Хожибойга ma'ruza


So'z o'zlashtirish usullari


Download 442.15 Kb.
Pdf ko'rish
bet70/99
Sana02.01.2022
Hajmi442.15 Kb.
#196588
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   99
Bog'liq
ozbek tili leksikologiyasi

So'z o'zlashtirish usullari 

So'z o'zlashtirish usullari ham ikki xil bo'ladi: 



1.  O'zicha  olish.  Bunda  boshqa  tildan  o'zlashtirilayotgan  so'z  hech  qanday  

o'zgarishsiz  yoki  ayrim  (juz'iy)  fonetik  o'zgarishlar  bilan  olinadi.  Masalan,  g'o'za 

(f-t.),  gul  (f-t.),  poya  (f-t.),  kaptar  (kabutar);  balo  (ar.),  bil'aks  (ar.),  davlat 

(ar.), muallim ( mua'llim); direktor (r-b.), rektor (r-b.), institut (r-b.), metro (r-

b.),  cho't ( cho'tka (
2.  Kalkalab  olish.  Bunda  boshqa  tildagi  (mas.  rus  tilidagi)  so’zning 

morfemik  tarkibidan  qismma-qism  nusxa  olish  orqali  o’zbekcha  so’z  yasaladi  va 

shu so’z bilan boshqa til (mas., rus tili) leksemasining ma’nosi ifodalanadi. Qiyos 

qiling:  yarimo’tkazgich  <  rus.  pоluprоvоdnik,  ilmiy-ommabop  



pоpulyarnыy kabi. Kalkalashning bu turi to’liq kalkalash hisoblanadi, chunki unda 

boshqa  til  so’zining  ifoda  materiali  o’zbek  tili  materiali  bilan  to’liiq 

almashtirilgandir.  Ba’zan  boshqa  til  so’zining  bir  qismi  o’zgarishsiz  olinadi, 

qolgan qismi esa o’zbek tili materiali bilan almashtiriladi. Qiyos qiling: mikroo’g’it 





meshchanlik  <  rus.  mещanstvо  kabi.  Kalkalashning  bu  turi  yarim  kalka 

hisoblanadi. 

To'liq  va  yarim  kalkalar  so'z  o'zlashtirishning  grammatik  usuli  deb  ham 

qaraladi, chunki bunda boshqa til so'zlarining ma'noli qismlaridan nusxa ko'chirish 

orqali  so'z  yasaladi.  Ammo  tilda  ba'zan  yangi  so'z  yasalmay,  azaldan  mavjud 

bo'lgan birorta leksemaga boshqa til leksemasining birorta ma'nosini yuklash orqali 

ham  ma'no  o'zlashtirilishi  ta'minlanadi.  O'zlashtirishning  bu  turi  semantik  kalka 

sanaladi. Masalan, til so'zi “so’zlashuv quroli” nomi sifatida ruscha yazыk so’ziga 

ekvivalentdir. Ayni shu holat rus tilidagi yazыk so’zining “asir” ma’nosini o’zbek 

tilidagi  til  so’zi  bilan  ifodalashga  turtki  bo’lgan:  “Qo’mondonlik  Ostonaqullar 




keltirgan “til”dan hujum jangining planini tuzish uchun eng kerakli ma’lumotlarni 

oldi”. (A. Rahm. Ellik bir bahodir). 

O’zbek  tilidagi  o’zak  leksemasida  “so’zning  o’zagi”  ma’nosining  paydo 

bo’lganligi  ham  ruscha  kоrеn  leksemasining  “kоrеn  slоvо”  ma'nosiga 

asoslangandir. 

 


Download 442.15 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling