Хожибойга ma'ruza

 

        Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifi 

Leksemalarning 

leksik 

birlik 

sifatidagi 

tavsifida 

quyidagi 

belgi-

xususiyatlarning alohida o’rni bor:  

1.

 

Har  qanday  leksema  ikki  tomonning  –  ifoda  va  mazmun  planlarining 

(nonema va sememaning) birligidan tashkil topadi:  

a) leksemaning ifoda plani uning fonetik qobig’idir (fonemalar, bo’g’inlar va 

so’z  urg’usidan  iborat  moddiy-material  shakli).  Masalan,  quloq  leksemasining 

ifoda  plani  5  ta  fonema  (q,u,l,o,q),  2  ta  bo’g’in  (qu-loq)  va  1  ta  so’z  urg’usi 

(qulo`q) bor. 

Leksemaning  ifoda  plani  bo’g’in  tiplari,  uning  fonetik  tarkibi  bilan 

bog’langan  bo’ladi:  o’zbek  tilining  o’z  qatlamidagi  umumturkiy  leksemalarning 

ko’pchiligi  bir  va  ikki  bo’g’inli  tub  so’zlardir.  Bir  bo’g’inli  tub  leksemalarning 

fonetik  tarkibi  undosh+unli+undosh  (bosh,  ko’z),  unli+undosh  (osh,  o’n) 

sxemalarida  bo’ladi:  bo’g’in  va  so’z  boshida  ikki  undosh  qatorlashib  kelmaydi, 

ammo  so’z  oxirida  ikki  undoshning  qatorlashib  kelishi  uchrab  turadi:  to’rt,  qirq 

kabi.  Ikki  bo’g’inli  tub  leksemalarning  birinchi  bo’g’ini  unli  (o-na),  unli+undosh 

(ol-ti),  undosh+unli+undosh  (kat-ta),  undosh+unli  (bo-la),  ikkinchi  bo’g’ini  esa 

undosh+unli  (o-ta),  undosh+unli+undosh  (ol-tin)  sxemalarida  bo’ladi.  Ikkinchi 

bo’g’in  hech  qachon  unli  bilan  boshlanmaydi,  ammo  unli  bilan  tugash  holatlari 

(ochiq bo’g’in bo’lishi) ko’p uchraydi (ke-cha, qay-g’u, bo-la, bo-bo kabi). 

O’zbek  tilining  o’zlashgan  qatlamidagi  leksemalarning  bo’g’inlarida, 

binobarin, so’zning ifoda planida ham bir qator o’ziga xosliklar bor. 

Yasama  so’zlarda  o’zak  morfema  va  so’z  yasovchi  morfemalar  leksemaning 

ifoda plani bo’ladi: ish-chi>ishchi, bosh-la(moq)>boshla(moq) kabi. Fonemalar esa 

                                                           

1

  Толстой.  Н.  И.  Из  опытов  типологического  исследования  славянского  словарного  состава.  «Вопросы  языкознания», 

1963. №1 

1

 Кодухов. В. И. Введение в языкознание.-М.: “Просвещение”. 1979. С. 184-186.  

---

o’zak  va  affikslarning  ifoda  plani  vazifasida  qo’llanadi:  ishchi-i,sh\ch,i; 

boshlamoq-b,o,sh\l,a\m,o,q kabi.  

Leksik  mazmunli  juft  va  takroriy  so’zlar  ham  yaxlitlangan  bir  leksema 

hisoblanadi:  katta-kichik  (bitta  leksema),  bola-chaqa  (bitta  leksema)  jangir-jungir 

(bitta leksema) kabi. 

Leksemaning ifoda planidagi turli shakllar uning tashqi formasi sanaladi: 

b) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma’nosi (yoki ma’nolari) va 

uslubiy bo’yoqlari (ma’no qirralari) nazarda tutiladi. Masalan, quloq leksemasining 

mazmun  planida  quyidagi  leksik  ma’nolar  bor:  «eshitish  a'zosi»  (odamning 

qulog'i),  «dutor,  tanbur  torlarini  sozlash  uchun  o'rnatilgan  murvatlar»  (dutorning 

qulog'i),  «qozonning  yon  tomonlaridan  chiqarilgan  tutqich-dastalar»  (qozonning 

qulog'i) kabi. Chehra leksemasining mazmun planida esa leksik ma'no qo'shimcha 

ottenka-  uslubiy  bo'yoq  bilan  qoplangan.  Bu  bo'yoq  kishi  kayfiyati,  ruhiy  holati 

yoki xulq-atvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko'ngilning oinasidir  

(Hamza). 

Leksemaning  mazmun  planidagi  leksik  ma'no  (yoki  ma'nolar)  va  uslubiy 

semalar uning ichki formasi sanaladi. 

Leksemaning  ifoda  va  mazmun  planlari  dialektikaning  shakl  va  mazmun 

kategoryalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo'lishini taqozo qiladi, 

mazmun esa shaklsiz yuzaga kelmaydi, ifodalanmaydi ham. Qiyos qiling: shahar, 

hashar  leksemalarining  ikkialasida  bir  xil  fonemalar  qatnashgan,  ammo  bu 

fonemalarning  joylashish  tartibi,  demak,  leksemaning  shakli  har  xil.  Bu  hol  shu 

ikki  leksema  ma'nolarining  tilda  farqlanishini  ta'minlaydi.  Ulardagi  fonemalar 

tartibini o'zgartirish esa shaklning yo'qolishiga olib keladi: shahar (so'z, leksema)-

ashhar  (so'z  emas),  hashar  (so'z,  leksema)-  rashah  (so'z  emas).  Demak, 

tovushlarning  har qanday  yig'indisi  so'z (leksema)  bo'lavermaydi: bunday  yig'indi 

til  birligining  (leksik  birlikning)  shakli  darajasiga  ko'tarilishi  uchun  u  albatta 

mazmun bilan bog'langan bo'lishi kerak. 

2.  Leksemalarga  xos  muhim  belgilardan  yana  biri  shuki,  ularning  har  biri  u 

yoki  bu  leksik-grammatik  guruhlarga  mansub  bo'ladi:  predmet  nomlari  ot 

turkumiga, belgi-xususiyat nomlari sifat turkumiga, miqdor anglatuvchi so'zlar son 

turkumiga,  harakat  mazmunli so'zlar  esa  fe'l  turkumiga  kiradi. Bunday  mansublik 

leksemalarning  nutqdagi  grammatik  shakllarini  belgilaydi:  otlar  egalik,  kelishik, 

ko'plik  yoki  birlik  shakllarida,  sifatlar  oddiy,  orttirma  yoki  qiyosiy  daraja 

shakllarida,  fe'llar  shaxs-son,  zamon,  mayl,  bo'lishli  yoki  bo'lishsiz,  nisbat 

shakllarida  qo'llanadi.  Bu  hol  tilning  leksik  va  grammatik  sathlari  o'rtasidagi 

aloqadorlikdan kelib chiqadi. 

3.  Leksemalar  albatta  yaxlitlangan,  bir  butun  birlik  bo'ladi,  shu  xususiyati 

bilan  grammatik  shakllardan,  so'zlar  birikmasi  va  gapdan  farq  qiladi.  Chunonchi, 

maktab  leksemasi  leksik  birlik  sifatida  o'zgarmasdir,  ammo  uning  grammatik 

shakllari  nutqda  o'zgarib  turadi:  maktabning,  maktabni,  maktabga,  maktabda, 

maktabdan  kabi.  Shuningdek,  «beshta olma»  birikmasini  «beshta  qizil olma»  deb 

qo'llash(  birikma  tarkibiga  «qizil»  so'zini  qo'shish)  mumkin,  ammo  maktab 

leksemasi tarkibiga boshqa bo'g'in yoki so'z kiritilmaydi. 

---

4. Leksemada bitta bosh (asosiy) urg'u bo'ladi, u shu leksemaning yaxlitligini, 

bir  butun  birlik  bo'lishini  ta'minlovchi  muhim  supersegment  birlikdir:  qovo`q, 

oshqovo`q,  temi`r,  temirbeto`n  (so'nggi  so'zning  ikkinchi  bo'g'inida  ikkinchi 

darajali urg'u, oxirgi bo'g'inda esa bosh urg'u qo'llangan) kabi. 

Yuqoridagilardan shunday  xulosa qilish mumkin:  har  qanday  lleksema  shakl 

va ma'no butunligiga ega. Leksemaning shakli uning tashqi formasi, mazmun plani 

esa  uning  ichki  formasi  bo'ladi.  Shakl  ma'noni  borliq  tusiga  kiritadi,  shu  orqali 

ma'noning tilda va inson ongida yashashini ta'minlaydi. 

 

             Tekshirish savollari va topshiriqlar 

1.

 

Nima uchun so’z nominativ birlik sanaladi ?  

2.

 

Leksik so’zlar va grammatik so’zlar qanday farqlanadi ?  

3.

 

Leksik  va  grammatik  mazmunli  so’zlar  tilshunoslikning  qaysi        

bo’limlarida o’rganiladi ?  

4.

 

Leksema, nomema, semema atamalarini tushuntiring.  

5.

 

Leksemaning ifoda va mazmun planlari haqida ma’lumot bering.  

6.

 

Tub va yasama so’zlarning ifoda planlari qanday farqlanadi?  

7.

 

Leksemaning tashqi va ichki formalari haqida ma’lumot bering.  

8.

 

Leksemaning 

ifoda 

va 

mazmun 

planlari 

dialektikaning 

qaysi 

kategoriyalariga mos ?  

9.

 

Leksemaning yaxlit bir butun ekanligi nimalarda namoyon bo’ladi ?  

10. Leksemaning leksik birlik sifatidagi asosiy belgilarini tushuntiring. 

 

                        Tayanch tushunchalar