrler, bahalılıqlar qanday da bir konkret diniy qaǵıydalarǵa, dinniń muqaddes kitaplarına óz tásirin tiygizgen. Házirgi waqıtta dinler de ádep ikramlılıqqa, moralǵa sonday etip óziniń tásirin jasap atır. Máselen: Islam dinine keletuǵın bolsaq, Quran, Hadis, SHáriyat h.t.b. kórsetpe hám talaplar sońǵılıǵında Musılman SHıǵısı ellerindegi jasawshı xalıqlardıń ádep-ikramlılıq páziyletleri yaǵnıy morallıq dárejesiniń rawajlanıwına tásir jasaǵan. Usınıń menen birge kámil insan probleması etika hám din tanıw ilimi ushın da bir ulıwmalıq mazmunǵa iye problema. Bundaǵı parq sonnan ibarat, etika bul problemaǵa búgingi kún tárbiyası kóz-qarasınan qatnas jasaydı (jantasadı).
Etikanıń huqıqtanıw ilimi menen baylanısı da uzaq tariyxqa iye. Málim bolǵanınday moral normaları óziniń mánis-mazmunı jaǵınan bir-birine uqsas bolıp keledi. Sonıń ushın hám moraldı jámiyetlik tiykardaǵı huqıq, al huqıqtı bolsa nızamlastırılǵan moral qaǵıydaları dep aytıwımız múmkin. Etikanıń hám huqıqtanıw ilimleriniń izertlew usılları bir-birine usas bolǵanı menen, olar máselege jantasıw usılı kóz-qarasınan bir-birinen parq qıladı, yaǵnıy huqıq normalarınıń orınlanıwı ádette arnawlı yuridikalıq shólkemler, lawazımlı shaxslar arqalı, májbúriy sankciyalar h.t.b. menen júzege asırıladı. Moral normaları bolsa ulıwma qabıl etilgen milliy úrp-ádetler, jámiyetlik pikir járdeminde, arnawlı belgilengen shaxs tárepinen emes, al belgili bir sociallıq topar, jámiyet tárepinen ámelge asırıladı.
Etika pedagogika ilimi menen de ajıralmas baylanısqa iye. Pedagogikadaǵı shaxstı qáliplestiriw, tárbiyalaw, tálim beriw processlerin pándiw-násihatlarsız, ádep-ikramlılıq sabaqlarısız kóz aldımızǵa keltiriwimiz qıyın. Usı kóz-qarastan etika óziniń teoriyalıq ásirese ámeliy aspektleri menen pedogogikanıń tiykarı esaplanadı. Ulıwma alǵanda bilimlendiriw tarawındaǵı hár qanday tálim-tárbiya úlgisi ádep-ikramlılıq tárbiyası sıpatında kórinis tabadı.
Etikanıń psixologiya ilimi menen baylanısı da uzaq tariyqqa iye. Bul eki ilim de adamlardıń is-háreketi, minez-qulqı, kewil keshirmeleri, arzıw-niyetlerin úyrenedi. Biraq bul úyreniw eki túrli kóz-qaras tiykarında alıp barıladı: psixologiya qandayda bir insan is háreketi, minez-qulqı motivleriniń ruwxıy tábiyatı hám qáliplestiriw sháriyatların izertlese, al etika bolsa sol psixologiya analiz etken kórinislerdiń, hádiyselerdiń morallıq áhmiyetin hár tamanlama ashıp beredi.
Etika ilimi sociologiya páni menen de óz-ara baylanısqa iye. Bul eki pán de adam iskerligin basqarıwdıń sociallıq miriwbetleri bolǵan moraldı úyrenedi. Biraq bul máselede etikanıń iskerlik shegarası keńirek. Málim bolǵanınday sociologiya jámiyettegi adamlardıń massalıq is háreketi hám olardıń nızamlıqların tek ǵana sol sociallıq dúzim shegarasında izertleydi. Moral bolsa óziniń mazmunına qarap, eger kerek bolatuǵın bolsa belgili bir konkret sociallıq dúzim yamasa dáwir shegarasınan shıǵıp , insan ádep-ikramlılıǵınıń joqarı nátiyjesi sıpatında kelesi dáwir ushın hám tariyxıy jáne de morallıq áhmiyetke iye bolǵan shaxsqa hám jámiyetke tán bolǵan is háreketlerdi hám olardıń sebepli tiykarların úyrenedi.
Sońǵı waqıtlarda etikanıń ekologiya ilimi menen qatnası ayqın sezilmekte. Biz etikanıń tariyxıy rawajlanıwına názer taslasaq kópshilik jaǵdayda etika adamnıń ózi, onıń is háreketleri, jámiyet aldındaǵı minneti menen shuǵıllanǵanın, al insannıń tábiyatqa bolǵan qatnasınıń dıqqattan shetlep qalǵanlıǵın kóremiz.
Sońǵı dáwir yaǵnıy XX ásirge kelip tábiyatqa bolǵan tar mánpátdarlıq sheńberindegi qatnaslar aqıbetinde payda bolǵan ekologiyalıq jaǵdaylar nátiyjesinde kelip shıqqan global ekologiyalıq problemalar kópshilik jaǵdayda adamlardıń sociallıq-morallıq kóz-qaraslarına, ádep-ikramlılıq negizlerine, insanıylıq qatnas hám ulıwma adamzatlıq bahalılıqlarına baylanıslı ekenligi málim boldı. Ekologiyalıq problema tiykarınan sociallıq prolema bolıp, tikkeley texnikalıq qurallar menen payda bolǵan bolsa da, óziniń tolıq sheshimin fundamental sociallıq transformaciya nátiyjesinede ekonomikalıq, óndirislik, sociallıq, mádeniy hám aksiologiyalıq rawajlanıw (ilgerilew) arqalı tabadı. Búgingi kúnde ekologiyalıq problema pútkil planetalıq, globallıq xarakterge iye bolıp otır. (Máselen: Baykal, Aral, Kaspiy teńizi mashqalaları h.t.b.). Ásirese Aral mashqalasınıń ekologiyalıq apatshılıq ekenligi hesh kimge sır emes. Házirgi waqıtta jer júzi jámiyetshiligi tárepinen bul ekologiyalıq krizisten shıǵıwdıń jolları qarastırılmaqta. Álbette bul global xarakterdegi máseleni sheshiw jollarınıń biri bul adamnıń tábiyatqa sanalı qatnasın, aqılǵa muwapıq is háreketin basqarıw, yaǵnıy ekologiyalıq sananı qáliplestiriwden ibarat.
Ádep-ikramlılıq hám moral jámiyetlik rawajlanıwda barlıq waqıtta da úlken áhmiyetke de iye bolıp kelgen. Tek ǵana zulımlıq hám zorlıqqa, ádalatsızlıq hám huqıqsızlıqqa tiykarlanǵan dúzimlerde ǵana jalǵanǵa boysındırılıp, qálipekilestirilgen hám usı jol menen onıń áhmiyeti páseytirilgen.Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin biziń dúnya qarasımız hám ruwxıy dúnyamızda da jańalanıwlar júzege asa basladı. Usı jańalanıw processinde etika pániniń de óz ornı bar. Onıń aldında jańa demokratiyalıq jámiyet hám huqıqıy mámleket qurıp atırǵan mámleketimiz puqaralarınıń, ásirese jaslardıń morallıq sanasın rawajlandırıw, olardı házirgi zamanǵa ılayıq fizikalıq hám ruwxıy jaqtan jetilisken, kámil insan etip tárbiyalawǵa qaratılǵan úlken wazıypa turıptı. Álbette bul wazıypalardı moralǵa tán bolǵan dástúriy usıllar hám zamanagóy qatnaslar tiykarında ámelge asırıw múmkin. Usınıń menen bir qatarda búgingi kúnniń jáhánge tán bolǵan global mashqalaların shishiwge qaratılǵan da wazıpalar hám joq emes. Solardıń biri planetada {Etosfera} dep atalınatuǵın ádep-ikramlılıq ortalıǵın jaratıw menen baylanıslı mashqala.
Málim bolǵanınday, ásirler adamında insan úlken biologiyalıq álemniń ishinde onıń kishi bir bólegi bolıp, aqıl hám oylaw erkine iye húkimdar sıpatında jasap keldi. XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basınan baslap adam óziniń aqıl-oy potencialı arqalı, ilimiy-texnikalıq revolyuciya nátiyjesinde ózi jasap atırǵan biosfera ishinde noosferanı {texnikalıq álemdi} jarattı. Biziń ásirimizdiń 20- jılları francuz alımı E.Lerua noosfera (greksheden awdarǵanda aqıl-oy sferası) túsinigin usınadı. Sońınan bul túsinik alımlar Teyyar de SHarden hám V.I.Vernadskiy tárepinen rawajlandırıldı. Bunıń mánisi sonnan ibarat, ilimiy oy menen qurallanǵan adamzat jetekshi kúshke aynalıp, biziń planetamızdıń evolyuciyasın belgileydi.
Planeta tariyxında adam birinshiden bolıp úlken geologiyalıq kúsh sıpatında maydanǵa shıqtı. Adamzatlıq oylaw biosferadaǵı ózgerislerdiń tiykarǵı sebebine aynalıp otır. Noosfera haqqındaǵı táliymattıń tiykarın salıwshılardıń biri V.I.Vernadskiydiń sózi menen aytqanda, "... házir biz biosferadaǵı jańa geologiyalıq ózgerislerdi bastan keshiriw arqalı biz noosferaǵa kirip baratırmız".
Biraq, tilekke qarsı noosfera búgingi kúnde tek ǵana unamlı qubılıs sıpatında emes, al unamsız qubılıs sıpatında da óz kórinisine iye bolmaqta. (Máselen: “alaba qırǵın etiwshi qurallar bolǵan atom, vodorod, neytron bombaları, ballistikalıq raketalar, biologiyalıq qurallar). Bunnan tısqarı noosferanıń payda bolıwı qorshaǵan atmosferanıń, dúnyalıq okeannnıń, ulıwma ortalıqtıń pataslanıwına, ósimlik hám haywanat dúnyasınıń, hátteki adamzattıń ximiyalıq jaqtan záhárleniwine alıp kelmekte.
Sońǵı waqıtlar joq etiwge orın tabılmay okeanda, kemelerde júzip júrgen radioaktiv qaldıqlar (shıǵındılar), olardıń adam jasamaytuǵın atawlarǵa kómip taslanıwı, atmoferanıń ozon qabatınıń tesiliwi nátiyjesinde kosmostan kelip atırǵan tirishilik ushın ziyanlı bolǵan hár qıylı nurlar, kislota jawınları adamzattıń jasawı, ulıwma tirishilik ushın úlken qáwip tuwǵızıp otır. Bunday unamsız qubılıslardıń payda bolıwında belgili dárejede adamnıń da qatnası bar, yaǵnıy insan kóre-bile tura "ózi otırǵan shaqaǵa balta urmaqta".
Bul mashqalalardıń sheshiliwi tek ǵana qorshaǵan ortalıqtı ximiyalıq záhárleniwden, ekologiyalıq jaqtan tazalaw menen ǵana emes, al, eń dáslep XXI ásir adamınıń sanasın texnokratiya záhárinen "záhársizlendiriw" menen baylanıslı. YAǵnıy, bular adamzat aldında ekologiyalıq qubılıs sıpatında ǵana emes, al soǵan teń mazmundaǵı ádep-ikramlılıq, morallıq mashqala sıpatında kóldeneń másele bolıp turıptı. Belgili avstriyalıq etolog alım, Nobel sıylıǵınıń laureatı Konrad Lorenctiń "Jalpılamay hám hár tárepleme tez jayılıp baratırǵan janlı tábiyatqa "jatsıraw"dıń tiykarǵı sebebi civilizaciyamız adamındaǵı estetikalıq hám etikalıq jaqtan sananıń tómenligi" degen sózleri biz sóz etip otırǵan másele kóz qarasınan qaraǵanda haqıyqatlıqqa tuwrı keledi.
Ulıwmalastırıp aytqanda, aytılǵanlardan shıǵatuǵın juwmaq sonan ibarat, keleshekte adamzat ózin hám ózi jasap atırǵan ortalıqtı joqarıdaǵı aytılǵan qáwiplerden qutqaraman dese-onda XXI ásirden baslap etosfera dáwirine ótiwi kerek; ádep-ikramlılıq moral biziń hár birimiz ushın texnikalıq ortalıq siyaqlı zárúrlikke aylanǵanda ǵana oǵan erisiw múmkin. Álbette bul iste etika iliminiń de ornı óz aldına.
Estetikalıq oy-pikirdiń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshların adam jámiyetiniń rawajlanıw tariyxınan óndiris kúshleri menen óndiris qatna-sıklarınıń rawajlanıwınan klasslıq gúrestiń barısınan, sonday-aq ulıwma jámiyettiń ruwxıy mádeniyatınıń rawajlanıwınan bólek ayırıp qarawǵa bolmaydı, sebebi estetikalıq pikir adam jámiyeti tariyxınıń tutas rawajlanıwınıń shegin názerde tutadı.
Estetikalıq oy-pikir qul iyelewshilik jámiyette kelip shıqqanı menen kórkemlik-estetikalıq iskerlik penen estetikalıq sananıń baslamalarınıń payda bolıwı orta paleolittiń aqırına (Muste dáwiri)hám eń aqırǵı paleolitke (Orinyak — biziń eramızǵa shekemgi 40—35 mıń jıllıqlar), Solyutre — b, e. sh. 35— 25-mıń jıllıqlar, Madlen — b. e. sh. 25 — 12-mıń jıllıqlar) qaraǵan oǵada áyyemgi dáwirge tuwra keledi. Mına fakt oǵan mısal bola aladı: Aytayıq, Muste dáwirinde adam tájiriybede quramalı qural jasap, olarǵa reńli belgiler salǵan, olarǵa belgili tártipte ornalaskan oyıqlar islegen. Arxeologlar diywallardaǵı, úngirlerdiń tóbesindegi jazıwlardı relefler menen domalaq skulpturalardıń payda bolıwın keyingi paleolitke jatqaradı. Áyyemgi xudojnikler oxra boyawınıń járdemi menen attıń, suwınnıń, ógizdiń, bizonnıń, nosorogtıń, arıslannıń súwretlerin salǵan.
Kola dáwirinde qul iyelewshilik formaciya kelip shıǵadı. Egipette, Qos dáryada, Qıtayda klasslıq mámleketler payda boladı. Usı dáwirde estetikalık oy-pikirdiń dáslepki baslamaları tuwıladı, olar teoriyalıq rejeler, traktatlar túrinde katań qáliplespeydi. Egipette qurılıs isiniń kol óneriniń skulpturanıń rawajlanıwı bayqaladı. Áyyemgi egnpetliler tek gózzallıq haqqında, gózzallıqtıń jaqsılıq penen baylanısı xaqqında ǵana emes, al soǵan sáykes estetikalıq terminler haqqında da túsinikke iye bolǵan.
SHumerlilerdiń (b. e. sh. 4 — 3-mıń jıllık) mádeniyatı hádden tıs baylıǵı menen ajıraladı. Ájayıp arxitekturalıq estelikleri, relefleri, kórkem óneri, sóz sheberligi sol dáwirdegi estetikalıq iskerlik hám estetikalıq sananıń joqarı dárejede rawajlanǵanlıǵın kórsetedi.
B. e. sh. 2-mıń jıllıqtıń birinshi yarımında Vavilon mádeniyatı birnnshi planǵa shıǵadı. Bul jerde súwretlew iskusstvosı ǵana emes¹ kórkem ádebiyat ta rawajlanadı. (Gilgamesh haqqındaǵı dástannıń baslı teması adamnıń ólmewi hám qudaydıń ádalatsız tártiplerine qarsı gúres bolıp tabıladı).
B. e. sh. XII ásnrden baslal b. e. II ásirine shskemgi úlken tariyxıy dáwir dawamında jaratılǵan áyyemgi evreylerdiń til sheberlignniń ájayıp esteligi «Bibliya». («Táwrat») úlken qızıǵıwshılıq tuwdıradı) bul jerde gáp Tozıǵı jetken wásiyat dep atalatuǵın kitap haqqında bolıp otır). Bul jerde gózzallık hakqındaǵı túsinik dniiy-mifologiyalıq formada kórinedi.
Orta Aziya adam jasaytuǵın en áyyemgi orınlardıń biri, adamzat mádeniyatınıń eń áyyemgi oraylarınıń biri bolıp tabıladı. Parfiya, Margiana, Xorezm, Sogd_? Baktriya, CHach, Fergana sıyaqlı áyyemgi memleketlerdiń esteliklerin eske túsiriwge boladı.' Bul jerlerde biziń eramızdıń 1-mıń jıllıǵına shekem qorǵan qurılısları, saraylar, xramlar boy tiklegen. Tashkent, Samarqand, Buxaranıń muzeylerinen ájayıp terrakot figuralardı, hayran qalarlıq ıdıslardı, qımbat bahalı tabaqlar menen keselerdi, adamlardıń súwretleri sáwlelengen teńgelerdn hám áiyemgn sheberlerdiń epli qolları menen islengen kóplegen basqa da zatlardı kóriwge boladı.
Qaraqalpaq xalqı — eń áyyemgi xalıqlardıń biri, Orta Aziyanın eń bay mádeniy miyrasların dóretiwshilerdiń biri.
Qaraqalpaqstannıń belgili arxeologları V. SH Ygolinnik, M. Mámbetmuratovtıń, E. Biyjanovtıń, N. YUsupovtıń, G. Xojaniyazovtıń, M. Tórebekovtıń, M. Qıdırniyazov hám basqalardıń kóp kúsh salıwları nátiyjesinde Araldıń qubla jaǵalawınıń turǵınlarınıń óziie tán bolǵan mádeniyatı bizlerge málim boldı.
Biraq mına nárseni aytıwǵa turarlıq, yaǵnıy estetikalıq kóz qarastan qaraǵanda Qaraqalpaqstandaǵı áyyemgilik ele izertlenbegen.
Sonlıqtan júdá erte dáwirde Qaraqalpaqstandaǵı estetikanıń rawajlanıwı haqqında gáp etkenimizde iskusstvonıń rawajlanıw nızamlılıqlarınıń konkret kórinislerin túsindiriw, biymálim xudojniklerdiń hakıyqatlıqqa kóz-qarasın anıqlaw menen ǵana shekleniwimizge tuwra keledi. Bul payıtlar xalıkgıń, turmısında áyyemgi iskusstvonıń rolin belgili dárejede ashıp beredi, estetikalıq kanonlardıń, principlerdiń haqıyqatlıqtı kórkemlik jaqtan ózlestiriw procesinde estetikalıq kóz qaraslardıń da qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshlarınıń ashılıwlarına járdem etedi.
Bul máselelerdi túsindiriwge járdem etetuǵın tinkarǵı faktorlardıń biri arxeologiyalıq oljalar menen materiallıq mádeıiyattsh estelikleri bolıp tabıladı.
Áyyemgi jámiyetlik duznm dowirinde jasalǵan miynet quralları, mádeniy yamasa turmıs ıqtıyajları ushın ılaydan jasalǵan ıdıslar Qubla Aral jaǵalawın jaylaǵan xalıqlardıń arasında iskusstvonıń rawajlanıw dárejesin bahalawǵa tiykar beredi.
Qubla Aral jaǵalawın mákan etiwshilerdiń estetikalıq sezimleri, estetikalıq talǵamlarınıń kórinisleri haqqında hár qıylı naǵıslar maǵlıwmat beredn. Miynet kurallarına, ıdıslarǵa soǵılǵan Janbas-4 bándirgisi Aral jaǵalawındaǵı eń áyyemgi estelik bolıp tabıladı (b. e. sh. IV ásir) .³⁶
Bándirgide tastan, kvarnitten jasalǵan miynet quralları, súyyokten islengen qarıw-jaraqlar, sonday-aq dushshı suw hám teńiz baqanshaqlarınıń qabıǵınan burawlap islengen bezeniw zatları tabılǵan. Bándirgiden tabılǵan ıdıslardıń hámmesi derlik ónerlep taslanǵan. Orınlanıw texnikası boyınsha háreketleri hár qıylı. Naǵıslar xár qıylı kólemdegi taraq tárizli shtamp penen ushlı qural (keskish, teskish), ushı topır tayaqshalar mensı islengen. Dóńgelek xám úsh múyeshli etip oyıp salınǵan naǵıslar, tútikshe sımatizler, tıshqan iz hám «shırsha» naǵıslar keń kollanılǵan. Cilindr formasındaǵı ıdıslar ushın tolıq xónerlep taslaw xarakterli bolǵan. Sonda ıdıstıń beti tolıǵı menen gorizontal belbewler menen qorshalǵan, bul belbewlerdiń ishki jaǵınıń naǵısları tigine xám kesesine jaylasqan. Kasa hám badıya tárizli ıdıslardıń ernekleri naǵıslanǵan.
Bándirgidegi keramikanı xarakterleytuǵın áxmiyetli belgilerdin, biri ıdıslardıń diywalların qızıl hám sarı boyaw menen boyaw usılı bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi gózzallıq tarawına jatatuǵını sózsiz. Qoy qırılǵan qala (b. e. sh. 1-mıń jıllıq) nı kazıw waqtında tabılǵan terrakot³⁷ statuetkalar da haqıyqatlıqtı estetikalıq ózlestiriwden dálalat beredi. Eń eski estelik hayaldıń bası, shaması ol Ónimdarlılıq qudayı Ana quday — Anaxitanıń bası bolsa kerek. Qolına júzim solqımı menen pıshaq uslaǵan er adamnıń jalańash gewdesi Dioniske³⁸ jaqın táńirdiń simvolı bolsa kerek. Hátte bul denesheler arxeologlardıń shamalawı boyınsha mádeniy áhmiyetke iye hám mádeniy dástúrler menep baylanıslı bolǵan, olar iskusstvonıń ósip ketken dárejesin ańlatadı. Bul dáwirdegi terrakot ushın xarak-terli nárse betlerdi, túrlerdi, jıyrıqlardı, islep shıǵılǵan kórkemlew usılların tiplestiriw, ájayıp plastika bolǵan. Dionisti súwretlewde sheber bareleftin³⁹ ezgeshelikleri menen prindiplerin júdá jaqsı sezgen. Onıń artqı jaǵı tegis jiyegine qaray kırlanıp jumırlanǵan, jiyekleri bir pishindi payda etkendey, organikalıq túrde oń tárepiniń plastikasına ótip ketedi. Skulpturanıń bul ózgeshelikleri orınlanıw texnikasının ózine baylanıslı: terrakotanıń oń jaǵı qálipke túsirip kuyılǵan da, al artqı jaǵı qural menen qoldan jonıp islengen. Bul qudaylardıń deneleriniń ayırım bóleklerin súwretlewde áyyemgi xudojniklerdiń usınday dállikke erisiwi ushın qanshama dıqqat hám anıqlıq kerek bolǵan. Xudojnik ılaydan qudaylardın músinin jasap ǵana qoymay, ullı figuralar menen óz muhabbatın da bere bilgen.
Tastaǵı izlerde, sonday-aq Qoy qırılǵan qaladan tabılǵan súwretlerdegi ayaǵı jerge tiymey shawıp baratırǵan suwınlar yamasa jırtqısh atlar talap atırǵan suwınlar qanshelli qaytalanbas sheberlik penen súwretlengen. Xudojnik haywanatlardıń dene bólekleriniń dálligin keltiriw menen bir wakıtta suwretlep otırǵan obektine óziniń emoniyasın, sezimin hám estetikalıq kóz-qarasın bildirgen. Bunday súwretler olardıń dóretiwshilerinde tábiyattaǵı sáykeslik haqkında túsinik bar ekenliginen dárek be-redi. Qorshaǵan ortalıqtaǵı zatlarda gózzallıqtı qabıllay biliw uqıbına iye adam ǵana bunday súwretlerdi jarata aladı.