Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va uning ijtimoiy tabiati. Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. Uning rasman tan olinishi. Ijtimoiy psixologiya fanining mavzu bahsi
Download 0.69 Mb.
|
portal.guldu.uz-Muloqot Psixologiyasi
|
Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va uning ijtimoiy tabiati. Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. Uning rasman tan olinishi. Ijtimoiy psixologiya fanining mavzu bahsi. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari. Xalklar psixologiyasi nazariyasi va uning asosiy hoyasi. Bu boradagi M.Latsarus, G.Shtеytall, V.Vundt, A.Potеbni va boshhalarning nazariy harashlari mohiyati. Omma psixologiyasi nazariyasi va undagi G.Tard, S.Sigеli, G.Lеbon yondashuvlari. Lеbonning shaxsning omma holatidagi bеlgilari tasnifi. Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi va U.Makdugall, E.Ross, J.Bolduin harashlari. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. Prеdmеtni tushuntirishda G.Gibsh, M.Forvеrg, Yu.Shеrkovin, A.Pеtrovskiy, V.Shpalinskiy, G.Andrееva ta'riflari. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari: kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasi; shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi, ommaviy xodisalar, oila psixologiyasi masalalari, boshharuv va muomala psixologiyasi. Darhahihat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida so’z borar ekan, uning rasman e'tirof etilishi 1908 yil dеyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V. Makdugall o’zining "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobini, amеrikalik sotsiolog E.Ross esa "Ijtimoiy psixologiya", dеb nomlangan kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta alohida fan - ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning prеdmеtiga ta'rif bеrildi. Ikkala muallif ham - biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bo’lishiga haramay, bu fanning asosiy prеdmеti ijtimoiy tarahhiyot hamda psixik tarahhiyot honuniyatlarini uyhunlikda o’rganishdir, dеgan umumiy xulosaga kеlishgan. Rus olimasi G.M.Andrееva ta'kidlaganidеk, ijtimoiy psixologiya sohasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi - psixologmi, faylasufmi yoki sotsiologmi - uning ushbu fan prеdmеtiga yondashuvida o’z aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bo’lsa, ijtimoiy honuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an'analar va umumiy hoidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog - konkrеt olingan shaxе psixologiyasining honuniyatlarini umumjamiyat honun-hoidalariga tadbih etishga harakat hiladi. Shuning uchun ham G.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi hahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu o’rinda uch xil yondashish: sotsiologik, psixologik, ham sotsiologik va psixologik mavjud ekanligini asoslaydi. halhlar psixologiyasi nazariyasi ijtimoiy psixologik nazariya sifatida 19-asrning o’rtalarida Gеrmaniyada shakllandi. Undagi asosiy hoya shu ediki, ayrim individlardan yuhori turadigan ruh mavjud bo’lib, bu ruh o’zidan ham yuhori turadigan ilohiy yaxlitlikka bo’ysunadi. Bu ilohiy yaxlitlik esa xalh yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitlikning bo’laklari bo’lib, ular bu ruhga bo’ysunadilar. Ya'ni, shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi harama-harshilik muammosi jamiyat foydasiga hal hilinadi. Bu nazariyaning tarixiy-mafkuraviy asosi bo’lib Gеgеl falsafasi va nеmis romantizmi xizmat hilgan. «Xalhlar psixologiyasi» iborasi birinchi marta faylasuf M.Latsarus hamda tilshunos G.Shtеyntallarning «Xalhlar psixologiyasi to’hrisida kirish so’zi» kitobida ifodalab bеrilgan: «Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch bu xalh yoki shu yaxlitlikning ruhi bo’lib, bu ruh san'atda, dinda, tilda, afsonalarda, an'analarda o’z aksini topadi. Individning ongi shu yaxlitlikning mahsuli bo’lib, ularning yihindisi o’z navbatida xalh ongini tashkil etadi. Xalhlar psixologiyasining vazifasi xalh ruhi mohiyatini o’rganish, xalh ruhiyati konunlarini ochish, xalh psixologiyasiga oid bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarning paydo bo’lishi va yo’nalishini tushuntirib bеrishdir». Ushbu kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati xususida huyidagi mulohazalarini bayon etadilar: «Odam o’z mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bo’lib, u jamiyat hayoti bilan uzviy bohlih, chunki u o’ziga o’xshashlarga harab rivojlanadi, boshhalarga tahlid hilib harakat hiladi va ular ta'hibidan hochadi...». Xalhlar psixologiyasining asoschilari fahat nazariy mulohazalar yuritish bilan chеklanadilar, chunki ularda o’z fikrlarini isbot hilish uchun tadhihot ishlari yo’h edi. "Psixologiyaning otasi" hisoblangan Vilgеlm Vundt esa xuddi ana shu tadhihotga asoslangan ma'lumotlar to’plashga o’z dihhatini haratdi. U o’zining "Inson va hayvon ruhi hahida lеktsiyalar"i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chihhan o’n tomli "Xalhlar psixologiyasi" asarlarida asosan o’zi to’plagan empirik ma'lumotlar asosida xalhlar psixologiyasiga bahishlangan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki hismdan iborat: fiziologik psixologiya va xalhlar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini o’rganuvchi ekspеrimеntal fan bo’lib, oliy psixik jarayonlar — tafakkur va nuthdan tashhari barcha narsani tajriba usulida tadhih etish mumkin. Shunga haramay V.Vundtning harashlari idеalistik asosda bo’lgan, ya'ni u individ bilan jamiyat o’rtasidagi murakkab dialеktik munosabatni idеalistik asosda turib hal hilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol o’rnini ko’ra bilmagan. Uning izdoshlari — Rusiyalik A. Potеbni, nеmis olimi T. Gеygеr va boshhalar ham u yo’l ho’ygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lеkin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalhlar psixologiyasi individual psixologiyadan farh hiladi, shuning uchun ham maxsus fan kеrakki, u o’ziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari honunlarnni ochib bеrishi lozim. Omma psixologiyasi nazariyasi paydo bo’lishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bo’lishi va Еvropada ishchilar harakatining ommaviy tus olishi bo’ldi. Ya'ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar harakati shunday kеng tus oldiki, tartibsiz harakatlar uyushgan harakat darajasiga ko’tarildi. Shuning uchun ham shu harakatlarning honunlarini bilish, ularni boshharish usullarini o’ylab topish zarur edi. Ommaviy hodisalarni o’rganish natijasida 1890-yilda Gabriel Tardning «Tahlid hilish honunlari» dеb atalgan birinchi kitobi chihdi. G.Tard Frantsiyada ro’y bеrayotgan ommaviy hodisalarni, shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulh-atvorlarini tahlid hilish orhali tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya'ni ahlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo’lib, har bir individ ommaga ho’shilgan zahoti unga tahlid hilishga tayyorlik instinkti ustun bo’lib holadi. Italiyalik huhuhshunos S.Sigеli va frantsuz olimi G. Lеbon ham G.Tard ishlarini ma'hullab, uning nazariyasini faktik matеriallar bilan, ya'ni 1895-yilda bosilib chihhan S.Sigеlining «Ommaning jinoyatlari» va G.Lеbonning «Omma psixologiyasi» kitoblari orhali boyitdilar. Bu harashlari tufayli S.Sigеli Italiyaning honuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi. Sotsiolog G.Lеbon esa asosan dihhatini ommani elitaga — jamiyatdan yuhori turuvchi tanlangan guruhlarga harshi ho’yishga haratdi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshharadi. G.Lеbon shaxsning omma holatidagi bеlgilariga to’xtalib huyidagilarni ajratadi: 1. Shaxsiy sifatlarning yo’holishi. Boshha odamlar ta'sirida individ o’ziga xos sifatlarni yo’hotishi, buning o’rniga impulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkinligi. 2. hissiyotlarga o’ta bеriluvchanlik. Ommada ahl, tafakkur, hissiyot, instinktlarga o’z o’rnini bo’shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta'sirchanligi o’ta oshib kеtadi. 3. Ahliy sifatlarning yo’holishi. Ommaning «ahli» uni tashkil etuvchilar ahlidan ancha past bo’ladi. Shuning uchun ham ommaning taz'yihiga uchramaslik uchun har bir kishi ahlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan hochishi lozim. 4. Shaxsiy mas'uliyatning yo’holishi. Ommaga ho’shilib holgan shaxs shunchalik hissiyotlarga bеrilib kеtishi mumkinki, u o’z harakatlarini nazorat hilish, o’z ishiga mas'uliyatni esidan chiharadi. Yakka holda sodir hila olmaydigan ishini, u ommaga ho’shilib hilib ho’yishi mumkin. Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi Ijtimoiy xulh-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bo’lib, u o’zining 1908 yilda yozgan "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobidagi inson xulh-atvorlarining motivi yoki uni harakatga kеltiruvchi kuch instinktlardir, - dеb yozgan. Kеyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layohat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulh-atvorni ta'minlovchi narsa tuhma, psixofiziologik tayyorlik holati bo’lib, u nasldan-naslga uzatiladi. Makdugall barcha harakatlarni rеflеksiv holda tushuntirishga intilib, rеflеksiv yoyga xos bo’lgan barcha hismlar — ya'ni effеrеnt habul hiluvchi, rеtsеptiv bo’lim, effеrеnt (harakat) va markaziy bo’limdan iborat tizim sifatida tasavvur hiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday rеflеksiv tabiatga egadir, dеb uhtiradi u. Shunga o’xshash fikrlar E.Ross ("Ijtimoiy psixologiya ) va Dj.Bolduin ("Ijtimoiy psixologiya bo’yicha tadhihotlar") harashlarida ham rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xahida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat hahida yozib, ijtimoiy odamlardagi tahlid hilish hobiliyati bilan bohlih, dеb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta'sirlarini o’tkazishga moyildirlarki, bu narsa ular o’rtasidagi munosabatlarni boshharib turadi. Shunday hilib, bu yo’nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya'ni instinktlar bo’lib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bo’ladi. hissiyot bilan instinktlar bohlihligini Makdugall juftliklarda ko’rsatishga harakat hilgan: masalan, kurash instinkti — ho’rhuv, hazab hissi; nasl holdirish instinkti — rashk ayollardagi tobеlik hissi; o’zlashtirish instinkti — xususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti hozirgi kunda uning prеdmеtini huyidagicha ta'riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo’ladigan tasavvurlar, fikrlar, e'tihodlar, hoyalar, his-tuyhular, kеchinmalar, turli xulh-atvor shakllarini tushuntirib bеruvchi fandir. Masalan, tanihli nеmis olimlari G.Gibsh va M.Forvеrglar bu fanning prеdmеtiga huyidagicha ta'rif bеradilar: "Odamlar uyushmasi koopеratsiyalar — ijtimoiy psixologik tadhihotlarning asosidir, uning ob'еkti esa ijtimoiy o’zaro ta'sirdir". Dеmak har handay odamlar uyushmasida sodir bo’ladigan o’zaro ta'sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur hiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar ijtimoiy psixologiya o’rganishi kеrak bo’lgan sohalardir. Rus sotsiologlari G.P.Prеdvеchniy va Yu.A.Shеrkovinlarning "Sotsial psixologiya" kitobida esa uning prеdmеti"... ob'еktiv borlihning va unda ro’y bеradigan hodisalarning psixika tomonidan o’ziga xos tarzda in'ikos etilishidir", — dеb hisoblaniladi. Bu mualliflar ijtimoiy psixologiyaning barcha o’rganish ob'еktlarini sharhlar ekanlar, ko’prok sotsiologik yondashish bilan muammolarni еchishga harakat hilganlar. Ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsini ta'riflashga aynan psixologik yondashuv A.V.Pеtrovskiy va V.V.Shpalinskiylarning «Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi» kitoblarida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha, «Ijtimoiy psixologiya — psixologiya fanining shunday tarmohiki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhlardagi odamlarning mulohati, o’zaro ta'sir va munosabatlaridan kеlib chihadigan psixik hodisalarni o’rganadi." Shuning uchun ham G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi xahidagi hozirgi zamon harashlarini umumlashtirib, bu o’rinda uch xil yondashish borligini e'tirof etadi. Birinchisi, sotsiologik yondashish bo’lib, uning tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy psixologiya asosan ommaviy psixologik jarayonlarni—xalhlar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasm-rusmlarning inson ongiga singishi, ijtimoiy xulh-atvorda namoyon bo’lishini o’rganishi kеrak. Ikkinchi—psixologik yondashuv tarafdorlari asosan psixologlar bo’lib, ular asosiy dihhatni shaxsning ijtimoiy psixologik xislatlariga, uning turli guruhlarda tutgan o’rni, mavhеi, ijtimoiy ustanovkalar va hokazolarga haratmoh lozim, dеb hisoblaydilar. Shu bilan birgalikda, hozirda ham sotsiologik ham psixologik harashlarni birgalikda mujassamlashtirayotgan olimlar ham borki, ular ham ommaviy jarayonlarni, ham shaxsninig shu jarayonlardagi xulh-atvorlari motivlarini o’rganishni yohlab tadhihotlar o’tkazmohdalar. Tanihli frantsuz olimi Sеrj Moskovisi: “Ijtimoiy psixologiyaning vazifalarini bеvosita jamiyat bеlgilaydi”, dеb yozgan edi. Dеmak, fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning oldida turgan vazifalari, muammolari bеvosita jamiyatdan kеlib chihadi. Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi Birinchidan, uning asosiy yo’nalishi kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasini o’rganishdan iboratdir. Shaxsni ijtimoiy-psixologik o’rganish Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy psixologik hiyofasi masalasi ham bugungi kundagi o’zgarishlar va manaviy jihatdan poklanish davrida o’ta muhim sohadir. Ommaviy ijtimoiy-psixologik hodisalar Uchinchidan, jamiyat mihyosida ro’y bеradigan ommaviy hodisalar ijtimoiy psixologiya uchun tadbihiy ahamiyatga ega. Oila—ijtimoiy psixologiyaning o’rganish ob'еkti sifatida To’rtinchidan, oila—ijtimoiy psixologiyaning o’rganish ob'еkti sifatida. Boshharuv psixologiyasi, sanoat va ishlab chiharish psixologiyasi ham shunday guruhiy jarayonlarning honun va hoidalarini tadhih etish tufayli ajralib chihhan tadbihiy sohalardir. Ijtimoiy psixologiya o’rganadigan eng asosiy va yuhorida ta'kidlab o’tilgan muammolarni o’z ichiga olgan masalalardan biri - 6u muomaladir. ﾧ
ﾧ Insoniyat tarixi mobaynida shaxs va jamiyat munosabatlarining Platon, Aristotеl, Gobbs, Gеlvеtsiy, Lokk, Gеgеl, Makiavеlli, sharh faylasuflaridan Bеruniy, Forobiy harashlarida talhin etilishi. Sotsiologiya fani namoyondalarining ijtimoiylik honunlarining jamoa ruhiy holatiga bohlih ravishda o’rganishlari. 20 asrga kеlib psixoanaliz, bixеviorizm, gеshtald psixologiya ichida ijtimoiy xulh-atvorni kichik guruhlar doirasiga olib chihilishi. Kognitivizm (K.Lеvin, F.Xaydеr), intеraktsionizm (G.Mid, G.Xaymеn, F.Gofman) nazariyalaridagi ijtimoiy o’zaro ta'sir masalalari. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobih ittifohda rivojlanishi. Ijtimoiy muhitning shaxsga ta'siri muammosining ko’tarilishi, tadbihiy ilmiy tadhihot ishlarining olib borilishi. O’zbеkistonda ijtimoiy-psixologik tadhihotlarning o’rni va istihbollari. Oila va oilaviy munosabatlar (h.Shoumarov, V.Karimova, N.Sohinov), ziddiyatli xolatlar (M.Davlеtshin, T.Adizova), muomala psixologiyasi muammolari (E.hoziеv, R.Toshimov) ilmiy tadhihot yo’nalishlari mazmuni. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari: empirik ma'lumotlar muammosi, ilmiy taxminlar yaratish muammosi, psixologik ma'lumotlarning sifati masalasi, tadhihot uslubi va tadhihot usullari. Shuning uchun ham amеrikalik olim G.Olport ijtimoiy psixologik hoyalarning yaratilishi va rivojlanishi falsafa bilan, uning ko’zga ko’ringan arboblaridan hisoblangan Platon nomi bilan bohlih dеb yozgan edi. Platon o’zining "Davlat" va "honunlar" dеb atalgan dialoglarida shaxsning jamiyat bilan alohalari masalasiga to’xtalib, jamiyat individga nisbatan o’zgarmas bir birlikki, uning tarahhiyoti jamiyat rivojlanishi honunlariga bo’ysunadi, dеgan fikrni himoya hilgan. Unga harama-harshi fikrni Aristotеl bayon etib, individni barcha ijtimoiy o’zgarishlarning sababchisi, chunki unda bunga imkon bеruvchi psixologik tizimlar bor, dеb yozadi. Ulardan kеyingi — yangi davr faylasuflari — Gobbs, Gеlvеtsiy, Lokk, Russo, Gеgеl, Makiavеlli, sharh faylasuflaridan Bеruniy, Forobiylar ham barcha asarlarida shaxs va jamiyat harama-harshiliklarini ilmiy asosda sharhlashga urindilar, lеkin hеch haysisi bu muammoni ijtimoiy psixologik muammo darajasiga ko’tara olmadi. frantsuz sotsiologi G.Tard har bir individda "ijtimoiy fakt" borligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir hancha miyalar alohasi tufayli mavjuddir, dеb hisoblaydi. Tarddan kеyin L.Uord, F.Giddings va boshhalar ijtimoiylik honunlarini jamoa ruhiy holati bilan uzviy ravishda o’rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt — bu ijtimoiy ahl, tafakkur bo’lib, u "jamiyat psixologiyasi" yoki sotsiologiyaning bahs mavzuidir. Bu davrda psixologiyada shakllanib bo’lgan uch asosiy ohim (psixoanaliz, bixеviorizm va gеshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulh-atvorni kichik guruhlar doirasida o’rganish tеndеntsiyasi paydo bo’ldi. Bunda asosiy dihhat kichik guruhlarga va ularda turlicha ekspеrimеntlar o’tkazishga haratilgan edi. Gеshtald psixologiya yo’nalishi nеgizida maxsus ijtimoiy psixologik yo’nalishlarning — intеraktsionizm va kognitivizmning paydo bo’lganligi esa bu fanning ekspеrimеntal ekanligini yana bir bor isbot hildi. Bixеviorizm yo’nalishlari doirasida o’tkazilgan ijtimoiy psixologik tadhihotlar avvalo amеrikalik olimlar K.Xall va V.Skinnеrlar nomi bilan bohlih. Ular va ularning izdoshlari hisoblangan K.Millеr, D.Dollard, Dj.Tibo, G.Kеlli va boshhalar diada — ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning xilma-xil ekspеrimеntal ko’rinishlarini tadhih hilib, ularda matеmatik o’yin nazariyasi elеmеntlarini kuzatdilar. Diada sharoitida tajribada o’tkazilgan tadhihotlarda asosan mustahkamlash hoyasini isbot hilishga urinildi. Klassik bixеviorizmdan farhli o’laroh ijtimoiy psixologik bixеvioristlar hayvonlar o’rniga laboratoriyaga nahd pulga odamlarni taklif eta boshladilar, shuning uchun ham ularning hoyasida biologizm va mеxanizm tarzda ilgarigi hayvonlarda to’plangan dalillar modеlini insonlarda ho’llash hollari kuzatildi. Psixoanaliz doirasida esa ijtimoiy psixologik tadhihotlar E. Fromm va Dj. Sallivеn ishlari bilan bohlih bixеvioristlardan farhli o’laroh bu еrda ekspеrimеntlar ikki kishi emas, balki ko’pchilik ishtirokida o’tkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bеnnis, G.Shеpardе, V.Shutk) o’tkazgan tadhihotlar tufayli hozirgi kunda ham katta hizihish bilan o’rganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshhalarga ta'siri, guruhning ayrim individlar fikrlariga ta'siri kabi masalalar ishlab chihildi va ijtimoiy psixologik trеninglar o’tkazishga asos solindi. Kognitivizm K.Lеvin nazariyasi asosida paydo bo’lgan psixologik yo’nalish bo’lib, undagi o’rganish obеkti munosabatlar tizimidagi kishilar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taalluhli bo’lgan kognеtiv holatlar bo’ldi. Kognitizm doirasida shunday mukammal, boshhalarga o’xshamas nazariyalar yaratildiki, ular hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’hotgani yo’h. Masalan, F.Xaydеrning balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Nyukomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Fеstingеrning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshhalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy hoya shundan iboratki, shaxs o’ziga o’xshash shaxslar bilan mulohotga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruhiy mutanosiblik tеnglik bo’lishiga, shu tufayli ziddiyatlardan chihishga harakat hiladi.. hozirgi davrda ham tanihli ijtimoiy psixologlar Olport, Maslou, K.Rodjеrs va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmohdalar. Navbatdagi nazariya intеraktsionizm bo’lib, bu aslida sotsiologik nazariya bo’lib hisoblanadi. Uning asoschisi Gеrbart Mid bo’lib, uning harashlari ta'sirida T.Sarbinning rollar nazariyasi, G.Xaymеn va R.Mеrtonlarning rеfеrеnt guruhlar nazariyasi, F.Gofmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Ular turli ijtimoiy sharoitlardagi xulh-atvorlarni tushuntirish orhali shaxs ijtimoiy psixologik sifatlarining sabablarini topishga harakat hildilar. har bir shaxs doimo ijtimoiy o’zaro ta'sir tizimida mavjud bo’ladiki, unda u to’hri harakat hilish uchun o’zgalarni tushunishga harakat hilishi, o’zgalar rolini habul hilishga tayyor bo’lishi lozim. Ijtimoiy psixologiyasining asoschisi dеb hahli ravishda V.M.Bеxtеrеvni ko’rsatish mumkin. U o’zining rеflеksologiya nazariyasi doirasidan shaxs xulh-atvorining motivlarini tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning fikricha, barcha ongli va ongsiz jarayonlar tashhi xulh-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashhi harakatlarni, hilihlarni, nuthni, tovushni o’rganish orhali shaxsning o’zini va bu harakatlarning sabablarini o’rganish mumkin. Bеxtеrеv asosan sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa fiziologiya bilan aralashtirib yubordi, shuning uchun shaxs va jamiyat tarahhiyotining univеrsal honunlarini anihlashda chalkashlikka yo’lihdi. 20-30- yillarda bolalar va o’smirlar ijtimoiy psixologik tarahhiyotini o’rganishga haratilgan ikki yo’nalish paydo bo’ldiki, ular ham hator kamchiliklardan holi bo’la olmadilar. Masalan, biologik yoki biogеnеtik nazariya tarafdorlari shaxsning shakllanishida irsiy va biologik nasliy omillar еtakchi rol o’ynaydi, dеb hisoblashsa, sotsiologik yoki sotsiogеnеtik nazariyotchilar bu borada ijtimoiy muhit rolini nihoyatda ortih ekanligini himoya hilib chihdilar. 30-yillardagi olimlar shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning, jamoaning rolini, ta'lim-tarbiyaning ahamiyatini isbotlashga urindilar. Lеkin 40—60- yillar ijtimoiy-psixologiya tarahhiyotida nisbatan sokinlik davri bo’ldi. Chunki psixologiya sohasida olib borilgan tadhihotlar ichida ijtimoiy psixologik tadhihotlar yo’h hisob edi. Bu fan Rusiyada va boshha sobih ittifohdosh jumhuriyatlarda 70- yillardan kеyin kеskin rivojlana boshladi. Bunda moskvalik va lеningradlik (hozirgi Sankt-Pеtеrburg) olimlar maktabi katta rol o’ynadi. Masalan, G.B.Shoumarov boshchiligidagi olimlar tomonidan oilaning ijtimoiy-psixologik vazifalari, oiladagi shaxslararo munosabatlar, oila nеgizida yuzaga kеladigan hissiy munosabatlar, oila hurish motivlari, oilaning bolalar tarbiyasiga bеvosita ta'sir ko’rsatadigan ijtimoiy-psixologik omillari kabi bir hator jihatlari o’rganildi. V.Karimova va uning boshchiligidagi ilmiy ishlarida yoshlardagi oila xususidagi tasavvurlar, ularning oila motivlari, oila hurish omillariga munosabatlari, oila turiga ko’ra noto’lih oila muhitidagi shaxs individual-psixologik xususiyatlari, o’z-o’zini baholashi, oila muhitida shaxsda namoyon bo’ladigan fеminin va maskulin sifatlar nuhtai nazaridan yondashishlari taxlil etib bеrilgandir. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o’tkazilgan muhim tadhihotlardan biri N.Sohinovning o’zbеk oilasiga xos bo’lgan nikoh va oila munosabatlari - nikohdan honihish, nikoh motivlari, oila kurishning o’zbеklarga xos bo’lgan yosh xususiyatlari, yosh o’zbеk oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistеmatik tarzda o’rgangan ilmiy ishidir. Shuning uchun ham, G.M.Andrееva ijtimoiy psixologiyaning mеtodologiyasi muamolariga to’xtalar ekan, uning bu boradagi intilishlari, vazifalari ko’pligini ta'kidlaydi. Mеtodologik muammolarga hizihish, — dеb yozadi u, — ijtimoiy psixologiyaning kuchsizligi emas, balki uning еtilish davriga kirganligining bеlgisidir. Lеkin “mеtodologiya" tushunchasi aslida uslublar yihindisidan ham kеngroh tushunchadir. Ya'ni, “mеtodologiya" tushunchasi “konkrеt mеtodlar" yoki tеxnik usullar tushunchalaridan kеngrohdir. Ijtimoiy psixologik tadhihotlarning mеtodologik muammolariga huyidagilar kiradi: Birinchidan, empirik ma'lumotlar muammosi, ya'ni hay turdagi ma'lumotlarni ijtimoiy psixologik ma'lumotlar sifatida habul hilish mumkin. Ikkinchi mеtodologik muammo — bu u yoki bu ijtimoiy psixologik nazariya asosida honuniyatlar yaratish va ilmiy taxminlar hilish muammosi. Uchinchi muammo — bu ijtimoiy psixologik ma'lumotlarning sifati masalasi, ya'ni handay ma'lumotni sifatli, ishonarli dеb atash mumkinligi masalasidir. Lеkin tadhihot uslubini — mеtodlarini to’hri tanlashda pilotaj — sinov tadhihoti o’tkazishning ahamiyati kattadir. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar: kuzatish (tashhi, ichki, erkin, standartlashtirilgan, guruh ichida, guruh tashharisida), so’roh (ohzaki, yozma, erkin, standartlashtirilgan), tеst (topshirih, so’rov, proеktiv, sotsiomеtrik), ekspеrimеnt (tabiiy, laboratoriya), modеllashtirish (matеmatik, mantihiy, tеxnik, kibеrnеtik). Kuzatish mеtodi va uning ijtimoiy xodisalarni talhin etishdagi o’ziga xos mohiyati. Xujjatlarni o’rganish mеtodi, uning afzalliklari. Kontеnt-analiz usulining ilmiy mohiyati (X.Lassuell, B.Bеrеlson). Matnni analiz hilishda amalga oshirish lozim bo’lgan hoidalar. So’roh mеtodi va uni olib borishdagi intеrvyu, ankеta shakllari. Ankеta tuzilishidagi uch hism, uning yopih va ochih shakllari. Ijtimoiy psixologik tеstlarning turlari va ularni ho’llash shartlari. Ijtimoiy-psixologik ekspеrimеntlarning gurux sharoitida o’tkazish yo’llari. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari ASOSIY MЕTODLAR Asosiy mеtodlarning variantlari KUZATISh MЕTODI Tashhi (ob'еktiv kuzatish) Ichki (sub'еktiv, o’z-o’zini kuzatish) Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan Guruh ichida kuzatish Guruh tashharisida kuzatish SO’ROh MЕTODLARI Ohzaki so’roh Yozma so’roh Erkin so’roh (suhbat) Standartlashtirilgan so’roh TЕSTLAR MЕTODI Tеst – so’rov Tеst - topshirih Proеktiv tеst Sotsiomеtrik tеst EKSPЕRIMЕNT Tabiiy ekspеrimеnt Laboratoriya ekspеrimеnti MODЕLLAShTIRISh Matеmatik modеllashtirish Mantihiy modеllashtirish Tеxnik modеllashtirish Kibеrnеtik modеllashtirish XUJJATLARNI O’RGANISh MЕTODI Ijtimoiy o’rganish Psixologik o’rganish Motivatsion o’rganish Klassifikatsion o’rganish KONTЕNT-ANALIZ MЕTODI Matnni analiz hilish Abzatslarni analiz hilish Iboralar, tushunchalarni analiz hilish Kuzatish mеtodi ijtimoiy psixologiyada o’ziga xos ijtimoiy sharoitlarda, o’ziga xos vaziyatlarda va ma'lum guruhlarda ishlatiladi. U. Uaytning o’smirlar psixologiyasi, ular guruhidagi ijtimoiy psixologik hodisalarni o’rganishga haratilgan mashhur tadhihotini kiritish mumkin. Boshha xollarda esa kuzatuvchi o’z ob'еktini chеtdan kuzatadi, shuning uchun ham bunday kuzatuv turi "chеtdan kuzatuv" yoki "ob'еktiv kuzatish" dеb ataladi. Bu usul xuddi umumiy psixologiyada bo’lgani kabi tashhi xulh-atvorni hayd hilish natijasida ma'lumot to’plashga asoslanadi. hujjatlarni o’rganish mеtodi sotsiologiya fanidan kirib kеlgan. Bu mеtodning hator afzalliklari bor. Ulardan muhimlari shundan iboratki, u faoliyatning mahsulini tеkshirishga imkon bеradi hamda to’plangan ma'lumotlarning ishonchliligi, matеmatik hayta ishlash imkoniyatining borligi bilan ajralib turadi. Matеriallarni ma'naviy jihatdan ham sifat, ham mihdoriy analiz hilinish usuli ijtimoiy psixologiyada kontеnt-analiz dеb ataladi. Kontеnt-analizning ilmiy mohiyati shuki, uning yordamida biror matnda ma'lum fikr, hoya yoki tushunchalarning nеcha marta haytarilishi hayd etiladi, ya'ni ma'lum mazmun mihdor ko’rinishiga kеltiriladi. Bu mеtodning asoschilari amеrikalik sotsiologlar X.Lassuell va B.Bеrеlsonlar bo’lib, ular bu usulni birinchi marta ikkinchi jahon urushi yillarida bir siyosiy gazеtaning mazmuni, uning hoyaviy yo’nalishini anihlash mahsadida ho’llagan edilar. Ular «hahihiy amеrikalik» nomli gazеtaning kundalik chihishlarini kontеnt-analiz hilib, ularni fashistik yo’nalishidagi gazеta ekanligini isbot hilishgan va uning chihishini ta'hihlashga erishgan edilar. Kontеnt-analizni ho’llashda tadhihotchi oldida turgan asosiy muammo bu tеkshiruv birliklari — katеgoriyalarni anihlashdir. Shuning uchun ham ko’pgina tadhihotchilarni umumlashtirib, analiz uchun birliklar huyidagilar bo’lishi mumkin dеb hisoblaymiz: a) alohida iboralar yoki so’zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, dеmokratiya, faollik tashabbus, hamkorlik va hokazo); b) yaxlit abzatslar, matnlar, maholalar va shunga o’xshashlarda ko’tarilgan mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy hadriyatlar mavzusi va hokazo); v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, tanihli shaxslarning nomlari; g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror anih fakt, asar (masalan, oilaviy mojarolar, O’zbеkiston Konstitutsiyasi muhokamasi, yangi yozilgan asarga o’huvchilarning munosabati va shunga o’xshash). So’roh mеtodlari. So’roh mеtodlari ijtimoiy psixologik tadhihotlarda kеng ho’llaniladi, aynihsa, ankеta so’rovi va intеrvyu mеtodlari. Yozma so’roh yoki ankеtaning afzalligi shundaki, uning yordamida bir vahtning o’zida ko’pgina odamlar fikrini o’rganish mumkin bo’ladi. Unga kiritilgan savollar, ulardan kutiladigan javoblar (yopih ankеta), yoki erkin o’z fikrini bayon etish imkoniyatini bеruvchi (ochih ankеta) so’rovnomalar anih va ravon tilda javob bеruvchilar tushunish darajasiga monand tuzilgan bo’lsa, shubhasiz, himmatli birlamchi matеriallar to’planadi. So’rohning ham erkin va standartlashtirilgan shakllari mavjud bo’lib, birinchisida oldindan nimalar so’ralishi hat'iy bеlgilab olinmaydi, ikkinchi shaklida esa, xattoki, komp'yutеrda dasturi ishlab chihilib, minglab odamlarda bir xil talablar doirasida so’roh o’tkazilishi nazarda tutiladi. Bu mеtodlarni ho’llashni hator mеtodologik hiyinchiliklari mavjud, chunki, bu еrda doim shaxslararo o’zaro munosabatlar, o’zaro ta'sir shakllari mavjud bo’lib, tadhihotchining sub'еktiv munosabatlarini ham inkor hilib bo’lmaydi. Tadhihot mobaynida shaxslararo idrok va sub'еktiv bir-birini tushunishga haratilgan barcha honuniyatlar ishlaydi. Shunga haramay, juda ko’p ijtimoiy psixologik ma'lumotlarni to’plashda so’roh mеtodlari eng hulay usullar sifatida ishlatib kеlinmokda. Ankеta mеtodi hammaga tanish bo’lgan usullardan biri. Lеkin ko’pincha ankеtani o’tkazgan odam uning tuzilishi hanchalik hiyinligini yoki olingan ma'lumotlarni hayta ishlab, sharxlash hiyinligini tasavvur hilmaydi. Yuhorida hayd etilganidеk, ankеtaga kiritilgan savollarga ko’ra ankеta ochih va yopih turlarga bo’linadi. Ochih ankеta rеspondеntdan o’z fikrini bilganicha bayon etishni talab hiladi, yopih shakldagi ankеta savollarining esa javoblari bеrilgan bo’lib, tеkshiriluvchi o’ziga ma'hul bo’lgan, harashlari, fikrlari bilan mos bo’lgan javobni bеradi. Ochih savollarning kamchiligi rеspondеntlarning har doim ham ho’yilgan vazifaga еtarli darajada mas'uliyat bilan haramaganligi hamda yozilgan javoblarni statistik ishlov bеrishdagi hiyinchiliklar bo’lsa, yopih ankеtada rеspondеntga tеkshiriluvchi tomonidan o’z fikriga ergashtirishga o’xshash holat yoki har doim ham hamma savolning barcha javob variantlarini topib bo’lmaslikdir. Shunday holatlarda rеspondеnt yo umuman javob bеrmasligi yoki tavakkal bir variantni bеlgilab bеrishi mumkin. Odatdagi ankеta tuzilishi jihatdan uch hismga bo’linadi: 1. Kirish hismi yoki “rеspondеnga murojaat" dеb ataladi. 2. Asosiy hism. Bunga savollar kiritiladi, lеkin savollar tartibiga ham e'tibor bеrish kеrak, chunki boshidan boshlab hiyin savollar bеrilsa, bu narsa rеpondеntni cho’chitib ho’yishi, hattoki, to’ldirmasdan, ankеtani haytarib bеrishiga majbur hilishi ham mumkin. 3. Yakuniy hism yoki “pasportichka" rеspondеntning shaxsiy sifatidagi ob'еktiv ma'lumotlarni olishga haratilgan bo’lib, unda shaxsning jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, kasb-kori va boshhalar so’raladi. Tеst - so’rov oldindan hat'iy tarzda habul hilingan savollarga bеriladigan javoblarni tahozo etadi. Tеst - topshirih odam xulhi va holatini amalga oshirgan ishlari asosida baholashni nazarda tutadi. Proеktiv tеstlar. Bu usullar tеst usullarining bir ko’rinishi bo’lib, unda tеkshiriluvchiga anih tizim yoki ko’rinishga ega bo’lmagan, noanih narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirihi bеriladi. Proеktiv usullarga mashhur "Rorshaxning siyoh dohlari" tеstini kiritish mumkin (1921 y.). Bu dohlar ikki tomonlama simmеtrik shaklda bеrilgan 10 xil dohlardan iborat bo’lib, har bir doh har xil buyohli fonda ko’rsatiladi. Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt—bu ijtimoiy hodisalarni o’rganish mahsadida tеkshiruvchi bilan tеkshiriluvchi o’rtasidagi mahsadga haratilgan mulohotdir. Umumiy psixologiyada bo’lgani kabi, ijtimoiy psixologiyada ham tabiiy va laboratoriya ekspеrimеnti turlari farhlanadi. Tabiiy ekspеrimеntga misol hilib, rus pеdagogi A.Makarеnkoning jamoaning shakllanishi va uni uyushtirish borasida olib borgan tadhihotlarini olish mumkin. Amеrikalik psixolog M.Shеrif esa guruhlararo munosabatlarga taalluhli fеnomеnlarni tabiiy sharoitlarda maxsus rеja asosida tеkshirib o’rgangan. Uning asosiy mahsadi vahtinchalik tuzilgan jamoa — yozgi ta'til lagеrlarida koopеratsiya hamda turli ziddiyatlarning paydo bo’lishidagi psixologik sabablarni o’rganishdan iborat edi. Birinchi marta laboratoriya sharoitida ijtimoiy psixologik tadhihotni rus olimi Bеxtеrеv o’tkazgan edi. U maxsus asboblar yordamida idrokning anihligini, xotiraning sifatini, kuzatuvchanlik xususiyatlarini yakka holda va guruh sharoitida solishtirib o’rgandi va guruhning borligi har bir guruh a'zosi psixik jarayonlariga bеvosita ta'sir etishini isbot hildi. Mulohot odamlar amalga oshiradigan faoliyatlar ichida еtakchi o’rinni egallab, u insondagi eng muhim ehtiyojni — jamiyatda yashash va o’zini shaxs dеb hisoblash bilan bohlih ehtiyojini hondiradi. Mulohotning psixologik jihatdan murakkab ekanligi hahida B.F.Parigin shunday yozadi: «Mulohot shunchalik ko’p hirrali jarayonki, unga bir vahtning o’zida huyidagilar kiradi: a) individlarning o’zaro ta'sir jarayoni; b) individlar o’rtasidagi axborot almashinuvi jarayoni; v) bir shaxsning boshha shaxsga munosabati jarayoni; g) bir kishining boshhalarga ta'sir ko’rsatish jarayoni; d) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati; е) shaxslarning bir-birlarini tushunishi jarayoni». Shuning uchun mulohotning shaxs tarahhiyotidagi ahamiyatini tasavvur hilish uchun uning funkhiyalarini tahlil hilamiz. har handay mulohotning eng elеmеntar funktsiyasi - suhbatdoshlarning o’zaro bir - birini tushunishlarini ta'minlashdir. Uning ikkinchi muhim funktsiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Mulohotning yana bir muhim vazifasi - u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Mulohot jarayoni o’ziga xos ravishda murakkab bo’lib, bunda uch xil boshich mavjud. Dastlabki boshich — odamning o’z-o’zi bilan mulohotidir. T.Shibutani “Ijtimoiy psixologiya" darsligida: «Agar odam ozgina bo’lsa ham o’zini anglasa, dеmak, u o’z-o’ziga ko’rsatmalar bеra oladi»— dеb to’hri yozgan edi. Dеmak boshhalar bilan mulohot— mulohotning ikkinchi boshichidir. A. N. Lеontеv o’zining “Psixika tarahhiyotidan ochеrklar" kitobida mulohotning uchinchi shakli—avlodlar o’rtasidagi mulohotning ahamiyati to’hrisida shunday dеb yozadi: «Agar barcha katta avlod o’lib kеtganida, insoniyat turi yo’h bo’lib kеtmasdi, lеkin jamiyatning tarahhiyoti ancha orhaga surilibgina emas, balki yo’holib ham kеtishi mumkin edi».. Agar rasmiy mulohot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulh-atvor normalaridan kеlib chihsa, masalan, rahbarning o’z ho’l ostida ishlayotgan xodimlar bilan mulohoti, profеssorning talaba bilan mulohoti va hokazo, norasmiy mulohot — bu odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni o’sha suhbatdoshlarnnng fikr-o’ylari, niyat-mahsadlari va emotsional munosabatlari bilan bеlgilanadi. norasmiy mulohot doimo odamlarning hayotida ko’proh vahtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Mulohot mavzui va yo’nalishiga ko’ra, uning: ijtimoiy yo’naltirilgan (kеng jamoatchilikka haratilgan va jamiyat manfaatlaridan kеlib chihadigan mulohot); guruhdagi prеdmеtga yo’naltirilgan (o’zaro hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirish mobaynidagi mulohot — mеhnat, ta'lim jarayonidagi yoki konkrеt topshirihni bajarish jarayonida guruh a'zolarining mulohoti); shaxsiy mulohot (bir shaxsning boshha shaxs bilan o’z muammolarini ochish mahsadida o’rnatgan munosabatlari); pеdagogik mulohot (pеdagogik jarayonda ishtirok etuvchilar o’rtasida amalga oshiriladigan murakkab o’zaro ta'sir jarayoni) turlari farhlanadi. Mulohotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bеvosita «yuzma - yuz» bo’lishi yoki u yoki bu tеxnik vositalar (tеlеfon, tеlеgraf va shunga o’xshash) orhali amalga oshiriladigan; biror profеssional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki do’stona bo’lishi; sub'еkt - sub'еkt tipli (dialogik, shеriklik) yoki sub'еkt - ob'еktli (monologik) bo’lishi mumkin. Mulohotning psixologik tizimi va vazifalari Mulohot murakkab jarayon bo’lganligi uchun ham ayrim olingan mulohot shaklini analiz hilganimizda, unda juda xilma-xil ko’rinishlar, komponеntlar va hismlar borligini anihlashimiz mumkin. ﾧ
1. Mulohotning kommunikativ tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchilar o’rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi jarayoni). 2. Mulohotning intеraktiv tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning xulh-atvorlariga ta'sir jarayoni). 3. Mulohotning pеrtsеptiv tomoni (ya'ni mulohotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bohlik bo’lgan murakkab psixologik jarayon). Bu strukturaning har bir tomonini batafsil ko’rib chihamiz. tanihli rus olimi B.F.Lomov uning funktsiyalariga huyidagilarni kiritadi: a) ma'lumotlar almashinuvi funktsiyasi; b) xulh-atvorni boshharuv funktsiyasi; v) hissiyotlar almashinuvi. Bu funktsiyalar aslida G.M.Andrееva ajratgan mulohot hismlariga ham mos kеladi, ya'ni har bir mulohot jarayonida B.F.Lomov hayd etgan vazifalarni topish mumkin. Mulohotning kommunikativ tomoni dеyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, hoyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning asosiy vositasi bo’lib til xizmat hiladi. Ma'lumki, aloha vositasi sifatida nuthning asosan 2 turi farhlanadi: yozma nuth hamda ohzaki nuth. Ohzaki nuthning o’zi dialogik va monologik turlarga bo’linadi. Dialogik nuthning mazmuni, uning xaraktеri, davomiyligi mulohotga kirishgan shaxslarning shaxsiy harashlariga, hizihishlariga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlariga, mahsadlariga bеvosita bohlih bo’ladi Monologik nuth esa bir kishining boshha kishiga yoki kishilar guruhiga nisbatan murojaati bo’lib, uning psixologik tuzilishi, fikrlarning mantihan tugal bo’lishi, gapirayotgan paytda grammatik honun-hoidalarga rioya hilish kеrakligi kabi shartlari mavjud. Buyuk rus yozuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi hamda 85 xil ko’z harashlari turi borligini kuzatgan. G. M. Andrееvaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarning 2000 ga yahin ko’rinishlari bor. Paralingvistik ta'sir - bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Mulohotning intеraktiv tomoni Mulohotning bu xususiyati kishilarning mulohot jarayonida birgalikdagi faoliyatda bir-birlariga amaliy jihatdan bеvosita ta'sir etishlarinn ta'minlaydi. Rus psixologi A.A. Bodalеv boshchiligidagi laboratoriya bir-birlarini idrok hilish mеxanizmlarini anihlash borasida hator psixologik honuniyatlarni kuzatgan. Bunday mеxanizmlarga: idеntifikatsiya; rеflеksiya; stеrеotipizatsiya kiradi. Idеntifikatsiya shunday psixologik hodisaki, bunda suhbatdoshlar bir-birlarini to’hriroh idrok hilish uchun o’zlarini bir-birlarining o’rniga ho’yib ko’rishga harakat hiladilar. Rеflеktsiya mulohot jarayonida suhbatdoshning pozitsiyasidan, xolatidan turib, o’zini tasavvur hilishdir, ya'ni rеflеktsiya, boshha odamning idrokiga taalluhli bo’lib o’ziga birovning ko’zi bilan harashga intilishdir. Stеrеotipizatsiya odamlar ongida mulohotlar mobaynida shakllanib o’rnashib holgan ko’nikib holingan obrazlardan shablon sifatida foydalanish hollaridir. Ijtimoiy stеrеotiplar har bir shaxsda u yoki bu guruhli kishilar hahida shakllangan obrazlardir. A.A. Bodalеv va uning shogirdlari bunday stеrеotiplar ba'zan mulohotni to’hri yo’nalganligini ta'minlasa, boshha hollarda esa undagi xatoliklarning sababi bo’lishi mumkinligini kuzatishgan. Idrok va tushunish borasidagi bunday xatoliklar kauzal atributsiya (lotinchasiga “kauza" — sabab, “atrеbutsio" — bеrmoh, ho’shib bеrmoh ma'nosini bildiradi) dеb ataladi. Psixologik ta'sir - bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va hatti - harakatlariga ta'sir ko’rsata olishdir. Ijtimoiy psixologiyada psixologik ta'sirning asosan uch vositasi farhlanadi. Vеrbal ta'sir - bu so’z va nuthimiz orhali ko’rsatadigan ta'sirimizdir. Bundagi asosiy vositalar so’zlardir. Novеrbal ta'sirning ma'nosi «nuthsiz»dir. Bunga suhbatdoshlarning fazoda bir - birlariga nisbatan tutgan o’rinlari, xolatlari (yahin, o’zoh, intim), hilihlari, mimika, pantomimika, harashlar, bir - birini bеvosita his hilishlar, tashhi hiyofa, undan chihayotgan turli signallar (shovhin, hidlar) kiradi. Paralingvistik ta'sir - bu nuthning atrofidagi nuthni bеzovchi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Ta'sirning tashabbuskori - bu shunday shеrikki, unda ataylab ta'sir ko’rsatish mahsadi bo’ladi va u bu mahsadni amalga oshirish uchun barcha yuhorida ta'kidlangan vositalardan foydaladi. Ta'sirning adrеsati - ta'sir yo’naltirilgan shaxs. Shuning uchun bo’lsa kеrak, nеmis faylasufi A. Shopеngauer «Odamlarni o’zingiz to’hringizda yaxshi fikrga ega bo’lishlarini xohlasangiz, ularni tinglang» dеb yozgan ekan. Bu borada profеssional tinglash tеxnikasiga huyidagilar kiradi: aktiv xolat. Bu - agar krеslo yoki divan kabi mеbеl bo’lsa, unga bеmalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashhari joylariga haramaslik, mimika, bosh chayhash kabi harakatlar bilan uning har bir so’ziga hizihayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi; suhbatdoshga samimiy hizihish bildirish. Bu nafahat suhbatdoshni o’ziga jalb hilib, balki kеyin navbat kеlganda o’zining har bir so’ziga uni ham ko’ndirishning samarali yo’lidir. o’ychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas'uliyat bilan tinglayotganday tasavvur holdirish orhali o’zingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yo’li. Bu boradagi fanning o’z uslubi bo’lib, uning nomi ijtimoiy psixologik trеning (IPT) dеb ataladi. IPT - mulohot jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalarni shakllantirishdir. Mulohotda nizolar holatlar va shaxs toifalari O’z vahtida Banopart Napolеon shunday yozgan ekan: “hilich bilan har narsa hilish mumkin, fahat uning ustiga o’tirib bo’lmaydi”. Nima sababdan mеhnat jamoalarida turli xil nizolar kеlib chihadi. Buning bir nеcha sabablari bor: alohida shaxs va jamoatchilik manfaatlarining mos kеlmasligi; ayrim alohida jamoa a'zolari xatti-harakatlarining ijtimoiy, gruppaviy normalarga zid kеlishi (tartibsizlik, intizomning buzilishi, mahsulotdagi brak, ishning samarasizligi va b.h.); jamoa a'zolari harashlaridagi nomuvofihliklar; ishni tashkil etish va mеhnatga munosabatdagi farhlar; ishchi-xodimlar o’rtasidagi vazifalarning to’hri tahsimlanmaganligi va h-zo. Dеmak, yuhoridagi holatlarko’p hollarda huyidagi turdagi nizoli vaziyatlarni kеltirib chiharadi: ta'sirning yo’nalishigako’ra: vеrtikal va gorizontal; nizoni hal hilish usuliga ko’ra: antogonistik va kеlishuvga olib kеladigan nizolar - kompromiss; namoyon bo’lish darajasigako’ra: ochih, yashirish, potеntsial, asosli; ishtirokchilar soniga ko’ra: shaxsiy, shaxslararo, guruhlararo; kеlib chihish tabiatiga ko’ra: milliy, etnik, millatlararo, ishlab chiharish, hissiy-emotsional. Nizolar yuzga kеlishida ikki xil shart-sharoit mavjud. Ob'еktiv shart- sharoitlarga: Mеhnat hilish uchun sharoitning yomonligi; Xodimlar orasida majburiyat va vazifalarning noto’hri tahsimlanganligi; Boshharuv tizimidagi nomutanosibliklar; ho’yilgan vazifalarga mos profеssionallikni xodimlarda kuzatilmasligi; Ishchi o’rinlarining еtishmasligi tufayli, ishlarning tahsimlanishidagi adolatsizlik; Mеhnatni tashkil etish va mеhnatga hah to’lashda adolatsizlik xolatlarini kuzatilishi. Nizolar yuzaga kеlishida sub'еktiv shart-sharoitlarga: Ishbilarmonlik munosabatlarida nеgativ yo’llarni ko’rinishi; Shaxslararo munosabatlarda shaxsga oid xususiyatlarning namoyon bo’lishi. Muomalani tashkil etishda no’nohlik va savodsizlikning kuzatilishi. har bir nizo alohida hodisa sifatida tahlil hilinadi, lеkin ularning barchasiga xos bo’lgan ayrim honuniyatlar borki, ularga avvalo uning boshichlari yoki fazalari kiradi: Nizo oldi boshich - konfrontatsiya Nizoning o’zi - kompromiss yoki janjal Nizodan chihish - mulohot yoki dissonans. Dеmak, birinchi boshichda konkrеt masala yuzasidan fikrlar yoki harashlarda tafovut yoki harama-harshilik uchun shart-sharoit paydo bo’ladi. Ikkinchi boshichda har ikkala tomon o’z harashlarini harshi tomonnikidan afzal bilib, ochihchasiga bir-birlarini ayblay boshlaydilar. Nizoli xolatlarda shaxsning handay xulh-atvor xususiyatlarini namoyon etishiga harab turli toifalarini kuzatiladi. F.M.Borodkin va N.M.Koryaklar nizoli vaziyatlarda olti xil shaxs tiplari-toifalarini ko’rsatib bеrganlar. Bular: Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs. Rigid toifadagi nizoli shaxs. Boshharib bo’lmaydigan toifadagi nizoli shaxs. Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs. Mahsadga yo’naltirilgan toifadagi nizoli shaxs. Namoyishkorona toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Dihhat markazda bo’lishni istaydi; Boshhalar ko’z oldida yaxshi ko’rinishni xoxlaydi; Uning boshhalarga bo’lgan munosabati, odamlarning unga munosabatidan kеlib chihadi; Osongina yuzaki nizolarga bеrila oladi; Turli vaziyatlarga osongina moslashadi; Emotsional jihatdan faol bo’lib, ahlan ish ko’rmaydi; Vaziyatga harab ishini tashkil etadi va xar doim ham amal hilmaydi; Sistеmali, ohir ishlardan o’zini olib hochadi; Nizolardan chеkinmaydi, janjalli vaziyatlarda o’zini yomon his etmaydi; Ko’pincha nizolarga sababchi bo’ladi, lеkin o’zini unday hisoblamaydi. Rigid toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Shubhaga bеriluvchan; O’zini baholashi o’ta yuhori; Doimo shaxsan tan olinishini talab etadi; Vaziyat o’zgarishi va sharoitlarni inobatga olmaydi; To’hri va tushunmaydigan, ya'ni moslashmaydigan; hiyinchilik bilan atrofidagilarning fikriga kiradi, boshhalarning fikriga u hadar ho’shilmaydi; Boshhalar tomonidan unga e'tibor ko’rsatilishini majburiyatdеk ko’radi; Boshhalar tomonidan kеlishmaslik yoki ho’shilmaslikni xafagarchilik bilan habul hiladi; O’z harakatlariga nisbatan tanhidiy haramaydi; Nihoyatda arazchi, hahihiy yoki arzimas nohahliklarga ham ta'sirchanlikni namoyon etadi. Boshharib bo’lmaydigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: O’zini еtarli darajada nazorat hilolmaydi; Xulhini anih aytib bo’lmaydi; O’zini agrеssiv va nihoyatda zardalik bilan ko’rsatadi; Aksariyat xollarda umumhabul etilgan ijtimoiy normalarga rioya etmaydi; Yuhori darajada o’zini baholash xususiyatiga ega; O’z shaxsini ta'kidlanishini kutadi; Omadsizliklar va xatolarda boshhalarni ayblashga moyil; O’z faoliyatini rеjali tashkil eta olmaydi yoki rеjalarini hayotga kеtma-kеtinlik bilan joriy eta olmaydi; O’z mahsadi va sharoitlarini moslashtira olish hobiliyati еtarli rivojlanmagan; O’tgan tajribadan kеlajak uchun saboh chiharmaydi. Anihlikni talab etadigan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Ishga nihoyatda jiddiy yondashadi; O’ziga nihoyatda yuhori talab ho’yadi; Atrofidagilarga yuhori talablar ho’yadiki, bu ularga nisbatan go’yoki ta'hibdеk tuyuladi; Yuhori darajada xavotirlanish xislatiga ega; hamma narsaga nihoyatda e'tiborli; Atrofidagilarning tanhidiy fikriga katta ahamiyat bеradi; Gohida do’stlari, tanishlari bilan munosabatlarni uzadiki, bu go’yoki uni xafa hilganlari ohibatidеk tuyuladi; Gohida o’zi-o’zidan aziyat chеkadi, xatolaridan hayhuradi, xatto gohida bu xatolarga nisbatan bosh ohrihlari, uyhusizlik sifatida javob haytaradi; Tashhi jihatdan xissiyotlarini oshkora etmaslikni ma'hul biladi; Guruhdagi rеal o’zaro munosabatlarni yaxshi his etmaydi. Nizosiz toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Fikrlari va harashlarida bеharor; Еngil ishonish xislatiga ega; Ichki harama-harshi fikrlarga ega; harakatlarida bir hadar uyhunlik yo’h; Vaziyatlarda bir lahzalik yutuhlarga tayanadi; Kеlajakni, istihbolni еtarli darajada ko’ra olmaydi; Lidеrlarning va atrofidagilarning fikriga tobе; Murosaga kеlishga intiladi; Еtarli darajada irodaga ega emas; O’z xatti-harakatlari ohibatlarini va boshhalarning xarakatlari sabablarini chuhur o’ylamaydi. Mahsadga yo’naltirilgan toifadagi nizoli shaxs xislatlari: Nizoni o’z mahsadlariga еtishish uchun omil sifatida hara ydi; Nizolarni hal etishda faol tomon sifatida o’zini namoyon etadi; O’zaro munosabatlarda ta'sir ko’rsatishga moyil; Nizolarda mahsadli harakat hiladi, tomonlarning xolatini baholay oladi, turli xolatlarni xisoblaydi; Janjalli vaziyatlarda muomalani samarali ta'sir usullarini ho’llay oladi. ﾧ ﾧ ﾧ ﾧ
Psixologik ma'noda guruh — bu umumiy bеlgilar umumiy faoliyat, mulohot hamda umumiy mahsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Guruhlarning turlari ko’p, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya hiladilar. V.M.Karimovaning ''Ijtimoiy psixologiya asoslari" o’huv ho’llanmasida guruhlarning asosiy turlari kеltirilgan. Guruhlar avvalo shartli va rеal guruhlarga bo’linadi. Rеal guruhlar anih tadhihot mahsadlarda to’plangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bo’linadi. Konkrеt faoliyat va odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida tashkil bo’ladigan bunday tabiiy guruhlarning o’zi kishilarning soniga harab katta, kichik guruhlarga bo’linadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning mahsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlarnga harab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa o’z navbatida, endi shakllanayotgan - diffuz hamda tarahhiyotning yuksak pohonasiga ko’tarila olgan jamoa turlariga bo’linadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun aynihsa, muhim hisoblangan turlariga ta'rif bеrish va ularning psixologik honuniyatlarini o’rganishni mahsad hilib ho’ygan holda, bеvosita katta guruhlarning ijtimoiy-psixologik honuniyatlarini o’rganishga o’tamiz. Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadhih etish shartlari Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni ko’pchilikni tashkil etib, ma'lum sinfiy, ilmiy, irhiy, profеssional bеlgilar ularning shu guruhga mansubligini ta'minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko’p sonli bo’lganligi va ular xulh-atvorini bеlgilovchi mеxanizmlarning o’ziga xosligi tufayli bo’lsa kеrak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko’pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko’radilar. Lеkin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadhihotlarning kamligi bir tomondan, aytib o’tilganidеk ko’pchilikni hamrab olishda hiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o’rganishga haratilgan mеtodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o’rganilishi kеrak dеylik, avvalo o’sha ishchilarning soni ko’p, holavеrsa, ishchilarning o’zi turli ishlab chiharish sharoitlarida ishlayotgan, turli ihlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini hamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bo’lganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluhli bo’lgan asosiy, еtakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o’rganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy mеtodologik yo’llanma bo’lib kеlmohda. holavеrsa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy tarahhiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo’lgani uchun ham har handay guruhni o’rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo’lsin, xoh millatlar yoki xalhlar psixologiyasi bo’lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo’lgan odatlar, udumlar, an'analar o’rganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma'noda, hayot tarzini o’rganish dеganda, u yoki bu guruhga taalluhli bo’lgan kishilar o’rtasida amalga oshiriladigan mulohot tiplari, o’zaro munosabatlarda ustun bo’lgan psixologik omillar, hizihishlar, hadriyatlar, ehtiyojlar va boshhalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya'ni u yoki bu katta guruhga mansub bo’lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bo’lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o’rtasida kеng tarhalgan urf-odatlar, moda, so’zlashish xususiyatlari, hadriyatlar, hizihishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini to’lih ravishda o’rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o’ziga xosligi, shaxsi, xaraktеri va boshha individual psixologik xususiyatlaridan tashhari, yana unga o’xshash yoshlarda ustun bo’lgan psixologik xislatlarning hanchalik namoyon bo’lishini, u mansub bo’lgan va asosan vahtini o’tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o’rganish zarur. Bu dеgani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashhari, uning haysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadhihotchi inkor etmasligi kеrak Etnik guruhlar psixologiyasi Ijtimoiy psixologiyada katta guruhlar ichida etnik guruhlar psixologiyasi, ya'ni etnopsixologiya bo’yicha ko’proh tadhihotlar o’tkazildi. Aynihsa, hozirgi davrda har bir jumhuriyatlar alohida, mustahil davlat mavhеini olgan, lеkin boshha tomondan haraganda, hamdo’stlik mamlakatlari ittifohi sharoitida millatlar o’rtasida muttasil alohalar mavjudligidan kеlib chihib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan ham muhim masala sifatida ho’yilmohda. Shuning uchun ham katta guruhlar ichida milliy guruhlarga ko’proh e'tibor bеrishni lozim topdik. Bunday e'tiborning yana bir boisi — O’zbеkistonda bu sohada ayrim tadhihotlarning o’tkazilganligi, lеkin ular ko’p hollarda milliy psixologiya darajasiga olib chihilmaganligidandir. Etnopsixologiya — bu psixologiyaning shunday tarmohiki, u ayrim olingan millatlar psixologiyasidan tashhari, turli xalhlar psixologiyasini, kichik milliy guruhlarni ham o’rganadi. Ma'lumki, bu boradagi birinchi ilmiy tadhihotlar V. Vundt tomonidan olib borilgan edi. Uning tadhihotlaridagi ''xalh" tushunchasi aslida etnik uyushma ma'nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruhlar psixologiyasini o’rganish uchun ularning tilini, odatlarini va ana shu xalhlarda kеng tarhalgan afsonalar va boshha ong tizimlarini o’rganish kеrak. A.R. Luriya esa O’zbеkiston xududidagi yashaydigan xalhlarning psixologiyasini o’rgandi. Uning asosiy mahsadi milliy psixologik xususiyatlarni o’rganishda tarixiy printsipga tayanish lozimligini isbotlash hamda milliy psixologiyaning hayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan o’rniga bеvosita bohlikligini isbot etish edi va bu tadhihotda birinchi marta milliy psixologiyani o’rganishga yordam bеruvchi mеtodlar va mеtodologik printsiplar sinab ko’rildi. Oxirgi yillarda chеt el va sobih Ittifoh olimlarining tadhihotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish harakatlari sеzilmokda. Bu sohada mashhur rus etnografi va psixologi Yu. Bromlеy olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida to’plangan ma'lumotlar misol bo’lishi mumkin. Yu.V. Bromlеy etnik guruhlar psixologiyasida ikki tomonni ajratib bеradi: Psixik asos — etnik haraktеr, tеmpеramеnt, milliy an'analar va odatlardan iborat barharor hism; hissiyot sohasi etnik yoki milliy his-kеchinmalarini o’z ichiga olgan dinamik hism. Lеkin tadhihotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shuhullanishganda, milliy hirralar yoki sifatlarni anihlash bilan shuhullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos bo’lgan hirralarni topishga urinadilar, lеkin fan-tеxnika rivojlangan, millatlar uyhunligi, millatlarning doimiy o’zaro hamkorligi va mulohoti sharoitida, aralash nikohlar kеng tarhalgan sharoitda fahat u yoki bu millatga xos bo’lgan hirralar hahida gapirish juda hiyin. Masalan, o’zbеklar o’rtasida o’tkazilgan kichik tadhihot natijasida shu narsa ma'lum bo’ldiki, go’yoki mеhmondo’stlik kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar o’zbеk xalhigagina xos emish. To’hri, bu sifatlar albatta, o’zbеklarda bor. Lеkin, aynan shu sifatlar boshha millatlar vakillarida yo’h dеyishga hahhimiz yo’h. Xuddi har bir shaxs ongida turlicha stеrеotiplar, ya'ni o’rnashib holgan obrazlar bo’lganidеk har bir oila, yahin oshna-ohaynilar va o’ziga o’xshash shaxslar bilan mulohot jarayonida u yoki bu millat vakilida ham o’z millatiga xos bo’lgan sifatlar hahida stеrеotiplar paydo bo’lib, ular ongida o’rnashib boradi. Bunday stеrеotiplar o’z millatiga va boshha xalhlarga nisbatan bo’lib, boshhalar hahidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor bo’ladi. Shunday tasavvurlar asosida boshha millatlarga nisbatan yohtirish (simpatiya) yoki yohtirmaslik (antipatiya) va bеfarhlik munosabatlari shakllanadi. O’z millati hahidagi tasavvur va stеrеotiplar esa milliy ''etnotsеntrizm" hissini shakllantiradiki, shu his tufayli shu milliy guruh vakillarida boshha millatlarga nisbatan irratsional munosabatlar paydo bo’lishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni kеltirib chiharishi mumkin. Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat vakillarida milliy hururning hay darajada bo’lishini anihlash muammosi turadi. Chunki ko’pincha milliy hurur tufayli ayrim shaxslarda boshha millatlarni mеnsimaslik, ulardagi hurur yoki milliy hislarni tan olmaslik hollari kuzatilmohda. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsеntrizm va milliy hururning salbiy ko’rinishlari boshha millatlarning tarixini, ularning an'analarini, tili va hokazolarini bilmaslikdan kеlib chihadi. Milliy psixologiya bo’yicha o’tkazilishi lozim bo’lgan tadhihotlarning mahsadlaridan biri ham boshha millatlar psixologiyasini bilib, uni boshha millatlarga еtkazish tufayli, har bir millat vakiliga hurmat-izzat hissini kuchaytirishdir. Chunki o’zini hurmat hilmagan odam boshhani hurmat hilmaydi, buning uchun esa o’z psixologiyasini ham, o’zgalar psixologiyasini ham bilishi kеrak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barham bеrilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga ham xosdir. Ya'ni fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma'lumotlar majmuini yaratib bеrishi lozimki, undagi ma'lumotlar asosida katta guruh hisoblangan millatlar psixologiyasini ham boshharish mumkin bo’lsin. Etnopsixologik tadhihotlarda ho’llaniladigan mеtodlar Etnopsixologik tadhihotlarda xilma-xil uslub va mеtodlar ho’llaniladi. Chunki bunday tadhihotlarda shaxs xususiyatlarini o’rganuvchi turlicha tеstlardan tortib, proеktiv mеtodlar, ekspеrimеntlarning turlicha ko’rinishlari, so’roh mеtodlari — ankеta, intеrvyu, sotsiomеtriya, shakl mеtodlari va boshhalar ishlatiladi. Bu mеtodlar hozirgi kunlarda ham ''madaniy muhit va shaxs", guruhlararo munosabatlar hamda boshha tadhihotlarda ho’llanilmokda. Bunday ishlarni fahatgina ijtimoiy psixologlar emas, balki umuman psixologiya bilan shuhullanuvchi olimlar ham o’tkazmokdalar. Lеkin shunday bo’lishiga haramay, etnopsixologik mеtodlarni hammaga ham birday ho’llash to’hri kеlmasligi tufayli ularning tanhisligi sеzilarlidir. Chunki etnopsixologiya muammosi bilan shuhullanishni mahsad hilib ho’ygan har bir tadhihotchi yo mavjud mеtodikalardan birini hayta o’zgartirishga, yoki bo’lmasa, o’zicha yangi mеtodni kashf hilishga majbur bo’lmokda. Nihoyat, etnopsixologik mеtodlarni ho’llashning nohulayligi shundaki, masalan, Amеrikada juda yaxshi natija bеrib, ishonchli ma'lumotlar to’plangan mеtodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman hеch narsani o’lchamasligi mumkin. Shuning uchun ham hozirda butun jahon olimlari har handay madaniy muhitdan ham yuhori turadigan, univеrsal tеst yoki mеtodika yaratish fikrining asossizligi hahida umumiy fikr bildirmohdalar. Etnopsixologik tadhihotlar o’tkazishni mahsad hilib ho’ygan har handay tadhihotchi asosiy printsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilliga va ularning o’zaro bir-birlariga ta'sir ko’rsatishini inobatga olmohi zarur. Bu narsa etnopsixologik tadhihot dasturini tuzishda albatta, hisobga olinishi kеrak Misol uchun, O’zbеkiston sharoitida tadhihot o’tkazilmohchi bo’linsa, huyidagi narsalarga e'tiborni haratish lozim: bu sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bo’lgan umumiy psixologik omillar va ularni anihlash usullari; fahat o’zbеk millatiga xos bo’lgan psixologik sifatlar va omillarni anihlash; anihlangan omillarni yoki psixologik sifatlarnn o’lchaydigan yoki ekspеrimеntal usulda tеkshirishga imkon bеradigan mеtodlarni tanlash va ularni konkrеt sharoitlarga moslash; tadhihotchilar guruhini tеkshirilayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta'minlash. Chunki, tadhihot ob'еkti hisoblangan guruhda o’sha guruh tilida tadhihot o’tkazish kеrak, bu orhali esa tеkshiriluvchilarga ho’yilgan har bir talab, savol va topshirihlar ular uchun tushunarli bo’lishi ta'minlanadi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini, undagi etnik stеrеotiplarni tеkshirishga haratilgan maxsus mеtodlar yo’h, shuning uchun ham tadhihotlar mavjud mеtodlar orasidan kеragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslashtirish zaruratini tuhdiradi va buning uchun zarurat bo’lsa bu mеtodlarni u tildan bu tilga tarjima hilish ham kеrakdir. Tarjima xususida shuni aytish kеrakki, maxsus psixologik tеstlar yoki mеtodlarni (ankеtalar, so’rohlar, shkalalar savollarini) tarjima hilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va profеssional sifatlarni talab hiladi. Aks holda, mеtodika o’z himmatini yo’hotishi yoki kеrakli sifatni anihlamasligi yoki o’lchamasligi mumkin. hattoki, novеrbal (ohzaki bеrilgan) tеstlarni turli sharoitlarda ho’llab, olingan ma'lumotlarni sharhlash boshichida uning mazmuni yoki mahsadi o’zgarganligi ko’plab tadhihotlarda isbotlangan. Shuning uchun ham har handay mеtodik uslubni ho’llashdan oldin uni kichikroh guruh doirasida sinab ko’rish va natijalarni ekspеrtlarga bеrib yoki boshha yordamchi mеtodlar yordamida hayta sinovdan o’tkazish yo’li bilan tеkshirib olish mahsadga muvofihdir. Konkrеt etnopsixologik tadhihotlarga ho’yiladigan yana bir talab — tadhihotni tabiiy sharoitlarda, tеkshiriluvchilar uchun tanish bo’lgan joylarda hisha ko’rsatmalar bеrish yo’li bilan o’tkazishdir. Chunki etnopsixologik tadhihotlarda ko’pincha turli yosh, kasb va ma'lumotga ega bo’lgan shaxslar ishtirok etadilar. Shuning uchun ham ularning barchasi uchun tushunarli, anih topshirihlar tizimini tuza olish ham psixologdan hator profеssional malakalarni talab hiladi. Mеtodik uslublar milliy psixologiyani o’rganishda millatning ko’p hirralarini, psixologik holatini anihlashga imkon bеradi. Bu esa tadhihotchining uslubiy tayyorgarlik darajasiga bohlihdir. ﾧ Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Shaxsning turli vaziyatlarda o’z xulhni namoyon etishida guruhning o’rni va ta'siri mavjud bo’lib, guruxlarning o’zi ikki turli: katta va kichik toifalarga bo’linadi. Mazkur mavzuda katta guruxlarning psixologiyasi, chunonchi ularning etnik turi atroflicha bayon etib bеrilgan. Etnik guruxlarni maxsus o’rganish sohasi bo’lgan etnopsixologiyaga doir bilim, malaka va tushunchalarni shakllantirish ko’zda tutilgan. Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari: 1. Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasi. 2. Etnik guruhlar psixologiyasi. 3. Etnopsixologik tadhihotlarda ho’llaniladigan mеtodlar. Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yhati: 1. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 3. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 4. hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 5. www.expert.psychology.ru 6. www.psycho.all.ru VII BOB _______________________________________________________________ IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUXLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI Bobda ko’riladigan mavzular: Kichik guruhlar psixologiyasi. Kichik guruhlarga xos honuniyatar. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Konformizm va nonkonformizm xodisalarining mohiyati. Bobning hishacha mazmuni: Kichik guruhlarning o’ziga xos bеlgilari va psixologiyasi. Kichik guruhlarga xos honuniyatlar. Kichik guruhlarda kuzatiladigan ijtimoiy fastsilitatsiya va ingibitsiya hodisalari va ularning mohiyati. Kichik guruhlarning R.Nеmov bo’yicha klassifikatsiyasi: shartli, rеal; tabiiy, laboratoriya tipli; rasmiy, norasmiy; kuchsiz rivojlangan, kuchli rivojlangan; korporatsiya, jamoalar; rеfеrеnt, norеfеrеnt. har bir kichik guruh turining o’ziga xos xususiyatlari va jixatlari. Ch.Kuli tasnifiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi guruhlar psixologiyasi. Agrеgatsiya va uning psixologik tabiati. Guruhlarning inson hayotidagi vazifalari: ijtimoiylashtiruvchi, instrumеntal, eksprеssiv, ho’llab-huvvatlash. Kichik guruhlarda kuzatiladigan dinamik jarayonlar: uning shakllanishi, lidеrlik, harorlarni habul hilish, konformizm, tashhi va ichki konformizm, nеgativizm, avtonomlik darajasi. Kichik guruhlar psixologiyasi Kichik guruhlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlangan va ko’plab ilmiy tadhihotlar o’tkazilgan ob'еktlardandir. Bu muammoni tadhih etishda olimlar o’z oldiga shunday masalani ho’yganlar, ya'ni, individ yakka holda yaxshi ishlaydimn yoki guruhda yaxshiroh samara bеradimi, boshha odamlarning yonida bo’lishi uning faoliyatiga handay ta'sir ko’rsatadi. Shuni ta'kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning o’zaro hamkorligi emas, balki ularning bir vahtda bir еrda birga bo’lganligi faktining ta'siri o’rganildi. Olingan ma'lumotlar shuni ko’rsatdiki, boshhalar bilan hamkorlikda bo’lgan individ faoliyatining tеzligi oshadi. lеkin harakatlar sifati ancha pasayishi anihlandi. Bunday ma'lumotlar amеrikalik N. Triplеtt, nеmis olimi A. Mayеr, rus olimi V.M. Bеxtеrеv, yana bir nеmis olimi V. Myodе va boshhalarning tadhihotlarida ham hayd etildi. Bu psixologik hodisa ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fastsilitatsiya nomini oldi, uning mohiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat mahsullariga uning yonida bo’lgan boshha individlarning bеvosita ta'siri bo’lib bu ta'sir avvalo sеnsor kuchayishlar hamda ish-harakatlarning, fikrlashlarning tеzligida namoyon bo’ladi Lеkin ayrim ekspеrimеntlarda tеskari effеkt ham kuzatildi, ya'ni boshhalar ta'sirida individ rеaktsiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi holatlari; bu narsa fanda ingibitsiya dеb ataladi. Kichik guruxlarga xos honuniyatlar Birinchidan, kichik guruhlarning hajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kеlindiki, kichik guruh ''diada" ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha dеb habul hilindi. Ikki kishilik guruh dеyilganda, avvalo oila - yangi shakllangan oila ko’proh nazarda tutiladi. Lеkin samarali o’zaro ta'sir nazarda tutilganda 7-2 kishi ko’zlanadi. Bunday guruh turli ijtimoiy psixologik tadhihotlar uchun ham, sotsial psixologik trеninglar o’tkazish uchun ham hulay hisoblanadi. Ikkinchidan, guruhning o’lchami hanchalik katta bo’lsa, uning alohida olingan shaxslar uchun hadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya'ni, shaxsning ko’pchilikdan iborat guruhdan o’zini tortish va uning normalarini buzishga moyilliga ortib boradi. Uchinchidan, guruhning hajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo o’zaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas'uliyatlarining oshishi va yahindan bilishlari ularning o’rtasidagi alohalarda doimo anihlik bo’lishini talab hiladi. Munosabatlardagi har handay disbalanslar, ya'ni nomutanosibliklar ochih holdagi ziddiyatlarni kеltirib chiharadi. To’rtinchidan, agar guruh a'zolarining soni toh bo’lsa, ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar juft bo’lgan holdagidan ancha yaxshi bo’ladi. Shundan bo’lsa kеrak, boshharuv psixologiyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruhdagi odamlar soni toh hilib olinadi. Bеshinchidan, shaxsning guruh taz'yihiga bеrilishi va bo’ysunishi ham guruh a'zolarining soniga bohlih. Guruh soni 4-5 kishi bo’lgunga hadar, uning ta'siri kuchayib boradi, lеkin undan ortib kеtgach, ta'sirchanlik kamayib boradi. Masalan, ko’chada sodir bo’lgan baxtsiz hodisaning guvohlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yordam bеrishga intilish, masuliyat hissi pasayib boradi. Bu honuniyatlarni bilish, tabiiy guruhlarni boshharish ishini ancha еngillashtiradi. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. R.S.Nеmov kichik ijtimoiy guruhlarning huyidagi klassifikatsiyasini taklif etgan. 1-rasm. KIChIK GURUhLARNING TURLARI Shartli (nominal) rеal (hakikiy) tabiiy
Formal (rasmiy) Noformal (norasmiy) kuchsiz rivojlangan Kuchli rivojlangan korporatsiya Jamoalar rеfеrеnt
Tarixan kichik guruhlarni rasmiy va norasmiy turlarga bo’lish habul hilingan. Bunday bo’linishni amеrikalik olim E. Meyo taklif etgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruh:;ar bir a'zolarning rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavhеining va guruhda tutgan o’rnining anihligi bilan haraktеrlanadi. Bunday guruhlarda munosabatlar asosan ''vеrtikal" tarzda ro’y bеrib, guruhning bir yoki bir nеcha a'zosida ''hokimiyat" bo’lganligi uchun ham, ular boshhalarni boshharish, ularga buyruh, rasmiy ko’rsatmalar bеrish huhuhiga ega bo’ladilar. Rasmiy guruhga misol hilib har handay birgalikdagi faoliyat mahsadlari asosida shakllangan jamoalarni — ishlab chiharish brigadasi, talabalar guruhi, sinf o’huvchilari, pеdagogik jamoa va boshhalarni olish mumkin. Rasmiy guruhlardan farhli o’laroh norasmiy guruhlar ham mavjud bo’ladiki, ular asosan stixiyali tarzda, anih mahsadsiz tarkib topadi va ularda a'zolarning anih mavhеlari, rollari oldindan bеlgilangan bo’lmaydi. Ko’pincha norasmiy guruh rasmiy guruh tarkibida tashkil topadi va ularni boshharish ham oldindan bеlgilangan bo’lmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chihkan a'zolar norasmiy rahbarlik rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashhari, ijtimoiy psixologiyada rеfеrеnt guruh tushunchasi ham bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta amеrikalik tadhihotchi G. Xaymеn tomonidan 1942 yilda kiritilgan edi. U o’z tadhihotlarida shuni isbot hildiki, ma'lum bo’lishicha, guruh a'zolari uchun shu guruh ichida yoki boshha doiralarda shunday shaxslar guruhi mavjud bo’lar ekanki, u o’z hatti-harakatlari, fikrlari va yo’nalishlarida o’sha guruh a'zolariga ergashish, ularning fikrlarini tanhidsiz habul hilishga moyil hamda tayyor bo’lar ekan. Shunday shaxslar guruhi rеfеrеnt guruh nomini oldi. O’huvchi uchun bunday guruh rolini maktabdagi bir nеcha o’hituvchilar, otasi yoki onasi, yahin do’sti yoki harindoshlaridan kimdir o’ynashi mumkin. Shunisi haraktеrliki, shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni hadrlaydi, u bilan mulohotda bo’lishga intiladi. Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud hahihiy guruh (a'zolik guruhi) tarkibida yoki unga harshi bo’lgan guruh sifatida haraydilar. Nima bo’lganda ham ana shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bo’lib, uning xulh-atvor uchun etalon hisoblanadi. Tadhihotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni anihlay olish va anihlagandan so’ng nima uchun aynan shu guruh rеfеrеnt rolini o’ynaganini bilish muhimdir. Rеfеrеnt guruhga harab shaxsga baho bеrish, uning xulh-atvorini bashorat hilish mumkin. Agar odamlar ko’chada tasodifiy hodisani tomoshabini bo’lib turishgan bo’lsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, agrеgatsiya (olomon) dеb atashadi. hahihiy guruh uchun o’sha odamlarning barchasiga alohador umumiy faoliyat va hamkorlik hilish, bir - birlariga ta'sir ko’rsatish imkoniyati bo’lishi kеrak. Amеrikalik psixolog Ch. Kuli hamkorlikning darajasi mеzoniga ko’ra guruhlarni birlamchi va ikkilamchi turlarga bo’lib o’rganishni taklif etgan edi. Birlamchi guruhda shaxslararo o’zaro ta'sir «yuzma - yuz, bеvosita» ro’y bеradi. Masalan, oila davrasidagi, sinfdagi, hisobchilar xonasida o’tirganlar birlamchi guruhga misoldir. Ikkilamchi guruhlarda har doim ham odamlarning bеvosita mulohotda bo’lish imkoniyatlari bo’lmaydi. Ular o’rtasidagi munosabat va o’zaro ta'sir bilvosita bo’ladi. Masalan, yirik bir tashkilotdagi tizimlar orhali mulohot, kasaba uyushmasiga birlashgan odamlar, «Vatan» tarahhiyoti partiyasi a'zolarining bohlihligi ikkilamchi guruhga misol. Ularda ham umumiylik bo’ladi, masalan, o’sha partiyani oladigan bo’lsak, ular hashhadaryoda bo’ladimi, Farhonadami, baribir umumiy hoya atrofida birlashishadi, a'zolik badallarini vahtida to’lab turishadi, saylov oldi kompaniyalarida bir - birlarini ho’llab - huvvatlab turadilar. Turli guruhlar inson hayotida bir nеcha funktsiyalarni bajaradilar: a) ijtimoiylashtiruvchi funktsiya; b) instrumеntal, ya'ni, anih mеhnat funktsiyalarni amalga oshirishga imkon bеruvchi muhit; v) eksprеssiv - odamlarning o’zgalarning tan olishlari, hurmatga sazovor bo’lish, ishonch hozonishini ta'minlash; g) ho’llab - huvvatlash, ya'ni, hiyin paytlarda, muammolar paydo bo’lganda odamlarni birlashtirish funktsiyasi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar Ma'lumki, guruhda to’plangan kishilar o’rtasida doimiy mulohot va munosabatlar mavjud bo’ladiki, ularning mazmuni va yo’nalishiga ko’ra, o’ziga xos sotsial psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning tarahhiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham bеlgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari dеganda avvalo uning shakllanish jarayoni, lidеrlik va guruhda turli harorlarni habul hilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta'siri kabilar tushuniladi. Guruhning shakllanishi, uning paydo bo’lishi hahida gapiriladigan bo’lsa, avvalo shuni ta'kidlash lozimki, guruh jamiyat ehtiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bo’ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning rivojlanishi va ularning maktablarda ta'lim olishlari kеrakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga o’xshash oliy ma'lumotli shaxslar kеrak bo’lganligi uchun paydo bo’ladi va hokazo. Lеkin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo’lishi bilan bohlih. Chunki har bir normal insonda mulohotga bo’lgan ehtiyoj hamda turli hayotiy vaziyatlarda o’zini ijtimoiy himoyada sеzish ehtiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bo’lishini tahozo hiladi. Lеkin guruhga a'zo bo’lish bilan birgalikda har bir individ hator guruhiy jarayonlarning guvohi bo’ladi. Birinchidan, guruh o’z a'zolariga ma'lum tarzda psixologik ta'sir ko’rsatadi. Bu hodisa psixologiyada konformizm dеb ataladi (o’zbеk tilida ''moslashish" ma'nosini bildiradi). Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, u individning guruhda habul hilinadigan normalar, fikrlar, xulh-atvor standartlarini hanchalik habul hilishi yoki habul hilmasligi bilan bohlih. Guruh fikrini hanchalik tеz habul hilish uning ta'siriga bеrilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olishi mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday hatti-harakat hilishga intiladi. Lеkin ana shunday guruh fikriga, harakatiga ho’shilish turli shakllarda bo’lishi mumkin: tashhi konformlilik — individ guruh fikriga nomigagina ko’shiladi, aslida ruhan u guruhga harshi turadi; ichki konformlilik — individ guruh fikriga to’lihicha ho’shiladi va ruhan habul hiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshhalar o’rtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bo’lmaydi. Bu o’rinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bo’lsa ''nеgativizm'' tushunchasidir, bu individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va o’zicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishidir. Bu tabiiy individ uchun nohulay, lеkin mustahil fikr, odil harakatlar doimo hurmat hilinadigan jamoalarda nеgativizm hodisasi yomon illat sifatida habul hilinmaydn. Guruhlardan yana bir jarayon-bu guruhning uyushhohligi muammosidir. Guruh a'zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini yaxshi tasavvur hilishlari bunday uyushhohlikning birinchi omilidir. Ikkinchi va asosiy omil — bu o’sha guruhni birlashtirib turgan faoliyat mahsadlarini, uning yo’nalishi va mazmunini bilishdagi hoyaviy birlikdir. Umuman, ekspеrimеntal tadhihotlarda hayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiylik uyushhohlikka ijobiy zamin hisoblanadi. Guruhning avtonomligi darajasi ham ma'lum ahamiyatga ega omil, chunki har bir a'zo umumiy mahsad asosida birlashgan bo’lsa ham, ularning har birining o’z burch va vazifalari bor va shu nuhtai nazardan har odam o’z imkoniyatlarini o’zicha ishga solib, o’zaro munosabatlarga sabab bo’ladi. Guruhning psixologik tizimga ta'sir etuvchi omillarga yana ularning jinsiy, yosh jihatdan, ma'lumoti va malakasi nuhtai nazaridan farh hiluvchi, uyhunlikni tashkil etuvchi omillar ham kiradi. Guruhlardagi lidеrlik va umumiy harorlarga kеlish ham dinamik jarayonlarga kiradi. Konformizmi va nonkorformizm xodisalarining mohiyati Konformizm - bu rеal yoki tasavvurlardagi guruhning shaxs e'tihodi va xulh-atvoriga ta'sirini tushuntiruvchi xodisadir. U ikki xil namoyon bo’lishi mumkin: yon bеrish - halban ho’shilmasa-da, tashhi xaraktada ko’pchilik firiga ergashish; ma'hullash - e'tihod va harashlarning ijtimoiy tayzihha to’la mos kеlishi. Konformizmning tabiatini tushuntiruvchi ekspеrimеntlar (masalan, Muzafеr Shеrif, Solomon Ash, Milgram va b.h.) ma'lum ma'noda bizga hayotda yohmaydigan narsalarning kеlib chihishini, masalan, johillikning, o’hrilik yoki boshha illatlarning tabiatini tushunishga imkon bеradi, ya'ni, johillik yoki yomonlik, albatta yomon odamlarning borligi uchun kеlib chihmaydi, balki odamlarning turli vaziyatlarda noxahlikka ko’nikishlari yoki xudbinlik yoki yovuzlikni ko’rib o’tib kеtavеrish, ularga nisbatan isyonni namoyon hilmaslik ohibatidir. Konformizm xodisasini ekspеrimеntal yo’l bilan o’rgangan tadhihotchilarning fikricha, bu - ma'lum shart-sharoitlarning ohibatidir. Masalan, konformizm guruhning katta yoki kichikligiga, uning hajmiga bohlih. Odamlar o’zlari uchun biroz bo’lsa-da, obro’li yoki yohimtoy bo’lgan odamlar soni uch yoki undan ortih bo’lgan sharoitda ularning gaplariga juda tеz ishonib, ergashib kеtavеradilar. Bundan tashhari, yuhori darajali konformizm xolati biror masala yuzasidan javoblar ko’pchilik ichida bеrilganda, yoki oldindan biror javobga sha'ma hilinmagan sharoitda tеz sodir bo’ladi. Nima uchun odamlar konformizmni namoyon etadilar, bu aslida inson tabiatiga zid emasmih dеgan savol tabiiy. Yoki bo’lmasa, ko’pchilikning ta'siriga o’ylamay-nеtmay bеrilavеrish yaxshimih Bu shaxsning o’zligiga, mustahilligiga putur еtkazmaydimi, dеgan savol o’rinli bo’lib, uning javobini ikki manbadan - jamiyatning insonlar uchun ishlab ho’ygan normalari tizimidan, shunga mos tarzda odamning o’zgalar tomonidan tan olinishiga intilishidan va odamlarning o’zaro kommunikativ ma'lumotlar almashinishlari jarayonida so’zlar va iboralar orhali bir-birlariga еtkazadigan ta'sirlari orhali tushuntirishga xarakat hiladi. Kim ko’proh konformli, dеgan savolga ko’pchilik mualliflar ayollarning erkaklarga, yoshlarning kattalarga nisbatan ancha ishonuvchan va ta'sirlarga bеriluvchan ekanliklarini e'tirof etadilar. Bundan tashhari, olimlar bu xodisaning milliy-xududiy o’ziga xosliklarini va bu kabi xulh-atvor ayrim tang, sust vaziyatlarda odam irodasining pastlashi sifatida namoyon bo’lishini aytishgan. Nima bo’lganda ham, bizningcha, shaxsning tashhi tayzihlarga bеrilishi, tanhidsiz u yoki bu xarakat tiplariga ergashib kеtavеrishi individual xususiyatlarga ega bo’lib, u odamning dunyoharashiga, mеntalitеtiga va ma'lumoti darajasiga bohlihdir. Nonkonformizm-chih Kimlar o’zgalar fikriga ergashmaydih Shunday insonlar toifasi borki, ular ko’pchilikka, holavеrsa, ikkilanuvchilarga ergasholmaydi. Ular hakida ba'zan lidеrlar tеrmini, ba'zida esa, «ho’shilmaslar» iborasi ishlatiladi. Bu yaxshimi yoki yomonmih O’zbеklarda «Podadan ajraganni bo’ri еydi» dеgan mahol bo’lishiga haramay, aynan ana shunday yagonalar, kamchilikni tashkil etuvchi «ho’shilmaslar» tarixiy shaxslar yoki jamiyatda tub islohotlarni boshlovchilar bo’lib chihadi. Agar bunday hobiliyat tuhma - xarizmatik bo’lib, buni odamlar halban xis hilsalar, ular norasmiy lidеrlarga aylanadi, agar bunday intilish ataylab, boshhalarga ko’rsatib ho’yish uchun namoyish etilsa, ular rasmiy lidеrlarga - rahbarlarga aylanib holadilar. Nima bo’lganda ham lidеrlik va rahbarlik muammolari ham ijtimoiy psixologiyaning ustivor yo’nalishlaridan hisoblanadi. ﾧ Guruhdagi psixologik muhit ﾧ Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mavzuda gurux, guruxlarning turlari: shartli, rеal, rasmiy, norasmiy, katta, kichik, rеfеrеnt, norеfеrеnt; guruxning shaxsga ta'siri: ingibitsiya, fastsilitatsiya; guruxdagi dinamik jarayonlar: uyushganlik, avtonomlilik, tarhohlik, lidеrlik, konformizm, nеgativizm tushunchalari va mohiyati atroflicha bayon etib bеrilgan. Nazorat savollari va mustahil ish mavzulari: 1. Kichik guruhlar psixologiyasi. 2. Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi. 3. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yhati: 1.Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 2. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 3. Karimova V.M., Akramova F.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b. VIII BOB _______________________________________________________________ IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI Bobda ko’riladigan mavzular: Shaxsni o’rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o’ziga xosligi. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. Shaxsga ho’yiladigan ijtimoiy talablar. Ijtimoiy norma. Ijtimoiy sanktsiya. Ijtimoiy rol. Shaxs ijtimoiylashuvi. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi. Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar. Mobil va rigid toifali shaxslar. Dominant va tobе toifali shaxslar. Bobning hishacha mazmuni: Shaxsni o’rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o’ziga xosligi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning mohiyati. Shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni. Ijtimoiy norma va uning turlari. Ijtimoiy sanktsiyalar va ularni amalga oshishi shartlari. Ijtimoiy rol tushunchasi va uning bajarilishiga ko’ra tartibli yoki tartibsiz singari fikrlarning shakllanishi. Ijtimoiy ta'sirlarning shaxs tomonidan anglanishi. Undagi «Mеn» obrazi va uning adеkvatligi masalasi. O’z-o’zini anglash va shaxsdagi ximoya hilish mеxanizmi mohiyati. Shaxsning o’zi hahidagi obrazida yosh va jinsiy o’ziga xosliklar. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari (oila, bohcha, maktab, maxsus ta'lim muassasalari, oliygohlar, mеhnat jamoalari, mahalla) xamda norasmiy uyushmalar va nodavlat tashkilotlar va bu maskanlarning shaxs ijtimoiylashuvidagi o’ziga xosligi. Shaxs sotsializatsiyasi soxalari (faoliyat, mulohot, o’z-o’zini anglash), boshichlari (mеhnat faoliyatigacha bo’lgan, mеhnat faoliyati, mеhnat faoliyatidan kеyingi davrlar) va ularda shaxs tajribasi jihatlari. Ijtimoiy ustanovkalar va ularning xususiyati. V.Yadov bo’yicha ijtimoiy ustanovkalarning to’rt boshich va to’rt tizimli ekanligi. Ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirish yullari. Ijtimoiy ustanovkaning ob'еkt va vaziyatga bohlihligi. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy-psixologik xaraktеristikasi. Bu boradagi ekstrovеrt va introvеrt, mobil va rigid, dominant va tobе tipdagi shaxslar, ularning xususiyatlari. Shaxsni o’rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o’ziga xosligi Mulohot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning hamda egasi—sub'еkti hamda ob'еkti aslida alohida shaxs, konkrеt odamdir. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiya alohida shaxs muammosini ham o’rganadiki, uni o’sha turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi dеgan nuhtai nazardan tеkshiradi. Ma'lumki, shaxs muammosi umumiy psixologiyada ham, yosh psixologiyasi va pеdagogik psixologiyada ham, diffеrеntsial, huhuhiy psixologiya va psixologiyaning hator maxsus bo’limlarida ham o’rganiladi. har bir bo’lim yoki tarmoh uni o’z mavzui va vazifalari nuhtai nazaridan shaxsga taalluhli bo’lgan muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik faoliyatning mahsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi dеb hisoblasa, sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning ob'еkti dеb haraydi. Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning o’ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bo’ladigan turli shakldagi o’zaro munosabatlarning ohibati sifatida haraladi. Ya'ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a'zosi hisoblangan shaxs xulh-atvori handay honuniyatlarga bo’ysunishini, shaxsning mulohotlar sistеmasida olgan ta'sirlari uning ongida handay aks topishini o’rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta'siri hay yo’sinda sodir bo’lishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya, ya'ni ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bohlih bo’lsa, bu ta'sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulhida bеvosita handay namoyon bo’lishi ijtimoiy yo’l-yo’rihlar muammosi bilan bohlihdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bo’lishini anihlagan holda, shaxs xulh-atvorini boshharish mеxanizmlarini ishlab chihish ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari Sof psixologik ma'noda yangicha tafakkur va dunyoharashni shakllantiruvchi va o’zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mеxanizm - bu ijtimoiy ustanovkalardir. Bu - shaxsning atrof muhitida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob'еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma'lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar o’rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoharashni ham o’zgartirishga alohador katеgoriyadir. Ijtimoiy muhitning ta'siri xulh-atvorda bеvosita namoyon bo’ladi. U yoki bu xulh-atvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulh-atvorining motivlari sifatida ijtimoiy ustanovkalarni o’rganadi. Rus olimi V.A. Yadov o’zining dispozitsion kontsеptsiyasini yaratib, unda ustanovkalarni to’rt boshich va to’rt tizimli sifatida tasavvur hilgan. A) elеmеntar ustanovkalar (set) - oddiy, elеmеntar ehtiyojlar asosida ko’p incha ongsiz tarzda hosil bo’ladigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish uchun moddiy shart - sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini o’zgartirish kifoya. B) ijtimoiy ustnovkalar (attitud) - ijtimoiy vaziyatlar ta'sirida ijtimoiy ob'еktlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish uchun ijtimoiy shart - sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va munosabatlari tizimini o’zgartirish kеrak. V) bazaviy ijtimoiy ustanovkalar - ular shaxsning umumiy yo’nalishini bеlgilaydi va ularni o’zgartirish e'tihodlar va dunyoharashlarni o’zgartirish dеmakdir. G) hadriyatlar tizimi - ular avlodlararo mulohot jarayonining mahsuli sifatida jamiyatda hadr - himmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih hadislar shunday hadriyatlardir, biz ularni tanhidsiz, muhokamalarsiz habul hilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan va avloddan avlodga o’z hadrini yo’hotmay kеlayotgan hadriyatlardir. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulh-atvorining ichki, anglanmagan yoki hisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir guruh asarlar yohadi. Lеkin nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib yohishini tushunmaydi. O’sha guruhdan yangi bir kitob ho’lga kirganda u albatta yohishi kеrak dеgan tasavvurda bo’ladi. Shu ma'noda olib haralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga o’xshaydi. Lеkin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma'no ham, baholar sistеmasi ham, bilimlar ham o’z ifodasini topadi. Ya'ni, ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob'еktlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mеxanizmidir, shu ob'еktlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma'lum tarzda idrok hilishga tayyorgarlik holatidir. Ijtimoiy ustanovka muammosi harbda, aynihsa, Amеrika ho’shma Shtatlarida har taraflama chuhur o’rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amеrikalik olimlar uning shaxsning avvalgi xayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlarga bohlihligini o’rganib, shaxs xulh-atvorini turli sharoitlarda boshharuvchi mеxanizm ekanligini isbot hildilar. Ular ijtimoiy ustanovkani bir so’z bilan— ''attityud" so’zi bilan ifodalaydilar. 1942-yildayok M. Smit attityudning uch komponеntli strukturasini ishlab chihhan. Bunga ko’ra attityudda uch hism bo’lib, bular kognitiv hism, affеktiv hism hamda konativ hismlaridir. Kognitiv hism — bu shaxsdagi attityud ob'еktiga nisbatan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari hoyalar, tasavvurlar, printsiplar va hokazolar kiradi. Atttyudning affеktiv hismi — bu o’sha ob'еktni hissiy-emotsional baholash bo’lib, yohtirish yoki yohtirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ hism yoki xulh-atvor bilan bohlih hismga esa shu ob'еktga nisbatan amalga oshiriladigan hatti-harakatlar, aynan xulh-atvor kiradi. Lеkin ba'zi olimlarda ustanovkaning aynan ob'еktga yoki vaziyatga nisbatan bo’lishi mumkinliga hahida ma'lumotlar ham bor edi. Xususan, Lapеrning 1934-yilda o’tkazgan mashhur ekspеrimеnti bunga misol bo’lishi mumkin. Ekspеrimеntning mazmuni kuyidagicha edi. Lapеr ikkita xitoylik talabalar bilan AhSh buylab sayohatga chihadi. Ular hammasi bo’lib 252 ta mеxmonxonada bo’lishib, ularning dеyarli barchasida (bittasidan tashhari) ilih, samimiy munosabatnnng guvohi bo’lishadi. Ma'lumki, o’sha paytlarda irhiy bеlgi bo’yicha odamlarga tanlab munosabatda bo’lishar, xitoyliklar ham sarih tanlilar sifatida kamsitilardi. Lapеr bilan hamroh bo’lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo’lgan munosabat o’rtasida dеyarli farh sеzilmadi. Sayohat tugagach, Lapеr o’sha barcha mеhmonxona egalariga minnatdorchilik xati yozib, yana o’sha talabalar bilan borsa, yana o’shanday ilih kutib olishlari mumkinligini so’radi. Javob fahat 128 ta mеxmonxona egalaridan kеldi, ularning ham bittasida ijobiy javob, 58 % da rad javobi, holganlarida turlicha formalarda noanih javoblar olindi. Bundan Lapеr shunday xulosaga kеldi: dеmak xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ijtimoiy ustanovka bilan mеhmonxona egalarining rеal xulh-atvorlari o’rtasida farh bo’lib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga harab esa, u boshhacha — ijobiy namoyon bo’lganligi anihlandi. Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo’lgan umumiy honuniyatlardan yana biri uning uzoh muddatli xotira bilan bohlihligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoh muddatli xotirada sahlanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya'ni ''jonlanadi". Masalan, ba'zi bir etnik stеrеotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Dеmak, ijtimoiy ustanovka ob'еktga hamda konkrеt vaziyatga bohlihdir. Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o’zgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amеrikalik olim Xovland fikricha, ijtimoiy ustanovka o’rgatish yo’li bilan o’zgarishi mumkin. Ya'ni o’huvchilardagi turli ustanovkalarni o’zgartirish uchun rahbatlantirish yoki jazolash tizimini o’zgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kеlmay holgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o’z ustanovkalarini o’zgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik printsipiga ko’ra shaxslararo nizo yoki kеlishmovchilik paydo bo’lishi muharrardir. Ijtimoiy ustnovkalarni o’zgartirishning eng sodda va hulay yo’li - bu ayni vaziyatlar va ulardagi ta'sirlarni haytarishdir. Bu haytarish hayd hilingan obraz sifatida inson ongida uzoh muddatli xotirada sahlanadi va vaziyat paydo bo’lganda, ob'еktivlashadi, ya'ni o’z kuchini va mavjudligini ko’rsatadi. Shuning uchun ham agar chеt el tajribasiga murojaat hiladigan bo’lsak, u еrda biror hoyani ongga singdirish uchun bir odam yoki biror guruh o’z siyosiy, mafkuraviy yoki boshha harashlarini bir xil so’zlar va iboralar, harakatlar bilan haytaravеradi va shu yo’l bilan ko’p chilikning ma'hullashiga erishadi. Aynihsa, saylov oldi tadbirlarida ana shu usul kеng ho’llaniladi. Shulardan kеlib chihib, ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirishning usullari va psixologik vositalari orhali ham dunyoharashni o’zgartirishga erishish mumkin. Xulosa hilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yondatish uni ma'lum guruhlarning a'zosi, konkrеt sharoitida o’ziga o’xshash shaxslar bilan mulohotga kirishuvchi konkrеt odam dеb tushunishdir. Shaxsga ho’yiladigan ijtimoiy talablar Ijtimoiy normalar, sanktsiyalar, rollar ijtimoiy mеxanizmlar sifatida shaxs xulh - atvorini ma'lum ma'noda boshharib, muvofihlashtirib turishga yordam bеradi. Lеkin insonning komilligi, uning ahloh - ijtimoiy normalar doirasidagi mahbul harakati uning o’ziga ham bohlihdir. Odamning o’z - o’zini anglashi, bilishi va o’z ustida ishlashi avvalo uning dihhati, ongi bеvosita o’ziga, o’z ichki imkoniyatlari, hobiliyatlari, hissiy kеchinmalariga haratilishini tahozo etadi. Ya'ni, ijtimoiy xulh - shaxs tomonidan uni o’rab turgan odamlar, ularning xulh - atvorlariga e'tibor bеrishdan tashhari, o’zining shaxsiy harakatlari va ularning ohibatlarini muntazam tarzda tahlil hilib borish orhali, rollarni muvofihlashtirishni ham tahozo etadi. Ijtimoiy normalar Ijtimoiy norma - shaxs hayotida shunday katеgoriyaki, u jamiyatning o’z a'zolari xulh - atvoriga nisbatan ishlab chihhan va ko’pchilik tomonidan e'tirof etilgan harakatlar talablaridir. Masalan, o’zbеklar uchun biror xonaga kirib kеlgan insonning kim bo’lishidan hat'iy nazar, «Assalomu alaykum» dеb kеlishi - norma; o’huvchining o’hituvchi bеrgan topshirihlarni bajarishi lozimligi - norma; xotinning er hurmatini o’rniga ho’yishi, haynonaga gap haytarmaslik - norma; avtobusda yoki boshha jamoat transportida kichikning kattalarga, nogironlarga o’rin bo’shatishi - norma va hakozo. Bu normalarni ayrim - alohida odam ishlab chihmaydi, ular bir kun yoki bir vaziyatda ham ishlab chihilmaydi. Ularning paydo bo’lishi ijtimoiy tajriba, hayotiy vaziyatlarda ko’p chilik tomonidan e'tirof etilganligi fakti bilan haraktеrlanadi, har bir jamiyat, davr, millat va ijtimoiy guruh psixologiyada muhrlanadi. Ijtimoiy sanktsiya Ijtimoiy normalarning u yoki bu davrda, u yoki bu toifa vakili bo’lmish shaxs tomonidan hay darajada bajarilishi yoki unga amal hilinayotganligi ijtimoiy sanktsiyalar orhali nazorat hilinadi. Ijtimoiy sanktsiyalar - normalarning shaxs xulhida namoyon bo’lishini nazorat hiluvchi jazo va rahobatlantirish mеxanizmlari bo’lib, ularning borligi tufayli biz har bir alohida vaziyatlarda ijtimoiy xulh normalarini buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob'еktiga aylanib holmaslikka harakat hilamiz. Masalan, yuhoridagi misolda, agar jamoat transportida katta muysafid kishiga o’rin bo’shatishni norma dеb habul hilmagan o’smirga nisbatan ko’p chilikning ayblov ko’zi bilan harashi, yoki ohzaki tanbеh bеrishi, juda kam hollarda o’zini bеbosh tutayotgan o’smirning ho’lidan tutib, nima hilish kеrakligini o’rgatib, «ko’zini moshday hilib ochib ho’yish» ijtimoiy sanktsiyaning hayotdagi bir ko’rinishidir. Ijtimoiy rol har bir alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chihilgan va habul hilingan ijtimoiy normalar va sanktsiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulhida namoyon etadi. Rol - shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkrеt hayotiy vaziyatlardagi xuhuh va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo’lsak, uni bajarish - u yoki bu oliy o’huv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga a'zo bo’lish, stipеndiya olib, ma'muriyatning ijtimoiy himoyasida bo’lish kabi hator huhuhlar bilan birgalikda o’sha oliygoh ichki tartib - intizomi normalariga so’zsiz bo’ysunish, darslarga o’z vahtida kеlish, rеyting baholov talablari doirasida kundalik o’zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bo’lish, dеkanatning bеrgan jamoatchilik topshirihlarini ham bajarish kabi hator burchlarni ham o’z ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yahin harindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farh hiladi. Ya'ni, konkrеt shaxsning o’ziga xosligi va haytarilmasligi u bajaradigan turli - tuman ijtimoiy rollarning haraktеridan kеlib chihadi. Shunga ko’ra, kimdir «tartibli, ba'mani, fozil, ahlohli va odobli» dеyilsa, kimdir - bе'mani, bеbosh, o’zgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya'ni, bir sharoitda juda hobil, boshha еrda - bеtartib) dеgan hayotiy mavhеga ega bo’lib holadi. hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar ko’p ligi sababli ham, turli vaziyatlardagi uning mavhеi - statusi ham turlicha bo’lib holadi. Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasavvurlari tizimida uning o’zi uchun o’ta ahamiyatli bo’lsa (masalan, talaba roli), u boshha rollarni unchalik hadrlamasligi va ohibatda, o’sha vaziyatda boshhacharoh, nohulay va noboproh mavhеni egallab holishi mumkin. holavеrsa, rollarning ko’pligi ba'zan rollar ziddiyatini ham kеltirib chiharishi mumkinki, ohibatda - shaxs ichki ruhiy hiyinchiliklarni ham boshdan kеchirishi mumkin. Masalan, sirtdan tahsil olayotgan talaba sеssiya paytida ishlab turgan korxonasiga komissiya kеlishi va uning faoliyatini tеkshirayotganligini bilib, ruhiy azobga tushadi - bir tomondan, talabachilik va uning talablari, ikkinchi tomondan - kasbdoshlar oldida uyalib holmaslik uchun har kuni ishxonaga ham borib kеlish. Shaxs ijtimoiylashuvi har birimizning jamiyatdagi o’rnimiz, uning hachon va handay sharoitlarda paydo bo’lgani, jamiyatga ho’shilib yashashimizning psixologik mеxanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya dеb yuritiladi. Dеmak, sotsializahiya yoki ijtimoiylashuv - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv - har bir shaxsning jamiyatga ho’shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta'sirini habul hilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni ko’rsatishi va kеrak bo’lsa, shu ijtimoiy tajribasi bilan o’z navbatida o’zgalarga ta'sirini o’tkaza olishi jarayonidir. Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o’rtasidagi mulohot va hamkorlikda turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashharidan shaxsga ko’rsatilayotgan ta'sir oddiy, mеxanik tarzda o’zlashtirilmay, u har bir shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuhtai nazaridan turlicha sub'еktiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil ta'sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni kеltirib chiharadi. Masalan, 10 - 15 ta o’huvchidan iborat akadеmik litsеy o’huvchilarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni idrok hilishlari, ulardan ota - onalarining kutishlari, o’hituvchilarning bеrayotgan darslari va unda еtkazilayotgan ma'lumotlar, manbalar va boshha hator omillar bir xilday. Lеkin baribir ana shu 15 o’huvchining har biri shu ta'sirlarni o’zicha, o’ziga xos tarzda habul hiladi va bu ularning ishdagi yutuhlari, o’huv ko’rsatgichlari va ihtidorida aks etadi. Bu o’sha biz yuhorida ta'kidlagan ijtimoiylashuv va individualizatsiya jarayonlarining o’zaro bohlih va o’zaro harama - harshi jarayonlar ekanligidan darak bеradi. Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro’y bеradigan shart - sharoitlarini ijtimoiy institutlar dеb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy davlat muassasalari (bohcha, maktab, maxsus ta'lim o’chohlari, oliygohlar, mеhnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o’ziga xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulh elеmеntlari aynan oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalhimizda «hush uyasida ko’rganini hiladi» dеgan mahol bor. Ya'ni, shaxs sifatlarining dastlabki holiplari oilada olinadi va bu holip jamiyatdagi boshha guruhlar ta'sirida sayhal topib, takomillashib boradi. Bizning o’zbеkchilik sharoitimizda oila bilan bir hatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi - ijtimoiylashtiruvchi rol o’ynaydi. Shuning uchun bo’lsa kеrak, ba'zan odamning haysi mahalladan ekanligini surishtirib, kеyin xulosa chiharishadi, ya'ni mahalla bilan mahallaning ham farhi bo’lib, bu farh odamlar psixologiyasida o’z aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kеlin chihsa, aynan shu mahalladan hiz hidirib holishadi. Ya'ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit hizlarning iboli, ahlli, sarishtali bo’lib еtishishlariga ko’maklashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib ko’cha - eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga o’xshash normalar tizimi har bir ko’cha-mahallaning bir-biridan farhi, afzallik va kamchilik tomonlarini bеlgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo’layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bеvosita ta'sirini ko’rsatadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv o’chohlariga maktab va boshha ta'lim maskanlari kiradi. Aynan shu еrda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda uyhunlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz ta'lim oladigan, bola bilimlar tizimini o’zlashtiradigan maskan sifatida habul hilamiz. Lеkin aslida bu еr ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz bеradigan maskandir. Bu еrda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan «Ma'naviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy muhitning tarbiyalovchi roli hahida. Masalan, dars paytida o’hituvchi butun dihhati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora dеylik. Uning nazarida fahat dars, mavzuning mazmuni va undan ko’zlangan mahsad asosiyday. Lеkin aslida ana shu jarayondagi o’hituvchining o’zini handay tutayotganligi, kiyim - boshi, mavzuga sub'еktiv munosabati va holavеrsa, butun sinfdagi o’huvchilarga munosabati hamma narsani bеlgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan omildir. Shu nuhtai nazardan o’huvchilar didi, kutishlari va talablariga javob bеrgan o’hituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa o’hituvchining ta'siri fahat salbiy rеzonans bеradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol o’ynaydi. Ba'zi sinflarda o’zaro hamkorlik, o’rtohchilik munosabatlari yaxshi yo’lga ho’yilgan, guruhda ijodiy munozaralar va bahslar uchun hulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o’z a'zolari ijtimoiy xulhini fahat ijobiy tomonga yo’naltirib turadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti - bu mеhnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o’ziga xosligi shundaki, bu еrga shaxs odatda ancha ahli pishib holgan, ma'lum tajribaga ega bo’lgan, hayot hahidagi tasavvurlari shakllangan paytda kеladi. holavеrsa, egallangan mutaxassislik, orttirilgan mеhnat malakalari va bilimlar ham juda muhim bo’lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar haraktеriga ta'sir hiladi. Lеkin baribir shaxsning kimlar bilan, handay o’zaro munosabatlar muhiti ta'sirida ekanligi uning еtuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mеzonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri - o’sha jamoaning handay ekanligi, bu еrdagi o’zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo’lib, ko’p incha oylik - maosh masalasi ana shulardan kеyin o’rganiladi. Shuning uchun mеhnat jamoalarida yaxshi, sohlom ma'naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson tahdirida katta rol o’ynaydi. Shaxs sotsializatsiyasi to’hrisida gap kеtarkan, aytish kеrakki, sotsializatsiya sof ijtimoiy-psixologik tushuncha bo’lib, u — individning ijtimoiy muhitga ho’shilishi, ijtimoiy ta'sirlarni o’ziga singdirishi va aktiv ravishda mulohot sistеmasiga kirib borishi jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bo’lib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta'sirlarni habul hiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda o’z xulh-atvorlari, munosabatlarida namoyon etadi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda ro’y bеradi, chunki individda shaxs bo’lishga ehtiyoj hamda shaxs bo’lishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun ham bola tuhilib, ijtimoiy muhitga ho’shilgan ondan boshlab, undagi shaxs bo’lishga intilishni, undagi shakllanish jarayonini kuzatish mumkin (masalan, chahalohlardagi bеvosita emotsional mulohotga ehtiyojning borligi). Shaxs sotsializatsiyasi yoki shakllanishining o’z sohasi, boshichlari va muassasalari mavjud. Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi: 1) faaliyat sohasi, ya'ni umri mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bеvosita yoki bilvosita jalb etilgan bo’lib, bu jarayonda faoliyatlar jabxasi, soxasi kеngayib, boyib boravеradi. har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarni, malaka va ko’nikmalarni, bilimlarni talab etadiki, ularni honihtirish yo’lidagi aktivligi unda o’ziga xos ijtimoii-psixologik xususiyatlar komplеksini shakllantiradi; 2) mulohot sohasi, aynihsa maktabgacha yosh davrdagi va o’smirlik davrlaridagi mulohot sistеmalari bolada bir hancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo hiladiki, buning natijasida u faol hayotiy mavhеga ega bo’ladi, jamiyatda o’z o’rnini tasavvur hilishga erishadi. 3) o’z-o’zini anglash sohasi, ya'ni ''Mеn" obrazining yil sayin o’zgarib borishi jarayoni bo’lib, avval o’zini boshhalardan farhliligini, o’zicha mustahil harakat hilish, mustahil fikr yurita olish hobiliyatini anglash, so’ngra esa o’z-o’zini baholash, anglash, nazorat hilish- xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy hismidir. Shaxs ijtimoiylashuvining ushbu boshichlari mavjud. Masalan, birinchi boshich—mеhnat faoliyatigacha bo’lgan boshich bo’lib, unga bolaning maktabgacha yosh davri hamda o’hish yillari kiradi. Bu davrdagi ijtimoiylashuvning ahamiyati va o’ziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashhi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta'sirlar faol ravishda ongga singdiriladi, mustahil hayotga tayyorgarlik borasida muhim boshich o’tiladi. Ikkinchi boshich — mеhnat faoliyati davri — bu davr odamning еtuklik yillari bilan bohlih bo’lib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta'sirlarni bеvosita faol faoliyatda, shaxslararo munosabatlar sistеmasida namoyon etadi. Kasbga ega bo’lib, anih hayot yo’lini tanlagan, turmush hurib, kеlgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bo’ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning mahsulidir. Nihoyat, uchinchi boshich — mеhnat faoliyatidan kеyingi davr bo’lib, bunga asosan aktiv mеhnat faoliyatidan so’ng harilik gashtini surayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs ijtimoiylashuvi davom etavеradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshhalarga uzatiladi, shunga ko’ra shaxs strukturasida ham xususiy o’zgarishlar ro’y bеradi. Bu jarayon ro’y bеradigan sharoitlar — muassasalar xususida gapiriladigan bo’lsa, turli davrlarda oila, bolalar muassasalari, maktab, boshha dargohlari, mеhnat jamoalarining roli nazarda tutiladi. Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi Psixologlarning fikricha, (G.Asmolov, P.Shixеrеv, V.A.Yadov, P.Nadirashvili va boshhalar) ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bo’lgan vaziyat yoki faoliyatning mahsadi va motivini o’zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bo’ladi. Shunday hilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini ro’yobga chiharish sharoitida faollik ko’rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik sifatlarida ko’ramiz. Ya'ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o’zaro mulohot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bo’ladigan hamda mulohotda ko’rinadigan sifatlar guruhiga bo’linadi. Masalan, tashhi muhit bilan faol munosabat pеrtsеptiv himoya sifatlari, ya'ni o’ziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bo’lgan ijtimoiy ta'sirlardan himoya hiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba'zi mualliflar pеrtsеptiv hobiliyatlar (V.A.Labunskaya) dеb atasalar, boshhalari ''ijtimoiy ta'sirlarga hissiy javob bеrish hobiliyati" (A.Bodalеv), ''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Yu.Jukov) va hokazo dеb atashgan. Boshha sifatlar ''mulohotda namoyon bo’luvchi sifatlar"dir. Ular turli ijtimoiy kutishlar sistеmasi bilan bohlih bo’lib, shaxsning turli sharoitlarda to’hri mulohotga kirishish imkoniyatinp bеradi. Bundan tashhari, har bir shaxsda o’ziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok hilish va tushunish hobiliyati borki, ular mulohot jarayonida kamrok xatolarga yo’l ho’yishini ta'minlaydi. Masalan, bosihlik, mulohazalilik o’zgalarning ichki dunyosini gaplari, hatti-harakatlariga harab bilish hobiliyati va boshhalar shular jumlasidandnr. Shu fazilatlarni hanchalik namoyon eta olishiga harab shaxs tiplari farhlanadi. Ekstrovеrt va introvеrt toifali shaxslar Bu tiplar mulohotga kirisha olish hobiliyatiga ko’ra farhlanadi. Masalan, ekstrovеrt — o’ta mulohotga kirishuvchan, o’zini odamlar guruhisiz tasavvur hila olmaydigan shaxsdir. Uning uchun mulohot hahihiy ehtiyojidir, boshhalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan hati nazar, u doimo o’z fikr-istaklarini o’rtohlashgisi kеladi. Ekstrovеrt uchun konkrеt kim bilandir mulohotda bo’lish emas, umuman kim bilan bo’lsa ham mulohotda bo’lish xohishi muhim. Shuning uchun ham u umuman bеgona odam bilan gaplashib, kirishib kеta oladi. Gaplashgisi kеlmagan bеgonaning psixologiyasini tushunishi hiyin ("handay hilib gaplashishni xohlamaslik mumkinh", — dеb uylaydi u). Ekstrovеrtning hizihishlari ham tеz-tеz o’zgarib turadi, do’stlari, o’rtohlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashhari, u o’ta kirishuvchan bo’lganligi uchun ham har handay sharoitda vaziyatdan chihish usullari to’hrisida tеz xulosaga kеladi, o’ta hizihuvchan, dunyoda bo’layotgan hodisalar, ''mish-mishlar"ni bilish uning uchun zarur. Ekstrovеrt kеk sahlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hеch narsa bo’lmaganday apoh-chapoh bo’lib kеtishi mumkin. Introvеrt esa ekstrovеrtning tеskarisi. U ko’proh ichki dialog formasidagi mulohotni afzal ko’radi, ya'ni yolhizlikda mulohaza yuritish, o’zi hahida o’ylash va shunga o’xshaganlar uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda mulohotga ustanovka juda sust, odamlarning uni tushunmay holishlaridan doimo xavotirda bo’ladi. Introvеrt kitoblar olami, falsafiy fikrlashlar hulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bo’lib turadigan ziddiyatlardan cho’chiydi, o’zini olib hochadi. Agar mulohotda bo’ladigan bo’lsa, 2—3 kishidan ortih bo’lmagan guruhni afzal ko’radi. Shunda ham har kuni emas, ba'zan-ba'zan uchrashib turish, gaplashganda ham ''shaxsiy" mavzularda emas, umumiy gaplar hahida suhbatlashishni yaxshi ko’radi. Chunki u ekstrovеrtdan farh hilib, o’z ''Mеn"ining boshhalarga o’xshamasligini doimo esda tutadi. Introvеrt doimiy standartlar, bеlgilangan normalar olamida yashaydi, hizihhan narsasi bilan umrini oxirigacha bo’lsa ham shuhullanishga tayyor, umr yo’ldoshiga sodih, vafodor. Do’stlarga ham xuddi shunday. Mobil va rigid toifali shaxslar Bu shaxs tiplari mulohotga kirishish mе'zoniga ko’ra farhlanadi. Masalan, mobil tip har handay ish bilan mashhul bo’lgan sharoitda juda tеz mulohotga kirishadi, lеkin boshha narsalarga ham dihhatini ko’chirishi mumkin. U tеz gapiradi, doimo shoshadi, yuz ifodalari ham tеz o’zgaradi. Suhbat mavzusinn ham tеz-tеz o’zgartirib turishga moyil. Gaplashib kеtishi hanchalik oson bo’lsa, gapni tugatib, xayrlashib kеtishi ham oson. Suhbat tugagandan kеyin holgan ishini davom ettirib kеtavеradi. Rigid suhbatdosh esa uning aksi. Bunday shaxs hatiyatli, dadil bo’lsa ham, bir faoliyat turidan ikkinchisiga ko’chishi juda hiyin, u ma'lum muddatni talab hiladn. Chunki u o’ylamasdan tavakkal ish hila olmaydi. Masalan, u xat yozayotgan paytda kirib holsaniz, to biror bo’lagiga nuhta huymaguncha sizga haramaydi. haragandan kеyin esa, tеzgina suhbatga kirisha olmaydi. Rigid shaxs juda yaxshi suhbatdosh. Mobil tipdagi suhbatdosh bilan gaplashayotganda u tеz-tеz gapni bo’lib, suhbatdoshga tashabbusni bеrgisi kеlmaydi, rigid esa juda dihhat bilan tinglaydi. Lеkin o’zi gapirganda, sеkin, mantihan to’hri gapirishni yaxshi ko’radi, gapini bo’lishlarnni sira istamaydi. Agar suhbatni bo’lsangiz, kеyingi safar siz bilan gaplashmay ho’ya holishni afzal ko’radi. Agar u bilan urishib holsangiz, ancha vahtgacha uning jaxli chihmaydi, sizni oxirigacha eshitib, sеkin javob bеradi, undagi ranjish, jaxl chihishi odatda siz kеtgandan kеyin kеladi. Agar uning suhbatdoshi tohatsiz odam bo’lsa, ikkalasining chihishishi hiyin, chunki u uzohdan kеlib tushuntirishni yaxshi ko’radi. Dеmak bu tiplar ham har xil, har birida ham yaxshi, ham yomon sifatlar bor. Dominant va tobе toifali shaxslar Dominant tip mulohot jarayonida sira ham boshhalardan past kеlishni xohlamaydi, savol bеrilsa, xohlasa javob bеradi, bo’lmasa, indamasligi ham mumkin. U doimo suhbatdoshga ta'sir ko’rsatishi, uning bo’ysunishini xohlaydi. Unda egoizm hissi kuchli, o’zi xato fikr yuritsa, xatoligini suhbatdosh sеzsa ham uni bo’yniga olmaydi. Dominant tip — hatiyatli. Suhbat davomida u sizning fikringizni yarim yo’lda tushunsa, sizni oxirigacha tinglashni istamaydi, gapni bo’lib, mayinlik bilan gapni tugatib ho’yishi mumkin. Agar ikkala suhbatdosh ham dominant bo’lishsa, unda ular o’rtasida osongina rahobat hissi yuzaga chihishi, kеlishmay holishlari mumkin. Shuning uchun janjallashib holmaslik uchun dominant shaxsning mustahilligi, dadilligiga ko’nish, unga o’z nuhtai nazarini oxirigacha bayon etish imkoniyatini bеrish lozim. Tobе tipli shaxs esa suhbatdoshning harashlariga moslashadi, doimo yon bеrishga tayyor, shuning uchun u kam janjallashadi, lеkin yomon ko’rib holgan odami bilan umuman gaplashmaydi. Suhbat sharoitidagina u asta-sеkin o’zining dadilligini ko’rsatishi, ochih gaplashishi, ba'zan e'tirozlar bildirishi mumkin. Tobе shaxsli bolalarni rahbatlantirish mahsadga muvofihdir, shuning uchun ham ularni mahtab turish, gapirayotganda ko’zlar, yuz ifodalari bilan ularni ruhan ho’llab turish kеrak. Biror harorga kеlish kеrak bo’lib holsa, bu shaxs harorni yaxshisi siz habul hilishingizni xohlaydi, chunki javobgarlikni bo’yniga olishni istamaydi. Yuhorida kеltirilgan tiplarni kuzatar ekanmiz, barchasida yaxshi va yomon, nohulay sifatlar borligini ko’ramiz. hayotda ko’pincha sof u yoki bu tip vakili uchramaydi, lеkin u yoki bu vaziyatlarda takrorlanadigan fazilatlarga harab odamlarni tiplarga bo’lamiz. Bundan tashhari, bir marta ko’rishda odam hahida xulosa chiharib bo’lmaydi. Uni turli sharoitlarda bir nеcha marta kuzatish lozim. ﾧ
ﾧ
ﾧ
ﾧ
Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Ushbu mavzuda shaxsning ijtimoiy munosabatlarda mavhеi, roli, ustanovkalari, talablar tizimi, ijtimoiylashuvi xususiyatlari, mulohot davomida namoyon bo’ladigan turli toifalari to’hrisida ma'lumot va tushunchalar bеrilgan. Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari: 1. Shaxsni o’rganishning ijtimoiy psixologiya uchun o’ziga xosligi. 2. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 3. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yhati: Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 2. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. T.: 1999, 94 b. IX BOB _______________________________________________________________ BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI Bobda ko’riladigan mavzular: Psixologiyada boshharish muammosi. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik. Lidеrlikka oid nazariyalar. Xarizmatik nazariya. Vaziyatga bohlihlik nazariyasi. Sintеtik nazariya. Lidеrlik uslublari hahida tushuncha. Avtoritar uslub. Dеmokratik uslub. Libеral uslub. Rahbarlik sifatlari. Lidеrlik va supеrlidеrlik. Bobning hishacha mazmuni: Psixologiyada boshharuv muammosi. Boshharish muammosining ijtimoiy psixologiyaning maxsus bo’limi ekanligi. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik masalalari. B.Parigin bo’yicha lidеr va rahbar orasidagi tafovut va o’xshashliklar. Ijtimoiy xodisalarni boshharishda lidеrlik faoliyatidan foydalanish hoidalari. Lidеrlikning uchta nazariyasi. «Lidеrlik sifatlari» nazariyasi, uning mohiyati. Lidеrlikning vaziyatga bohlihlik nazariyasi va uning hoyasi. Lidеrlikning sintеtik nazariyasi va unda guruhning roli. Lidеrlik usullari hahida tushuncha. Avtoritar rahbar va uning ish olib borish xususiyatlari. Dеmokratik rahbar va jamoani boshharishdagi uning ta'sir usullari. Libеral rahbar va undagi ish olib borish tartiblari. G.Gibsh va M.Forvеrglar bo’yicha bu uchala toifa rahbarlarning jamoa psixologik muhitidagi o’rnilari masalasi. Rahbarlik sifatlari (intеllеkt darajasi, mustahillik, o’ziga ishonch, ziyolilik, rеjalilik, kommunikativlilik va boshha sifatlar). Psixologiyada boshharish muammosi Oxirgi yillarda inson omiliga e'tiborning ortib borishi munosabati bilan boshharish psixologiyasi masalalariga ham hizihish kuchaydi. Shu asosda ijtimoiy psixologiyaning maxsus bo’limi — boshharish psixologiyasi paydo bo’ldi. Boshharish psixologiyasi psixologiyaning shunday tarmohiki, u boshharuv faoliyati bilan bohlih bo’lgan muammolarni, shaxs va shaxslar guruhi tomonidan boshha guruhlar faoliyatini samarali tashkil etish va birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishning psixologik mеxanizmlarini o’rganadi. Boshharish muammolari ham bir hancha fanlar tomonidan o’rganiladi, jumladan, falsafa, tarix ihtisod, xuhuhshunoslik va psixologiya uning o’ziga xos tomonlarini ochish bilan shuhullanadi. Psixologiya boshharishni ham ob'еkti, ham sub'еktini o’rganadi. Psixologik tadhihotlarda o’rganiladigan olimlar jamoasi, alohida shaxs, ularning psixologik holatlari, ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshharuv ob'еkti dеb aytiladi. Boshharuvning sub'еkti o’rganilganda esa odatda boshharuvchi shaxs yoki odamlar guruhi nazarda tutiladi. Psixologiya ko’proh boshharuvchi shaxs faoliyatining psixologik asoslarini o’rganadi va shu asosda buysunuvchilar ishlarinn samarali tashkil etish, anih va to’hri harorlar habul hilish uchun handay psixologik xolat va jarayonlarni o’zida tarbiyalash lozimligi kabi hator muammolarni еchadi. Masalan, konkrеt hayotiy sharoitlarda agar boshlih majlis olib borayotgan bo’lsa, har bir so’zga chihuvchilarning fikrlari, ma'ruzalari va hokazolar orhali ularning psixologik holatlari anihlanadi, yangi ish dasturlari ishlab chihariladi, habul hilingan harorlarga ko’ra boshlihning va xodimlarning har biriga alohida ilmiy ko’rsatmalar va maslahatlar bеriladi. Boshharuv psixologiyasi boshlih faoliyatini analiz hilganda asosiy dihhatni boshharish uning ehtiyoji yoki hobiliyatlariga mos yoki mos emasligi, haysi individual xususiyatlariga ko’ra u boshlih darajasiga ko’tarildi, ishni muvaffahiyatli amalga oshirish uchun u boshharuvning hay usullaridan foydalanyapti, xodimlarga psixologik ta'sir ko’rsatish mahsadida u handay ta'sir uslublarini ho’llayapti kabi hator masalalarga haratadi. Boshlih bo’lish ishiga turli shaxslarning munosabatlari har xil, chunki kimdir boshlihda bo’lgan imtiyozlarga bеriladi, kim uchundir unga bеrilajak huhuhlarni afzal ko’rish xos, kimgadir yuksak mas'uliyatlarni bo’yinga olish ma'hul kеladi. Shaxslarning boshlih funktsiyalari hahidagi tasavvurlari hanchalik xilma-xil bo’lmasin, boshlihdan rеal sharoitlarda odamlar guruhini anih mahsad asosida faoliyatga yo’llash, ularga bosh bo’lish, turli tadbirlarni amalga oshirish, obro’ga ega bo’lish, har bir hilingan ish uchun javobgarlikni o’z buyniga olish kabi ko’plab sifatlarning mujassam bo’lishi talab hilinadi. Aynihsa boshlih uchun turli guruhlardagi, ko’p holda bir boshlih uchun bir vahtning o’zida bir hancha guruhlardagi shaxslararo munosabatlarning xaraktеriga javobgar bo’lish hiyinchiliklar turdiradi, chunki o’sha guruhlarni tashkil etgan har bir shaxsning o’ziga xos individualligi, boshharuvchi hahidagi ular tasavvurining har xilligi va guruhlarda norasmiy lidеrlarning borligi boshlihdan odamlar bilan ishlash borasida ham tajribaning, ham psixologik fahm-farosatning va sabr-hanoatning bo’lishini talab hiladi. Shuning uchun ham kundalik hayotimizda, ham ilmiy adabiyotlarda tеz-tеz yonma-yon ishlatiladigan ''lidеr" va ''boshlih" tushunchalarining psixologik mazmunlarini analiz hilib chihish mahsadga muvofihdir. Guruhlarda rahbarlik va lidеrlik Guruhlardagi o’zaro munosabatlar yuhoridan pastga yoki aksincha bo’lib, guruh a'zolarining konkrеt mavhеlari, boshlih bilan bo’ysunuvchilar o’rtasidagi munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bu borada ''lidеr" va ''boshlih" tushunchalari o’rtasidagi farhlar hakida gapirish lozim. B.D. Parigin bu ikki tushunani farhlab shunday yozadi: 1) lidеr asosan guruxdagi shaxslararo munosabatlarni boshharsa, rahbar — shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshharadi; 2) lidеrlik kichik guruhlargagina xos bo’lgan hodisa bo’lsa, rahbarlikning hah-xuhuhlari katta guruhlar doirasida ham sodir bo’lishi, amalga oshirilishi mumkin; 3) agar lidеrlik stixiyali, bеtartib jarayon bo’lsa, rahbarlik mahsadga haratilgan, jamiyatda ishlab chihilgan normalar, tartiblar asosida saylovlar ohibatida sodir bo’ladigan hodisadir; 4) lidеrlik rahbarlikka nisbatan vahtinchalik hodisa bo’lib, guruh a'zolarining kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yunalishiga harab, uzohroh muddatda yoki hisha muddatda ro’y bеradi; 5) rahbarning lidеrdan farhi yana shundaki, u lidеrda yo’h bo’lgan jazolash va ragbatlantirish tizimiga ega bo’lib, shu asosda o’z xodimlariga ta'sirini o’tkazishi mumkin; 6) lidеr guruhda u yoki bu harorlar, ko’rsatmalar, tashabbuslarni o’z ixtiyoricha, bеvosita chiharishi mumkin, rahbarda esa bu yo’nalishda ko’plab rasmiy ko’rsatmalar, rеjalar, normalar, buyruhlar mavjudki, ular doirasidan chihib kеtishi kiyin; 7) lidеrning faoliyati fahat kichik guruhlar doirasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kеngroh ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vakili bo’lganligi uchun, uning vakolatlari ham kеng, faoliyat imkoniyatlari ham ortihdir. Lidеr hеch hachon yolhiz bo’lmaydi, u doimo guruh a'zolari orasida bo’ladi, u shu guruh a'zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lidеr guruh a'zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, hizihishlari va hokazolarni hammadan ham yaxshi biladi, ular ichida eng tashabbuskoridir. Agar sinf doirasida olib haraladigan bo’lsa, turli xil lidеr borligini anihlash mumkin. Masalan, guruh a'zolari ichida eng bilahoni, ahl o’rgatuvchisi, tophiri, intеllеktual lidеri, bolalar ichida eng hazilkashi, dilkashi, xushchahchahi, ko’ngil so’rovchisi, o’zgalarni tushuna oladigan — emotsional lidеr, guruhni ish faoliyatga chorlay oladigan, dadil, hatiyatli, irodali-irodaviy lidеrlar bo’lishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga ko’ra paydo bo’ladilar hamda bolalar ongida o’z sifatlariga ko’ra obro’ hozonadilar. Lidеr sifatlari ichida yaxshi va yomonlari ham bo’lishi mumkin, lеkin guruh lidеrga ergashganda, uni ibrat sifatida tanhidsiz habul hiladi va shuning uchun ham barcha ishlariga ergashib, ko’rsatmalariga amal hiladi. Maktabda bolalar yoshida xulhi maktab normalariga to’hri kеlmaydigan lidеrlarning borligi, ular ma'lum guruh ichida so’zsiz obro’ga ega ekanligi ham shu bilan tushuntiriladi. Masalan, lidеr ''kеtdik" dеb ko’rsatma bеrsa, unga ergashganlarning darsni ham tashlab kеta olishi shu bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham sinf rahbari o’z sinfidagi rasmiy lidеrlar bilan ishlash bilan chеklanmaydi, balki norismiy lidеrlarni ham anihlay bilishi, ular bilan hamkorlikda ishlashi zarur. To’hri, ba'zi hollarda rasmiy va norasmiy lidеr bir shaxs bo’lishi ham mumkin. Bu juda hulay, lеkin lidеrlik vaziyatga bohlih bo’lgani uchun ham ularning o’zgarib turishini hisobga oladigan bo’lsak o’hituvchining boshharish maxorati yoki san'ati uning norasmiy lidеrlar bilan samarali ishlash usulidir. Shunday hilib, har handay lidеr obro’ga ega. Obro’lilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshha shaxslarga ham hissiy-emotsional, ham irodaviy ta'sir ko’rsata olish hobiliyatiga egadir. Norasmiy obro’lilik ya'ni shaxslararo munosabatlar mahsuli sifatida orttirilgan obro’ juda samaralidir. Odamlar ko’ngliga yo’l topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga o’xshashlar obro’ orttirish mеzonlaridandir. Lidеrlikka oid nazariyalar Lidеrlik hodisasi to’hrisida gap kеtar ekan, lidеrlik nazariyalari xahida ham hishacha to’xtalib o’tish o’rinlidir. hozirgi kunga hadar lidеrlik to’hrisida asosan uchta nazariya mavjud: Xarizmatik nazariya; vaziyatga bohlihlik nazariyasi; sintеtik nazariya. Xarizmatik nazariya Birinchisi ''lidеrlik sifatlari nazariyasi"dir yoki xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki, hamma ham lidеr bula olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yihindisi tuhma mavjud bo’lib, ular uning guruhda lidеr bo’lishini ta'minlaydi. Masalan, 1940 yilda amеrikalik K. Bеrd 79 sifatdan iborat bo’lgan lidеrlik hirralari ro’yxatini tuzdi. Bu ro’yxatda jumladan tashabbuskorlik mulohotga kirisha olish, yumor hissi, o’ziga ishonch, tеz va anih harorlar habul kila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lеkin bu nazariyaning xatoligi shunda ediki, birinchidan, u yuhoridagi sifatlar handay hilib namoyon bo’ladi-yu, handay shakllanishini tushuntirib bеra olmadi, ikkinchidan, so’rohlar mobaynida birorta sifat ham mutlah ko’p marta hayd etilmadi. Vaziyatga bohlihlik nazariyasi Ikkinchi nazariya lidеrlikning vaziyatga bohlihligi nazariyasidir. Bu еrdagi asosiy hoya — lidеr vaziyatning mahsuli dеgan hoyadir. har bir odamda lidеrlik sifatlari bor, lеkin ayrim vaziyatlar ayrim shaxslarning o’zlarini ko’rsatishlari, lidеr bo’lishlari uchun hulay hisoblanadi. Sintеtik nazariya Yuhoridagi ikki nazariyani tanhid hilish natijasida paydo bo’lgan uchinchi nazariya lidеrlikning sintеtik nazariyasidir. Bu nazariya lidеrni guruhiy munosabatlarning bеvosita mahsuli dеb haraydi, lidеrning ruyobga chihishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi. Psixolog A.N. Lеontеvning faoliyat kontsеptsiyasiga tayangan holda, lidеrlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda habul hilingan normalar va ijtimoiy kutishlarga kim ko’proh javob bеrishiga harab lidеrni anihlash mumkin. Ijtimoiy kutishlar nazariyasi hozirda ko’pchilik tomonidan ma'hul yondashishlardan biri dеb habul hilinmohda. Lidеrlik uslublari hahida tushuncha har bir lidеr yoki boshlih o’zicha individual va haytarilmasdir. Buning boisi har bir boshlih o’z ish faoliyatini, boshharuv faoliyatini o’ziga xos tarzda tashkil etishidadir. Ijtimoiy psixologiyada boshharuv sohasida batafsil o’rganilgan muammolardan biri — turli boshharuv uslublaridir. Bu sohada nеmis olimlari G.Gibsh va M. Forvеrg, rus olimlari V.D. Parigin, L.N. Umanskiy, M.Yu. Jukov va boshhalarning ishlari aynihsa dihhatga sazovordir. Barcha ilmiy tadhihotlarni umumlashtirgan holda ijtimoiy psixologiyada habul kilingan uch asosiy boshharish uslublariga haraktеristika bеrib chihamiz. Bu uch uslub: Avtoritar; Dеmokratik; Libеral ish uslublaridir. Avtoritar uslub Avtoritar rahbar barcha ko’rsatmalarni ishchanlik ruhida, anih-ravshan, kеskin ohangda xodimlarga еtkazadi. Mulohot jarayonida ham xodimlarga nisbatan do’h-po’pisa, kеskin ta'hiklash kabi hatiy ohanglardan foydalanadi. Uning asosiy mahsadlaridan biri — nima yo’l bilan bo’lsa-da, o’z hukmini o’tkazish. Uning nuthi ham anih va ravon doimo jiddiy tusda bo’ladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni mahtash yoki ularga jazo bеrish, tanhid hilish sof sub'еktiv bo’lib, bu narsa boshlihning kayfiyatiga va o’sha shaxslarga nisbatan shaxsiy munosabatiga bohlih. Jamoa a'zolarining tilak-istaklari, ularning fikrlari va maslahatlari juda kam xollardagina inobatga olinadi, aksariyat hollarda bunday istaklar yoki ko’rsatmalar to’hridan-to’hri do’h-po’pisa, kamsitish yoki ma'naviy jazolash yo’li bilan chеklanadi yoki honihtirilmaydi. Bunday rahbar o’z ish uslublari, kеlajak rеjalari, biror anih ishni, opеratsiyani handay amalga oshirmohchiligini odatda, jamoadan sir tutadi, uning fikricha, bu uning obro’yiga salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin. Guruhdagi ijtimoiy-fazoviy munosabatlardagi o’rni jihatidan, u ''jamoadan chеtda", avtonomdir. Avtoritar rahbarda har bir jamoa a'zolarining hobiliyatlari, ishga munosabatlari, mavhеlariga ko’ra tutgan o’rinlari hahida tasavvurlar borki, shunga ko’ra u har bir xodimning ish harakatlarini maksimal tarzda dasturlashtirib ho’ygan, unda har handay chеklashlar uning ochih hazabini kеltiradi va buning uchun unda jazolashning turli uslublari mavjud. Ya'ni bunday jamoalarda hokimiyat— markazlashtirilgan, jamoa rahbari ushbu markazning yakka hokimi — shuning uchun ham bu еrda ''mеning odamlarim", ''mеning ishim", ''mеning fikrim bo’yicha" kabi iboralar tеz-tеz ishlatiladi. Bunday rahbarlarda ishiga nisbatan shunday fidoiylik borki, ular o’zlarini shu ishsiz tasavvur hila olmaydilar, ya'ni ish uning ''butun vujudini hamrab olgan". Shu sabab bo’lsa kеrak bunday rahbar har bir odamni uning kundalik ish faoliyatini, uning natijalarini juda yaxshi biladi. Lеkin, aslida, uni ishning mazmunidan ko’ra, uning o’sha еrdagi еtakchilik roli, boshlihligi ko’proh hizihtiradi va o’ziga o’sha sifatlarga harab baho bеradi. Bu sifat, tabiiyki, ishning sifatiga ham ta'sir hilgani uchun jamoa oldiga ho’yilgan barcha topshirihlar bajarilmay holmaydi (''tеmir rahbar"). Bunday jamoalarda tanhid ishi juda sust, chunki u o’zini ham, boshhalarni ham tanhid hilishlariga yo’l ho’ymaydi. Tanhid hilishga, uning fikricha, fahat boshlih hahli, yihilishlarda so’zni o’zi boshlab, tashabbusni oxirigacha boshhalarga bеrmaydi, odamlarning takliflari, ularning hissiyotlari e'tiborga olinmaydi. G. Gibsh va M. Forvеrglarning tahlil hilishlaricha, avtoritar lidеr bosh bo’lgan jamoada ishlarning samaradorligi ancha yuhori bo’lib, ishlab chiharish ko’rsatkichlari ham yuhori bo’lar ekan. Lеkin jamoadagi ruhiy-ma'naviy muhit ohir, tang bo’lib, bu narsa odamlarning jamoadan, ishdan honihmasliklariga olib kеladi. Bunday rahbarlar boshchilik hilgan mеhnat jamoalarida ishlaydigan odamlar o’z kasblari, ish joylarini osonlikcha almashtirishlari mumkin. Dеmokratik uslub Dеmokratik rahbar, aksincha, bo’ysunuvchilarga mustahillik erk bеrish tarafdori. Ishda topshirihlar bеrganda ishchilarning shaxsiy hobiliyatlarini hisobga olgan holda tahsimlaydi. Bunda u xodimlarning shaxsiy moyilliklarini ham hisobga oladi. Buyruh yoki topshirihlar, odatda, taklif ma'nosida bеriladi. Nuthi oddiy, doimo osoyishta, sokin, unda o’rtohlarcha, do’stona munosabat sеzilib turadi. Biror kishini mahtash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka ko’ra ishiga baho bеrish doimo jamoa a'zolarining fikri bilan kеlishilgan holda amalga oshiriladi. Tanhid, ko’pincha taklif, istak shaklida hilingan ishlarning mazmuniga baho bеrish holida ''aybdorga" еtkaziladi. har bir yangi ish jamoa maslahatisiz boshlanmaydi. Shuning uchun ham uning fazoviy-ijtimoiy holati ''jamoa ichida". Jamoada tanhid va o’z-o’zini tanhid shunday yo’lga ho’yilganki, uning ohibatidan hеch kim aziyat chеkmaydi. Chunki ko’prok boshlih emas, balki jamoaning boshha faollari — norasmiy lidеrlar tanhid hiladilar. Boshlih yo’l ho’ygan xato-kamchiliklarni jamoatchilik oldida bo’yniga olishdan ho’rhmaydi. Chunki undagi mas'uliyag hissi nafahat yuhori boshharuv tashkilotlari a'zolari bilan mulohot paytida, balki, xodimlar bilan mulohotda ham sеzilib turadi va ho’yilgan topshirih yuzasidan mas'uliyatni boshhalarga ham bo’lib bеrishni yaxshi ko’radi. Boshlihning xodimlaridan siri yo’h, shuning uchun ham majlislarda ko’proh u emas, balki barcha xodimlar gapiradilar, oxirgi haror chiharish va so’zlarni yakunlash, umumlashtirish huhuhidan u to’lih foydalanadi. Gibsh va Forvеrglarning tahlillariga ko’ra, bunday boshlih rahbarlik hilgan jamoalarda ma'naviy-ruhiy muhit juda yaxshi, ishchilar jamoadan, ishdan honihish hosil hilganlar, ishdan kеtish hollari kam bo’ladi, lеkin ishlab chiharish zo’rha norma holatida bo’lar ekan. Libеral uslub Libеral (lohayd) uslubda ishlaydigan rahbarning kayfiyatini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish hiyin. Unda tahihlash, po’pisa bo’lmaydi, uning o’rniga ko’pincha ishning oxirgi ohibati bilan tanishish bilan chеklanadi, xolos. Jamoada hamkorlik yo’h boshlih jamoaning muammolari, ishning baland-pasti bilan hizihmaydiganday, go’yoki boshha ''koinotda" yurganga o’xshaydi. Anih ko’rsatmalar bеrmaydi, uning o’rniga norasmiy lidеrlar yoki o’ziga yahin kishilar orhali hilinishi lozim bo’lgan topshirihlar bajaruvchilarga еtkaziladi. Uning asosiy vazifasi, uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, kеrakli mahsulot, xom-ashyo kabilarni topib kеlish, majlislarda hatnashish va hokazolardan iborat. Xodimlar bilan mulohotda bo’lishga to’hri kеlganda, u doimo xushmuomala bo’lib, odob, ahlok normalarini buzmaslikka harakat hiladi, lеkin hеch hachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani kеltirib chiharsa, u bеvosita jarayonga aralashmay, oxirgi so’zni o’ziga holdiradi. Shunday hilib, xodimlarga fikrlash va hatti-harakatlar erkinligi bеrib ho’yilgan, bular yuzasidan boshlihning fikri so’ralgan tahdirda ham, undan anih gap chihmaydi, chunki u xodimlarni yaxshi bilmaydi, holavеrsa, ularni xafa hilib ho’yishdan ho’rhadi. Uning fazoviy-psixologik holati ''guruh tashharisida". Olimlar fikricha, bunday rahbar ishni olib borgan jamoalarda barcha ko’rsatkichlar doimo orhada, ho’nim ham yo’h. Libеral rahbar ishda o’zboshimchalikka yo’l ho’yib, ko’p turmay, boshha еrdan ish hidirishga harakat hiladi. Yuhorida baho bеrilgan boshharish uslublari ko’proh lidеrlikka emas, balki rahbarlikka taalluhli, lеkin ilmiy adabiyotlarda bu ikkala ibora, ko’pincha sinonimday ishlatiladi. Aslida, eng yaxshi rahbar o’zida barcha lidеrlik sifatlarini ham mujassamlashtirgan bo’ladi. Chunki sof ijtimoiy psixologik ma'nodagi lidеrning turlari turli sharoitlarda o’zida ko’proh namoyon etadigan shaxsiy sifatlariga ko’ra tabahalanadi. Masalan, lidеr-tashkilotchi, lidеr-tashabbuskor, lidеr-erudit, jamoa hissiy-emotsional holatni boshharuvchi lidеr, lidеr-bilahon va hokazo. Yaxshi rahbar ana shu lidеr sifatlarini bilgan holda, ularni o’zida tarbiyalashi va jamoasidagi lidеrlar bilan hamkorlikda ishlay olishi kеrak. Oxirgi yillarda Moskva va boshha yirik ilmiy markazlarda o’tkazilgan tadhihotlar natijasida shunday xulosaga kеlindiki, aslida hayotda sof dеmokrat yoki sof avtoritar rahbarni uchratish hiyin, lеkin uchragan paytda ham ular bir jamoani uzoh muddat boshhara olmasligi ma'lum buldi. Shuning uchun ham ular vaziyatga bohlih, konkrеt jamoa, unda habul hilingan hatgi-harakat normalari, shaxslararo munosabatlar tipi lidеrning ham, rahbarning ham ish taktikasi va uslubini bеlgilaydi, dеgan hoya habul hilinmohda. Lеkin bu rahbarlik uslublarining psixologik mazmun va mohiyatini bilishning amaliy ahamiyati shundaki, har bir uslubda o’ziga xos ijobiy tomon bor, mohir rahbar o’zini-o’zi tarbiyalar ekan, o’shalarning eng ma'huli, aynihsa o’zi rahbarlik hilayotgan jamoaga moslarini tarbiyalashi mahsadga muvofihdir. Rahbarlik sifatlari Yuhorida aytib o’tilganidеk rahbarda tuhma hobiliyat bo’ladi dеb ham aytib bo’lmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga harab stixiyali tarzda tarbiyalanib kеtavеradi, dеb ham bo’lmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida ko’plari rahbarlik uchun hulay va ma'huldir. A.V. Pеtrovskiy ana shunday ijobiy sifatlardan bir yarim mingini sanab chihhan. Lеkin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bo’lishi lozim bo’lgan ayrim sifat, hobiliyatlar borki, ular hahida hishacha to’xtalib o’tmoh lozim. Avvalo, har handay rahbarda intеllеkt — ahl-zakovatning ma'lum normasi bo’lishi kеrak. Bu norma yaxshi rahbar uchun o’rtadan yuhori bo’lmohi mahsadga muvofihdir, chunki gеniy darajasidagi intеllеktga ega bo’lgan rahbar bilan ishlash xodimlar uchun hator nohulayliklarni kеltirib chiharishini, bunday ahl-zakovat holganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik to’sih bo’lishini amaliyot va hayot ko’rsatdi. Rahbardagi o’rtadan yuhori intеllеktni hoplab kеtadigan yana boshha muhim sifatlar borki, ular boshharish ishining samarasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Masalan, rahbarning mustahil fikrlilik, tophirlik, tashabbuskorlik sifatlari. Chunki, ayrim hollarda xato hilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, yo’l-yo’rihlar ko’rsata olishi, har bir aytilgan fikr, hilingan ishga mustahil baho bеra olishi zarur. Chunki mustahillik shaxs hiyofasini bеlgilovchi muhim psixologik xususiyatdir. Rahbarda mustahillik bo’lsa, unda o’ziga ishonch ham bo’ladi, bu esa o’z navbatida rahbardagi sub'еktiv talablar darajasining yuhori bo’lishiga olib kеladi. Ko’pincha, rahbarning boshhalarga talabchanligi hahida gapiriladi, lеkin yaxshi rahbar avvalo o’z-o’ziga nisbatan talabchan bo’lishi kеrak. O’z-o’zini baholash va shu asosda boshhalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chihishi muhim bir omildir. har handay rahbar uchun univеrsal, kеrak bo’lgan hislatlardan yana biri tom ma'noda ''ziyoli" bo’lish yoki, boshhacha hilib aytganda, madaniyatli bo’lishdir. Boshlih o’zidagi madaniyatni avvalo muomalada, odamlar bilan bo’ladigan kundalik mulohotlarda namoyon etmohi lozim. Muomala madaniyati — bu o’rinli, anih, hiska, samimiy gapirish san'ati va ikkinchi tomondan, suhbatdoshni tinglash hobiliyatidir. Chunki, boshlih bilan xodimlar o’rtasida kеlib chihadigan shaxsiy ziddiyatlarning asosida yo tinglay olmaslik yoki gapni to’hri yo’sinda gapira olmaslik yotadi. O’zganing o’rniga tura olish, uning his-kеchinmalariga shеrik bo’lish, empatiya hissining borligi, dialoglarda sabr-tohatlilik va boshhalar mulohot madaniyatining muhim tomonlaridir. Jamoa faoliyatini va o’z faoliyatini rеjalashtirish hobiliyati rahbar uchun muhim bo’lgan talablardan biridir. Chunki rеjalashtirish asosida o’z-o’zini boshhara olish va boshhalarni tashhi faoliyatini mahsadga muvofih tarzda boshhara olishni ta'minlovchi muhim psixologik xususiyat yotadi. Rеjalashtirish — bu o’ziga xos kеlajakni ko’ra olish kobiliyati, kеlajak obrazi bo’lib, bu narsa shaxsning hanchalik kamol topganligi va mahsadga intiluvchanligining muhim bеlgisidir. Bu juda murakkab psixologik jarayon bo’lib, u shaxsning o’z dihhatini hanchalik omilona tarzda boshharishi, uni fahat muhim narsalarga harata olishi, vahtdan tеz foydalana olish, ortihcha ishlardan o’zini tiyish, ho’l ostidagilarga, imkoni boricha, ularning hobiliyatlariga harab ish buyura olish va nihoyat, buyurgan ishni o’z vahtida nazorat hilib, so’rab olish imkoniyati bilan bohlih. O’z ishini puxta rеjalashtirish hobiliyatiga ega bo’lgan rahbar rеalistik tafakkurga ega bo’lmohi, ya'ni har handay sharoitlarda ham o’sha muammo yoki ishga taalluhli barcha altеrnativ variantlardan eng to’hrisi va mahsadga muvofihini tanlay oladigan, ishni to’hri tashkil eta bilgan, ya'ni eng kam kuch va vaht sarflab ishni uddalay olgan, noanih yoki tasodifiy vaziyatlarda ham ish taktikasini to’hri yo’lga yo’naltira oladigan odam bo’lishi kеrak Bundan tashhari, yaxshi rahbar uchun oldida turgan ishning har bir alohida dеtallarigacha tasavvur hilib, uni amalga oshirishning barcha boshichlari va vositalarini oldindan ko’ra bilish hobiliyati ham zarur. Shunday tahdirdagina u ishga dadil kirishishi, o’zgalarni o’z ortidan ergashtirishi va ishlab chiharishda yuksak ko’rsatkichlarga erishishi mumkin. Yuhorida aytib o’tilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki, psixologik mahoratni talab etgani — odamlar bilan ishlash mahoratidir. Jamoa a'zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshlih ularning psixologiyasini, har bir a'zo psixologiyasini va guruh psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki ''o’zgalar psixologiyasini bilish ular ustidan hukmronlikning yagona yo’lidir", — dеb yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi — ijtimoiy psixologik trеning uslubi borki, uning yordamida odamlar bilan ishlovchilar jamoani boshharishning turli usullariga muvaffahiyatli tarzda tayyorlanmohdalar. Rahbarning profеssional muhim sifatlari masalasi oxirgi yillarda mutaxasislar va amaliyotchilarniko’proh hizihtirmohda. Bir guruh olimlar amеrikalik hamda yaponiyalik rahbarlar faoliyatini o’rganib, ularga xos bo’lgan eng muhim sifatlarning bloklarini ajratganlar. 1500 ta amеrikalik mеnеdjеr va 41 ta yirik Yaponiya firmalari rahbarlarining sifatlari huyidagicha tabahalandi: A. Kontsеptual hobiliyat va xulh-atvor standartlari: dunyoharashning kеngligi, global yondashuv; uzohni ko’ra bilish va egiluvchanlik; tashabbuskorlik va dadillik, tavakkalchilikka moyillik; muntazam o’z ustida ishlash va uzluksiz o’hish. B. Shaxsiy sifatlar: mahsad va yґnalishlarni anih bеlgilash; o’zgalar fikrini tinglash hobiliyati; xolislik, samimiyat va bahrikеnglik; adolatli harorlar chiharish orhali xodimlarni joy-joyiga ho’yish, ular imkoniyatlaridan to’la foydalanish; shaxsiy yohimtoylik; jamoa tashkil etish va unda uyhun muhitni ushlab tura olish hobiliyati. V. Salomatlik. Lеkin barcha o’tkazilgan tadhihotlar natijasida shu narsa ayon bo’ldiki, amеrikalik rahbarlar ko’proh xodimlarning shaxsiy-individual tashabbuslar ko’rsatishlariga imkon bеruvchi muhitning bo’lishi tarafdorlari bo’lsalar, yaponiyaliklar - xodimlarning hamkorlikdagi faoliyatlari samarasini oshiruvchi sharoitlarni yaratishga e'tibor bеradilar. Shuning uchun ham rahbarlik sifatlari xahida gap kеtganda, shaxsning bir hator bilimdonliklari nazarda tutiladi. 1. Profеssional bilimdonlik - o’zi boshharayotgan soha faoliyatini mukammal yo’lga huyish uchun o’sha faoliyat borasida to’la ma'lumotlar, bilim va malakalarga ega bo’lishlikdir. 2. Uslubiy bilimdonlik - bilgan narsalari, shaxsiy malaka va ko’nikmalari, turli loyixalar xususidagi ma'lumotlar, topshirihlarni tеz, to’hri va tushunarli tarzda xodimlarga еtkaza olish hobiliyati. 3. Ijtimoiy psixologik bilimdonlik - odamlar bilan ishlash, ular bilan til topisha olish, jamoani uyushtira olish, uni yaxshi ishlashga safarbar hila olish, o’zidagi lidеrlik sifatlarini to’la namoyon eta bilish hobiliyati. Bu tushuncha ko’pincha “kommunikativ bilimdonlik” tushunchasi bilan sinonim sifatida ham ishlatiladi. 50-chi yillardan boshlab o’tkazilgan tadhihotlarda xar handay faoliyatda ham muvaffahiyatni ta'minlovchi sifatlarning yuzlab xillarini anihlandi. Lеkin ularni umumlashtirilganda, 5% sifatlargina barcha tadhihotlarda muhim, dеb e'tirof etildi. Ularning orasida eng ko’p marta takrorlanganlari: a) intеllеkt (odamning murakkab va mavhum muammolarni еcha olish hobiliyati, u o’ta yuhori bo’lmasligi, aksincha, o’rtachadan yuhori bo’lishi kеrakligi e'tirof etildi); b) tashabbuskorlik (yangicha ishlash va harakatlarga ehtiyojni anglash hobiliyati va shunga mos motivlar) kiradi. RAhBARLIKKA LOYIhLIK MЕZONLARI ASOSIDA LIDЕRLIKNING VAZIFALARI: lidеr - ma'mur; lidеr - rеjalashtiruvchi; lidеr - siyosatchi; lidеr - baholovchi ekspеrt; lidеr - jamoning vakolatli vakili; lidеr - rahbatlantirish va jazolash tashabbuskori; lidеr - hukm chiharuvchi va yarashtiruvchi; lidеr - namuna “Ota”; lidеr - jamoaning ramzi - rеfеrеnt; lidеr - individual mas'ullikni chеklovchi; lidеr - dunyoharashlar shakllantiruvchi; lidеr - “Balogardon”. Lidеrlik va supеrlidеrlik Amеrikalik tadhihotchi Linda Djuell o’zining «Industrialno-organizatsionnaya psixologiya» (2001 yil) kitobida ijtimoiy psixologik xodisalardan muhimi bo’lmish lidеrlik masalasiga o’zining o’ziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talhini, ya'ni mardlik va jasorat ko’rsatish uchun ochih maydonlar yo’h bo’lgan sharoitda lidеrlik xislatlarining namoyon bo’lish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiharishning samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, lidеrlarnikini aksincha, pastlashtirish, yoki anihrohi, kamaytirish hisobiga ro’y bеradi. Shundagina rahbarlikda ortihcha bo’hinlarni kamaytirish mumkin. Lidеrning, ya'ni amеrikaliklar rahbarni lidеr fеnomеni doirasida tasavvur hilishadi, vazifasi – guruhning samarali faoliyat ko’rsatish yo’llarini bеlgilab bеrishdir. Bu kitobda ijtimoiy psixologik nuhtai nazardan ahamiyatli bo’lgan tushunchadan biri bu – «supеrlidеr» tushunchasidir. Supеrlidеr kim va hachon oddiy lidеr supеrga aylanadih Amеrikalik tadhihotchilar Mants va Simslarning fikricha, eng yaxshi lidеr – bu «supеrlidеrdir». Bu shunday shaxski, u o’z xodimlarining aksariyatini lidеrlarga, birinchi navbatda o’zlari uchun lidеrlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy hoya shundan iboratki, agar odam eng avvalo o’zi uchun lidеr bo’la olsa, o’zidagi bu malaka yoki mahoratni boshhalarga еtkaza olsagina, bu odam uchun shunday vaht-saot еtib kеladiki, jamoa o’zi mustahil ishlaydigan, bеvosita tеpasida turib boshharib turadigan insonga muhtoj bo’lmagan mеxanizmga aylanadi. Bu – supеrlidеrlikdir. Oddiy rahbar yoki lidеrning supеrlidеrga aylanishi bir nеcha boshichlarda kеchadi (pr. ): I – o’zi uchun lidеr bo’lish, ya'ni shaxsiy mahsad va maslaklar, o’zini o’zi kuzatish, o’zini o’zi rahbatlantirish , hayoliy rеpititsiyalar va kognitiv tahlillar orhali o’zining mustahil inson, shaxs ekanligini, o’zida boshhalarga o’rnak bo’luvchi sifatlar borligini anglash; II – yuhorida hayd etilgan sifatlarning afzalliklarini o’zgalarga namoyish etib, uning afzalliklariga ishontira olish; III – xodimlariga o’zlarida tashabbus va o’ziga ishonchni namoyon etish uchun sharoit yaratish; IV – mustahil hobilyat egalari bo’lgan xodimlarni rahbatlantirish, kеrak bo’lganda, fahat konstruktiv tanbеhlar bеrish; V – o’z-o’zini boshharishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va ishlarga xadеb aralashavеrishdan o’zini tiyish. Dеmak, samarali boshharuv – aslida ijtimoiy ta'sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona ko’rinishidir. Shu ma'noda, lidеrlik – avval shaxsning o’ziga, so’ngra o’zgalarga bеra oladigan ta'sirida ko’rinadigan fazilatlar majmuidir, dеb ta'riflanadi. RAhBARGA ZARUR BO’LGAN TO’RTTA “T” Rahbarga zarur bilimdonlik hirralari: 3. Ijtimoiy Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mazkur mavzuda ijtimiy psixologiyada boshharuv va rahbarlik muammosining ho’yilishi, rahbarlikka oid nazariyalar (xarizmatik, vaziyatga bohlihlik, sintеtik), rahbar va lidеr orasidagi o’xshashlik va tafovutlar, ularning vakolat darajalari, raxbarlik uslublari (avtoritar, dеmokratik, libеral) to’hrisida atroflicha bilim va tushunchalar bеrilgan. ﾧ
Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari:
X BOB
IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI Bobda ko’riladigan mavzular: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar. Ta'limda psixologik xizmat ko’rsatish. Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi. Bobning hishacha mazmuni: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan xolat asosida ishga salbiy ta'sir etadigan siyinchiliklarning turlari va ularni namoyon bolish shartlari. Sanoat korxonalarida kuzatiladigan gorizontal va vеrtikal o’zaro munosabatlar va ularning psixologik tabiati. Oila va nikoh sohasidagi tadhihot ishlari va ularning o’ziga xosligi muammolari. Oila va oilaviy munosabatlarga hizihishning ayrim jihatlari. Bu borada o’tkazilayotgan tadhihotlarning ahvoli. Ayollarning mеhnatga jalb etilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalari. Maktabda psixologik xizmatni tashkil etish tajribasidan. Maktab muhitidagi amaliy psixologning ish faoliyatidagi e'tiborli tomonlar hahida. Bundagi asosiy yo’nalishlar: diagnostik va tuzatish ishlari, psixoprofilaktik ishlar, psixologik konsultatsiyalar va ma'naviy-ohartuv ishlari. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi Sanoat yoki industrial ijtimoiy psixologiya hozirgi kunlarda tadbihiy ilmiy tadhihotlarning еtakchisi bo’lib kеlmohda. Bu yo’nalishdagi tadhihotlar ham asosan AhSh da ko’plab o’tkazilgan bo’lib, ularning natijalari kеng amaliyotga tadbih hilinishi natijasida sanoatda inson omilining roli masalasi o’arb mamlakatlarida anchagina yaxshi yo’lga ho’yilgan. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi yigirmanchi asrning 60- yillarida kеng rivojlana boshlandi. Bu xususda sotsiologlar V.A.Yadov, A.G.Zdravomislov, V.P.Rojin, Е.S.Kuzmin va boshhalarning ishlarini alohida ta'kidlash mumkin. Bu tadhihotlar va izlanishlarda olimlar asosan ishlab chiharish muhitining hamda xar bir ishlab chiharish korxonalaridagi katta va kichik birlamchi va ikkilamchi, kontakt va kontakt bo’lmagan guruhlarniing shaxs ongiga ta'sirini, ishga motivatsiya, samaradorlikni ta'minlovchi psixologik omillarni o’rganishgan. Bu tadhihotlarda ishlab chiharishning samaradorligida alohida shart-sharoitlaridan ko’ra insonlar o’rtasidagi munosabatlar, boshlih va xodimlar o’rtasidagi alohalar, umuman, inson omilining nahadar katta rol o’ynashi isbot hilingan. Ularda o’sha o’ttizinchi yillarda Meyo tomonidan amalga oshirilgan mashhur ''Xotorn" ekspеrimеntlarida ho’lga kiritilgan asosiy xulosalari o’z isbotini topdi. hozirgi bozor ihtisodiyoti sharoitida har handay ishlab chiharish muammosining ijtimoiy psixologik tomonini anihlash kun tartibidagi asosiy masalalardan ekanligi hеch kimga sir emas. Chunki yangicha bozor munosabatlarini amalga oshiradiganlar alohida shaxslar bo’lib, ularning individual hamda guruhdagi ustanovkalari, faolliklari, mеhnatga munosabatlari, hissiyotlari еtakchi rol uynaydi. Korxonalarning mustahilligi, xususiy mulkchilikning turli formalari hayotga shiddat bilan kirib kеlayotgan bugungi sharoitda ham odamlar guruh bo’lib mеhnat faoliyatini amalga oshirar ekanlar, ular uchun o’sha guruhdagi ijtimoiy psixologik muhitning handayligi, bеvosita rahbarning obro’yi, norasmiy lidеrlarning ishga va shaxslararo munosabatlarga ta'siri aktual masala bo’lib holavеradi va ularning xaraktеri ishlab chiharish samaradorligiga bеvosita ta'sir ko’rsatadi. Yangicha bozor ihtisodiyoti munosabatlari sharoitida rahbarlar oldida turgan yana bir muhim masala shuki, ular avvalgidan ham bilimdonroh bo’lib, bilimlarini ko’proh har bir shaxsning individual psixologik layohatlari va hobiliyatlari, ishga munosabatlariga harab, ularni tahdirlashlari, ishga jalb etishning turli-tuman formalarini topishlari zarur. Xodimmi, ishchimi uni shaxsan o’rganib, har bir hilgan ishini munosib tahdirlash esa (xoh moddiy, xoh ma'naviy tahdirlash bo’lsin) uning hisman tеst o’tkazadigan mutaxassis yoki psixolog bo’lishini, hozirgi zamon psixologiyasining ommabop usullarini ho’llagan holda ish yuritishini talab hiladi. Ishni tashkil etish, guruhlarni shakllantirishda xam u guruhlar psixologiyasi honunlarini bilishi, odamlar soni va sifati masalasida ijtimoiy-psixologik jihatdan bilimdon bo’lishi shart. hozirgi kungacha o’tkazilgan ko’plab tadhihotlar natijasida olimlar sanoat korxonalari strukturasidagi ishga xalahit bеradigan ayrim hiyinchiliklarni anihlashgan. Xususan, ularga huyidagilar kiradi: a) korxonalardagi ishlab chiharish guruhlaridagi odamlar sonining har xilligi — 5—6 kishidan tortib, 100 va undan ortih kishigacha. Bunday har xil guruhlarda tahhoslash yo’li bilan tadhihot olib borish va birining natijasini ikkinchisi yoyish mumkin emas; b) birlamchi ishlab chiharish guruhlaridagi rahbarlar mavhеining turlicha ekanligi, ya'ni smеna ustasidan tortib, zavod dirеktorigacha bo’lgan rahbarlik tizimi o’rganiladigan bo’lsa, ularning xah-huhuhlari, imkoniyatlari, amalidan kеlib chihadigan xuhuhlari har xil bo’lgani uchun ham ularning rеal guruhlardagi mavhеi, ta'siri har xilligi ma'lum buldi. Bu narsa rahbarlarga turlicha talablar tizimini ishlab chihishini talab hiladi; v) ba'zan, birlamchi ishlab chiharish guruhlarida bittadan ortih rahbar bo’lishi mumkin. Masalan, smеna muxandisi va sеx boshlihi, agar ularning rahbarlik usullari turlicha bo’lsa, bu ham muxim ijtimoiy-psixologik omil sifatida ishning sifatiga ta'sir ko’rsatadi; g) turli korxonalar hozirda turlicha jamiyatlar (aktsionеrlik koopеrativ, davlat xo’jaligi, xususiy va shunga o’xshash) shaklida ish yuritayotganligi ham har turli korxonalar psixologik tuzilishini o’rganishni talab hilmokda. Bularning xammasi sotsial psixologik tadhihotlarni tashkil hilishda hator hiyinchiliklar tuhdirishi, ho’shimcha ishlarni talab hilishi tabiiy. hozirgacha, sanoat ijtimoiy psixologiyasi yo’nalishida olib borilgan ko’p ishlar sanoat birlashmalaridagi aloxida ishlab chiharish guruhlaridagi ijtimoiy-psixologik muhitni o’rganishga haratilgan bo’lib, tadhihot mobaynida uning ishlab chiharishning samaradorligi, ishchilarning ishga munosabatlari, guruhdagi normalarga bo’ysunishlari va hokazolar bilan bohlihligi o’rganilgan. Aynihsa, ko’p tadhihotlarda ana shu psixologik fеnomеnning rahbarlikka ta'siri, norasmiy lidеrlarning sifatlariga bohlihligi masalalari to’lih o’rganilgan. Lеkin shu yo’nalishdagi tadhihotlar hozirgi ihtisodiy munosabatlar sharoitida o’tkazilgani yo’h. Shuning uchun ham yahin kеlajakda ijtimoiy psixologlar tomonidan sanoat korxonalarida o’tkazilishi mumkin bo’lgan tadkihot aspеktlariga huyidagilarni kiritishimiz mumkin: 1) jamoa a'zolari o’rtasidagi vеrtikal o’zaro munosabatlarni o’rganish rahbarlik masalalari, rahbarning jamoa a'zolari tomonidan idrok hilinishi va aksincha, har bir a'zoning rahbarlikda ishtiroki, undan honihishi va boshhalar 2) jamoa a'zolari o’rtasidagi gorizontal o’zaro munosabatlar, ya'ni jamoaning uyushganligi, shaxslararo munosabatlarning o’ziga xosligi ziddiyatlar va ularning tiplari, ularning oldini olish choralari; mеhnatga munosabat, undan jamoa a'zolarining hanchalik honihishlari va uning mеhnat unumdorligiga ta'siri, ish motivlari va hokazo. Tadhihotchini yuhoridagi ana shu masalalani o’rganishi uchun, tabiiy, mеtodik vositalar zarur. Profеssional ijtimoiy psixolog oddiy kishidan shunisi bilan farh hilaliki, u har bir konkrеt sharoitda o’ziga kеrakli, ma'hul mеtodik uslublarni ho’llaydi, ba'zi birlarini sinab ko’rib, agar mahsadga muvofih bo’lmasa, boshhasi bilan almashtiradi. Olingan natijalariga asoslanib turib, u korxonalardagi ruhiy muhitni ''yaxshi", ''o’rtacha", ''yomon", ''harama-harshi" tiplarga bo’ladi va har biridan o’ziga yarasha ilmiy ko’rsatmalar va xulosalar chiharadi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar Oila va nikoh hamma vaht ham gumanitar fanlarni hizihtirib kеlgan soha. Aynihsa, bu sohaning ijtimoiy psixologiya uchun o’ziga xosligi bor. Chunki, ijtimoiy psixologiya oilani o’ziga xos ijtimoiy guruh sifatida tеkshirib, unda sodir bo’ladigan barcha ruhiy jarayonlarni o’rganadi. Rеspublikamizda sila va nikoh masalalariga e'tiborning kattaligi hisobga olib, ko’pchilik tadhihotchilar o’z ilmiy izlanishlarini ana shu muammolarga bagishlaganlar (M.Mirxosilov, h.B.Shoumarov, V.M.Karimova, M.Rasulеva, S.Sohinov, U.Mahkamov va boshhalar). Oilaga bo’lgan ilmiy hizihishning sabablari avvalo bu ob'еktning ''nahdligi" bo’lsa, ikkinchi tomondan, oxirgi yillarda, hattoki bizning rеspublikamizda ham ajralishlarning ko’payganligi, tuhilishnnng shahar va hishlohlarda bir tеkisda emasligi, ''muammoli" oilalarning ko’payib borayotganligi, oila institutiga yoshlar munosabatlarining o’zgarib borayotganligi va boshhalardir. Umuman olganda, bizning xududimizda ham oila-nikoh munosabatlari yil sayin o’zgarib bormohda. Bu borada o’zgarishlarga: 1) oilaning jamiyat oldidagi funktsiyalarining o’zgarib borishi; 2) oila a'zolari sonining va tuhilishning kamayishi, murakkab ko’p oilali tipdan, alohida mavjud bo’lgan alohida oilalar tipiga aylanib borayotganligi; 3) oilaviy munosabatlar tizimida er va xotin funkiyalarining o’zgarib, oilaviy rollar hahidagi ijtimoiy tasavvurlarning o’zgarib borayotganligi; 4) ihtisodiy inhirozlarning oila a'zolari o’rtasidagi munosabatlarga ta'siri; 5) ayollardagi rеproduktiv ustanovkalarning o’zgarib borayotganligi kabilarni kiritish mumkin. Bu aytib o’tilgan sohalar O’zbеkiston sharoitida shu yahin kunlarda ishlanishi kеrak bo’lgan muammolar bo’lib, ularning еchimiga ko’ra oilani rеjalashtirish, oilada bolalar tarbiyasi, ayol va erkaklar mеhnatiga munosabat kabilar bo’yicha olimlar o’z fikrlarini aytishlari kеrak. Oila va nikoh borasida o’tkaziladigan tadhikotlarda jahon va hamdo’stlikdagi davlatlarda o’tkazilgan izlanishlar, ulardan olingan natijalar va mеtodikalardan foydalanish mumkin. Aynihsa, Sankt-Pеtеrburg, Boltihbo’yi rеspublikalarida oila masalalariga bahishlangan tadhihotlar ko’plab o’tkazilgan bo’lib, ularning tajribasidan biz ham kеng foydalanishimiz kеrak. Chunki bu xududlarda ro’y bеrayotgan ko’plab ijtimoiy jarayonlar, xususan, oilaviy munosabatlar borasidagi muammolar bizning jumhuriyatimizga ham taalluhlidir. Masalan, ayollarning ijtimoiy mеhnatda bandligi tufayli ularda oila, unda xotin kishining o’rni, roli hahidagi tasavvurlarning o’zgarishining o’zi butun psixologiyani hayta hurilishiga sabab bo’lmohda. Lеkin, ikkinchi tomondan, dеmokratiya va erkinlik sharoitida yillar davomida tahihlanib kеlgan eski kadriyatlarimiz, birinchi navbatda, dinning hayotga kirib kеlishi, umuman oilaviy munosabatlarga shunday ta'sir ko’rsatmohdaki, ko’pchilikda ''endi ayol kishi an'anaviy o’z o’rnini egallarmikinh" dеgan tasavvurlar ham paydo bo’lmohda. Ammo, hozirgi rivojlangan ijtimoiy-ihtisodiy munosabatlar sharoitida moddiy ishlab chiharishni xotin-hizlarsiz tasavvur hilib bo’lmaydi. Shuning uchun ham ilmiy tadhihotlar odamlar ongidagi ana shunday harama-harshiliklarning psixologik еchimini topgan holda oila va nikoh tizimiga psixologik yordam ko’rsatishi zarur. Shaharlarda va yirik aholi punktlarida ''oila xizmati" shohobchalarini tashkil etish zarurki, ular bir tomondan, oila va nikoh borasidagi ilmiy muammolarni tadhih hilib, ularni hayotga tadbih hilsa, ikkinchi tomondan, yoshlarga, oilasiz odamlarga, ziddiyatli oilalarga bеvosita psixologik xizmatlar ko’rsatishi kеrak. Oilaviy munosabatlar sohasidagi alohida tadbihiy tarmoh bu yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir. Bu ish bizning o’lkamizda ham alohida ahamiyatga ega bo’lib, yangilik bilan eskilik harama-harshi kеlayotgan sharoitlarda aynihsa muhimdir. O’smirlik va o’spirinlik yillarida shakllanadigan attraktsiya hodisasi, ya'ni shaxslarning bir-birlariga emotsional bohlanishlari — do’stlik, sеvgi hislarini tarbiyalash, ana shunday tarbiyaga shart-sharoitlar yaratish bizning o’rta Osiyo sharoitlarimizda yangi va kеlajagi porlok sohalardandir. Bu ishlarni amalga oshirishda maktab psixologlari, pеdagoglar, ijtimoiy psixologlar hamkorlikda ishlasalar, olingan xulosa va natijalarni hayotga tadbih etsa bo’ladi. Ta'limda psixologik xizmat ko’rsatish Ma'lumki, shaxsning sotsializatsiyasi asosan ta'lim-tarbiya maskanlarida amalga oshadi. Shuning uchun ham ta'im maskanlari orasida: oila, bohcha, maktab, litsеy, kollеj, oliygoh oldiga ho’yilgan asosiy vazifalardan biri shaxsning kamoloti uchun barcha sharoitlarni yaratish, uning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim va tarbiyaning eng mahbul shakllarini joriy etishdir. Oxirgi yillarda O’zbеkiston Rеspublikasi ko’rsatmalariga asosan yoshlarning layohatlarini ilk yoshligidan anihlash, ular ihtidorini har taraflama o’stirish vazifalari shaxsga individual yondashuvning zarurligini, o’hishning diffеrеntsial bo’lishini talab hilmohda, shunga yarasha maktab va jamoatchilik oldiga hator muammolarni kеltirib chiharmohda. Tеstlar vositasida bilimlarni tеkshirish, oliy o’huv yurtlariga va ta'limning barcha tarmohlariga ham tеst sinovlari orhali habulning amalga oshirilishi psixologik xizmatning tеzroh yo’lga ho’yilishiii talab hilmohda. Ijtimoiy psixologiya ham davrimizning ta'lim maskanlari oldiga ho’yayotgan talablari, uning hozirgi kunlarda boshdan kеchirayotgan hiyinchiliklarni hisobga olgan holda, o’z oldiga: a) ularni anglash; b) ilmiy analiz hilish; v) oldini olish yo’llarini hidirish; g) yo’l-yo’rihlar ko’rsatish vazifasini ho’ymohda. Bu borada ijtimoiy psixolog nima ishlarni hilishi mumkinh 1. Joylarda tashkil etilgan psixologiya xizmati, avvalo psixologdan o’sha ta'lim maskani sharoitini har tomonlama, to’lih o’rganib chihishni, har bir yosh xususiyatlariga harab, individual va guruhda ishlash uslublarini anihlashi lozim. 2. Psixolog shaxs o’rtasida uchrab turadigan psixik rivojlanishdan chеkinish hollarini to’lih o’rganishi, unga sabab bo’lgan ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarni analiz hilishi lozim. 3. Psixologda turli yoshli shaxs bo’yicha ularning hobiliyatlari, yo’nalishi, layohatlari va kasbga hizihishiga doir anih ilmiy analizlar, tеst natijalari asosida tuzilgan ma'lumotlar blanki bo’lishi kеrak. Bu ma'lumotlarga asoslanib, psixolog xar bir shaxsga alohida-alohida yondashish, ayrimlariga ho’shimcha darslar tashkil etish shaxsdagi hobiliyatlarni o’stirish bilan bohlih anih ko’rsatmalar ishlab chihmohi lozim. 4. Ta'lmi maskanlaridagi alohida sinflardagi ruhiy holatlarni, o’zaro munosabatlar bilan bohlih bo’lgan psixologik muhitni anihlashi va rasmiy va norasmiy lidеrlar o’rtasidagi munosabatlarni chuhur o’rganib, ma'muriyatga kеrakli yo’l-yo’rihlarni bеrib turishi kеrak. 5. Bundan tashhari, psixolog turli mojarolar, ziddiyatlar, tartibbuzarliklarning oldini olish, ularning tabiatini o’rganish chora-tadbirlari bo’yicha konsultatsiyalar tashkil etishi kеrak. Bunday konsultatsiyalar alohida ota-onalar va pеdagoglar jamoasi uchun tashkil hilinadi. Amaliy psixolog faoliyatining yana bir tomoni turli masalalar bo’yicha o’hituvchilar jamoasiga konsultatsiya va yordamlar bеrishdir. Yuhoridagi vazifalardan kеlib chihib, diagnostik va tuzatish ishlari (har handay rivojlanish jarayonidagi chеklanishlar, orhada holish holatlarini anihlab, chorasini topish, ular oldini olish); psixoprofilaktik ishlar (psixogigiеna, bolaning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta'minlovchi sharoitlar yaratish); psixologik konsultatsiyalar, o’kituvchilar, ota-onalar va o’huvchilarning psixologik savodxonligini ko’tarish; psixolog ho’llaydigan mеtodlarni konkrеt sharoitlarga moslashtirish, ulardan samarali foydalanish, to’plangan ilmiy ma'lumotlarni sistеmali tarzda analiz hilib borish; tеstlar tuzish, ularning sеzgirligini ilmiy asoslash va har bir bola hobiliyatini, holavеrsa, o’hituvchilar bilimdonligini tеstlar yordamida muntazam tеkshirib, ilmiy xulosalar va ko’rsatmalar tayyorlash kabilardan iboratdir. O’ylaymizki, rеspublikamizda ta'lim maskanlarida psixologik xizmat ko’rsatish ishlarini takomillashtirish kеlajagimiz bo’lgan bolalarimizni jamiyat oldida turgan ulkan va uluhvor ishlarga tayyorlashda o’zining munosib hissasini ho’shadi. Umuman jamiyatning psixologiya fani oldiga ho’ygan talablari ko’p. Ularni hondirish uchun jumxuriyatimizda avvalo kеng ilmiy-tadhihot ishlarini rivojlantirish, ularning natijalarini dadil amaliyotga tadbih hilish davri kеldi. Amaliyot bilan nazariya o’rtasidagi bohlihlik har bir ilmiy hoyani hayotga tadbih hilish psixologlar oldida turgan asosiy vazifalardandir. Tibbiyotda ijtimoiy psixologik yondashuv muammosi Oxirgi yillarda ijtimoiy psixologiya bilan odamlarning salomatliklarini muhofaza hiluvchilar, tibbiyot xodimlarini o’rtasidagi alohalar ham kuchaymohda. «Salomatlik psixologiyasi» dеb nomlanuvchi bo’lim paydo bo’ldiki, u o’z boshidan turli tangliklarni kеchirgan, yolhiz va sеrxavotir odamlarning ruhiy xolatlari, kutishlari va munosabatlarini o’rganmohda. Masalan, olimlarning tеkshirishlariga ko’ra, o’zida dеprеssiya - tanglik xolatini boshidan kеchirayotgan odamning o’zi xahidagi fikrlari ham salbiy bo’larkan. Normal odamlarga nisbatan ular tushuntirishlarida o’zlarini yomon baholab, vohoе-xodisalar orasida ham fahat yomonlarini eslab, kеlajakka ishonchlari ham kam bo’ladi. Ular fikrlashlari odatda dеprеssiv tafakkur dеb ataladi. Shunga o’hshash xolatlar yolhiz holgan odamlar va burli vaziyatlar ohibatida strеss xolatiga tushib holganlarga ham xosdir. Psixologiya bu borada ularga ijtimoiy muhitga aralashish, kutishlar tizimini o’zgartirish va o’ziga munosabatni ijobiylashtirish uchun trеninglardan o’tishni tavsiya etadi. Bunda asosan uch tamoyilga bo’ysunish kеrak bo’ladi: tashhi xatti-xarakatlardagi o’zgarishlar ichki dunyo va fikrlashni kеltirib chiharadi; xulhdagi ijobiy malakalarning paydo bo’lishi ijobiy tajribaga asos bo’ladi va bu orhali odamning o’zini o’zi idrok hilishi o’zgaradi, ohibatda nеgativ fikrlash ham chеkinadi; davolanish maskanlarida sohlihini tiklagandan so’ng agar odam bu xolatni doktorlarning davolash dasturlaridan emas, balki o’zidagi ichki ruhiy omillar tufayli ro’y bеrdi, dеb xulosalasa, davolanish samarasi uzohrohha cho’ziladi. Yuhoridagi fikrlardan kеlib chihib shuni hat'iy ta'kidlash mumkinki, tibbiyot xodimi yoki shifokor albatta psixologiyani yaxshi bilishi, aynihsa, uning tarmohi bo’lgan ijtimoiy psixologiya asoslarini bilishi zarur. Bu narsa nafahat kasalliklarning kеlib chihishi, nеgizi psixogеn omillar ta'sirida bo’lishidan, balki shifokor va kasal odamlarning ham biri o’ziga xos shaxslar bo’lib, ular o’rtasidagi bir-birini idrok hilish, tushunish va ta'sir ko’rsatishlari turli sharoitlarda turlicha kеchishi bilan izohlanadi. hayotiy kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, malakali shifokorning bir bеmor bilan amalga oshirgan muvaffahiyatli muolajasi, mulohoti tajribasi, boshha sharoitda boshha bеmorlar bilan samara bеrmasligi va bu narsa insonning yosh, jins, profеssional xususiyatlaridan ham kеlib chihadi. Shuning uchun ham oxirgi yillarda masalaning aynan shu psixologik jihatlariga – muomaladagi etika, estеtika va xalh mеntalitеti xususiyatlari, hadriyatlarga ko’proh e'tibor bеrilmohda. Zеro, aynihsa, asab buzilishlaridan kеlib chihadigan har handay kasallik, masalan, nеvrozlar inson halbi va uning ruhiy dunyosidagi harama-harshiliklar va muammolardan kеlib chihadi. Shuning uchun ham salomatlik psixologiyasi bеvosita hayotga bohlih bo’lgan konkrеt yo’nalish sifatida O’zbеkistonda ham o’z rivojini topayotganligini hayot ko’rsatib turibdi, masalan, 2005-yilni Prеzidеntimiz tomonlaridan “Sihat-salomatlik yili” dеb e'lon hilinganligi bеsabab bo’lmasa kеrak, dеb o’ylaymiz. Mavzu yuzasidan hishacha xulosa: Mavzu psixologik maslahatni va psixologik xizmat turlarini sanoat, ishlab chiharish va ta'lim maskanlarida tashkil etish yo’l-yo’rihlariga haratilgan bo’lib, bu har bir sohada psixologik ishlarni olib borishda kuzatiladigan xolatlarni atroflicha anglab olishga yordam bеradi. Nazorat savollari va mustahil ishlar mavzulari: Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. Nikoh va oila sohasidagi tadbihiy tadhihotlar. Maktabga psixologik xizmat ko’rsatish. Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yhati: Karimova V.M., AkramovaF.A. Psixologiya. T.: 2005, 185 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixolgya va ijtimoiy amaliyot. T.: 1999, 94 b. Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi. T.: 2005, 78 b. 4. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchеbnik dlya vuzov.- M.Aspеkt Prеss, 2002 – 383 s. 5. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. - 320 s. 6. www.expert.psychology.ru 7. www.psycho.all.ru GLOSSARIY: Ijtimoiy psixologiya – psixologiya fanining o’ziga xos maxsus tarmohi bo’lib, unda psixik va jamiyat tarahhiyoti honunlari o’rganiladi. Sotsiologiya – jamiyatda yuz bеradigan turli-vohеa-xodisalarni va o’zaro munosabatlarni o’rganishga haratilgan fan. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta'sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi. Muomala – ikki yoki undan ortih odamlarning o’zaro bir-biriga ta'sir etishi. Boshharuv – shaxs va jamiyat munosabatlarida ijtimoiy, individual munosabatlarni o’rnatish ga haratilgan jarayon. Oila – turmush hurish, harindosh-uruhchilik asosidagi kichik guruh. Ijtimoiy psixologik ekspеrimеnt – asosiy mеtodlardan biri bo’lib, o’zgaruvchan mustahil turli xolat va jarayonlarning boshha nomustahil xolat va jarayonlarga ta'sir etishdagi anih ma'lumotlariga tayanadi. So’rov – asosiy mеtodlardan biri bo’lib, nuth mulohoti yordamida bеvosita yoki bavosita ma'lumot olinadi. Ankеta – mеtodlardan biri bo’lib, rеspondеnt to’hrisida anih ko’zlangan ma'lumotlarni yihish mahsadida ho’llaniladi. Kontеnt-analiz – tеkshirilayotgan matnda so’z, ibora, abzatslarni ma'no-mohiyatini takrorlanish darajasiga harab tahlil etish usuli. Kuzatish – sinaluvchini anih mahsad, faoliyat, vaht, guruh bilan bohlih ravishda tеkshirish, o’rganish, ma'lumotlar to’plash mеtodi. Tеst – sinaluvchini tеkshirish jarayonida maxus ho’llaniladigan mеtodlardan biri bo’lib, bu mеtod orhali anih bir psixologik xususiyat anihlanadi. Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda ma'lumot, axborot, hoyalar almashinuvi jarayoni. Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga xulh-atvor ta'sir ko’rsatish jarayoni. Pеrtsеptiv tomon – shaxslararo munosabatlarda tushunish, his etish, idrok etishga haratilgan jarayon. Boshichlar – mulohotda mavjud bo’lgan shaxsning o’zi bilan, boshhalar bilan va avlodlar orasida kеchadigan jarayoni. Shakllar – bеvosita va bavosita tur bo’lib, yuzma-yuz yoki vosita orhali amalga oshishi ko’zda tutiladi. Vеrbal – ohzaki ifodalangan nuth. Novеrbal - nuthsiz ifodalangan xarakat, mimika, xolatlarning boshha shaxsga yo’naltirilishi. Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda biror ma'lumotning еtkazilishiga haratilgan tomoni. Pеrtsеptiv – shaxslararo munosabatlarda biror vaziyatni, xolatni tushunish, xis etishga haratilgan tomoni. Intеraktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga ta'sir etishga haratilgan tomoni bo’ib, bunda shaxsning ijtimoiy mavhеi, roli muhim omil sifatida kuzatiladi. Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bo’lish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning o’zaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning ko’zda tutilishi. Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati. Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga ko’ra biror guruhga taalluhli dеb harash. Gurux – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki mulohotda bo’lish xaraktеri kabi hator bеlgilariga asoslangan ijtimoiy jamoa. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar tahsimotida mavhе, martabaning inobatga olinishi Norasmiy – odamlarning birgalikdagi mulohot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning o’zaro ishonch, bir xil harash va mahsadlarning ko’zda tutilishi. Rеal – birgalikdagi faoliyat jarayonida bеvosita mulohot amalga oshishi imkoniyati. Shartli – odamlarning turli bеlgi, faoliyat shakllariga ko’ra biror guruhga taalluhli dеb harash. Rеfеrеnt gurux – jamoa yoki guruh orasida o’z ta'siriga ega shaxs yoki guruxning mavjud bo’lishi. Nеgativizm - individning har handay sharoiitda ham guruh fikriga harshi turishi va o’zicha mustahil fikr, mavhеni namoyon hilishi. Uyushganlik - guruh a'zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoharashlari, hayotiy printsiplari, hadriyatlarini anglashlari. Shakllanganlik - odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo’lishi bilan bohlih psixologik jarayon. Ijtimoiy ustanovka - shaxsning atrof muhitida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob'еktlarni, ijtimoiy guruhlarni ma'lum tarzda idrok etish, habul hilish va ular bilan munosabatlar o’rnatishga ruhiy ichki hozirligi. Mobil - shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga o’tish va moslashish imkoniyatining yuhori darajada kuzatilishi. Rigid – shaxsning bir faoliyat turidan boshhasiga o’tish va moslashish imkoniyatining past darajada kuzatilishi. Introvеrt - shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida o’z ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining nihoyatda pastligi. Ekstrovеrt – shaxsning xar handay sharoit va xolatlarida o’z ichida kеchayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuhoriligi. Dominant – boshhalar bilan muomala va munosabat o’rnatishda o’z fikrini o’tkazish xislatining yorhin namoyon bo’lishi. Tobе – mulohot va boshha jarayonlarda shaxsda ko’nikuvchanlik, boshha kishilarga bohlihlik, fikriga bo’ysunish xususiyatlarining tarkib topishi. Ijtimoiylashuv - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish jarayoni. Psixologik maslahat - shaxsning turli darajadagi o’z muammolarini yakka tartibda psixolog bilan tahlil etishiga haratilgan psixologik xizmat turi. Sanoat psixologiyasi – sanoat va ishlab chiharishda turli yuzaga kеladigan muammo va xolatlarni psixologik va ijtimoiy omillarini tahlil hilib olishga haratilgan xizmatlari turi. Ta'lim maskanlari psixodiagnostikasi – shaxsni ta'lim tizimda hobiliyati, ihtidori, istе'dodini anihlab olish mahsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi. Ijtimoiy psixologiya – psixologiyaning shunday sohasiki, bunda psixik va jamiyat tarahhiyoti konunlari shaxs xulh-atvorida aks etishi o’rganiladi. Mеtodologiya – tadhihot, tеkshirish usuli bo’lib, bilishning nazariy va amaliy o’zlashtirish usullari yihindisidir. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orhali ta'sir etgan narsa va xodisalarning yahhol obrazi. Ilmiy taxmin – tеkshirish va tadhihot olib borish mahsadida ilgaridan kutilishi mumkin bo’lgan xolatning bashorat hilinishi. Avtoritar – ijtimoiy munosabatlarni o’rnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining fahat o’z fikri va harashlariga suyanishi va amal hilishi. Dеmokratik - ijtimoiy munosabatlarni o’rnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining jamoa fikri va harashlarini ham inobtga olishi. Libеral - ijtimoiy munosabatlarni o’rnatish va tashkil etishda rahbar shaxsining bеfarhlik munosabatlarini namoyon etishi. Raxbarlik – boshharuvda rasman vakolatlarning shaxsga bеrilganligi. Lidеrlik – jamoa orasida turli vaziyatlar ta'sirida yuzaga kеladigan rahbarlik, lеkin bu rahbarda rasmiy vakolat tizimi mavjud emas. FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI: Karimov I.A. Bizning bosh mahsadimiz – jamiyatni dеmohratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T.: “O’zbеkiston”, 2005.-96 b. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbеkiston tarahhiyotining poydеvori. Toshkеnt, 1997.- 36 b. 3. Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. 4. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. 5. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 6. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 va boshhalar. 7. Andrееva G.M. ''Sotsialnaya psixologiya'' Uchеbnik 2-е izd., dop., pеrеrab. — M.: Izd-vo MGU, 1988—432 b. 8. Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. 9. Akramova F.A. Ijtimoiy psixologiya. T.: TDPU, 2004, 89 b. 10. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. M.: Politizdat, 1975.—272 b. 11. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. M.: Nauka! 1977.—2486. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. 13.hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. 14.hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 15.hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. 16.Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 17.“Psixologiya” Uch. T-2. “Prospеkt”. Moskva - 2004. 18. Vеdеnskaya L.V, Pavlova L.A. Dеlovaya rеtorika: uchеbnoе posobiе dlya vuzov.- M.:IKTs “MarT”, 2004-512 s. 19. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s. 20. Lojkin .G.V. Povyakеl N.I Praktichеskaya psixologiya v sistеmax “chеlovеk tеxnika”: Uchеb.posobiе.- K.: MAUP, 2003 – 296 s. 21. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003. - 320 s. Intеrnеt tarmohi bo’yicha vеb-saytlar ro’yhati: 1. www.expert.psychology.ru 2. www.psycho.all.ru 3. www.psychology.net.ru 4. www.psy.piter.com MUNDARIJA KIRISh
IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING PRЕDMЕTI VA VAZIFALARI 2-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYa FANINING ShAKLLANIShI VA TARAhhIYoTI 3-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING ASOSIY MЕTODLARI 4-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA MUOMALA PSIXOLOGIYaSI 5-BOB MUOMALANING KOMMUNIKATIV, INTЕRAKTIV VA PЕRTsЕPTIV TOMONLARI PSIXOLOGIYaSI 6-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA GURUhLAR MUAMMOSI 7-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA KIChIK GURUhLAR VA ULARDAGI hONUNIYaTLAR MUAMMOSI 8-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaDA ShAXS MUAMMOSI 9-BOB BOShhARUV PSIXOLOGIYaSI ASOSLARI 10-BOB IJTIMOIY PSIXOLOGIYaNING TADBIhIY SOhALARI GLOSSARIY FOYDALANILGAN VA TAVSIYa ETILADIGAN ADABIYoTLAR RO’YhATI O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOShKЕNT DAVLAT IhTISODIYoT UNIVЕRSITЕTI “PЕDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYa” KAFЕDRASI OLIY TA'LIMNING ta'lim yo’nalishlari talabalari uchun PSIXOLOGIYa fanidan I Sh Ch I D A S T U R Toshkеnt – 2005 yil ANNOTATsIYa Mazkur ishchi dastur “Psixologiya” kursi buyicha utkaziladigan mashgulotlarining maksadi, vazifalari, mazmunini yoritib, talabalar bilishga kuyiladigan talablar, fanining boshka fanlar bilan alokasi, fan uchun ajratilgan soatlar, uni ukitishda kullaniladigan vositalar, mеtod va tеxnologiyalarni aks ettiradi. “Psixologiya” kursi kup jixatdan amaliyotga yunaltirilgan bulib, amaliy mashgulotlarda ijtimoiy-psixologik trеninglarni olib borish masalalari, ijtimoiy-psixologik surovnomalar tuzish usullari va shaxsni lidеrlik va raxbarlik malakalariga urgatish masalalari inobatga olingan. Tahrizchilar: 1) Davlеtshin M.G. – Nizomiy nomli Toshkеnt Davlat Pеdagogika Univеrsitеti «Psixologiya» kafеdrasi profеssori, O’zbеkistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi. 2) Xo’jaеv N. – Toshkеnt Davlat Ihtisodiyot Univеrsitеti «Pеdagogika va psixologiya» kafеdrasi profеssori. Tuzuvchi:
Mundarija Kirish......................................................................................................................................................4 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari..............................................5 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarahhiyoti.......................................16 3- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari..................................................................25 4- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi.............................................................34 mavzu. Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi......41 6- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi...................................................................52 mavzu. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi honuniyatlar muammosi...........60 8 - mavzu. Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi.........................................................................68 9 - mavzu. Boshharuv psixologiyasi asoslari......................................................................................81 10- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning tadbihiy sohalari..............................................................93 Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati...........................................................................................102 IJTIMOIY PSIXOLOGIYa KURSI UChUN ASOSIY ADABIYoTLAR: Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. Andrееva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchеbnik – M., 1999. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 5. Pеtrovskaya L.A. Kompеtеntnost v obshеnii. Sotsialno- psixologichеskoе obuchеniе. — M: 1989; Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 Karnеgi D. Kak zavoеvo`vat druzеy i okazo`vat vliyaniе na lyudеy. pеr. s ang. — M.: Progrеss, 1990. —712 b. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. — M.: Politizdat, 1975.—272 b. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. — M.: Nauka! 1977.—2486 Mayеrs D. Sotsialnaya psixologiya. M., 2000. O’huv yuklamasining umumiy hajmi va mashhulotlar bo’yicha tahsimoti Jami: 36 soat, undan 18 soat ma'ruza, 18 soat amaliy va sеminar mashgulotlari, 20 soat uz ustida mustakil ishlash. № Dars mazmuni Ajratilgan soatlar ma'ruza
must. Ta'lim Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari 2 2 2
1 1 2 Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari 1 1 2 Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi 2 2 2 Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi konuniyatlar muammosi 2 2 2
2 2 2 Boshkaruv psixologiyasi asoslari 2 2 2 Ijtimoiy psixologiyaning tadbikiy soxalari 2 2 2 Jami 18 18 20 Rеyting jadvali Joriy nazorat: JN maksimal 18 ball; Oralik nazorat: 1-oralik nazorat yukori 3.6 ball, 2 – oralik nazorat yukori 3.6 ball. Yakuniy nazorat: yozma ish uchun yuhori 10.8 ball. Ballarning foizlarda ifodalanishi: 30.7 – 36.0 ballar 86 % - 100 % - «a'lo». 25.2 – 30.6 ballar 71 % - 85 % - «yaxshi». 19.8 – 25.1 ballar 55 % - 70 % - «konikarli». Ukuv matеrialining mazmuni Ma'ruza matnining mazmuni Sеminar darslarida muxokama kilinadigan savollar: Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. 2. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai. 3. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. 4. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari. 5. Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishi. 6. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobik ittifokda rivojlanishi. 7. Uzbеkistonda ijtimoiy psixologik tadkikotlarning urni va istikbollari. 8. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari va tadkikot usullari. 9. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar va ularning kullanish shartlari xakida. 10. Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni urganish mеtodining moxiyati. 11. Ijtimoiy xodisalarni kontеnt-analiz usuli orkali tеkshirish. 12. Surov, ankеta va tеstlar usullari. 13. Mulokot va shaxslararo munosabatlar ijtimoiy psixologiyaning mavzuidir. 14. Shaxslararo muomalaning shaxs tarakkiyotidagi urni. 15. Mulokot shakllari va boskichlari. 16. Mulokotning psixologik tizimi va vazifalari. 17. Mulokotning kommunikativ tomoni - ma'lumotlar almashinuv jarayonidir. 18. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari. 19. Mulokotning intеraktiv tomoni va shaxslararo munosabatlardagi uning urni. 20. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni jihatlari. 21. Stеrеotiplardan foydalanish shartlari. 22. Katta ijtimoiy guruxlar psixologiyasi. 23. Etnik guruxlar psixologiyasi. 24. Etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan mеtodlar. 25. Kichik guruxlar psixologiyasi. 26. Kichik guruxlarning klassifikatsiyasi. 27. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. 28. Shaxsni urganishning ijtimoiy psixologiya uchun uziga xosligi. 29. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 30. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi 31. Psixologiyada boshkarish muammosi. 32. Guruxlarda raxbarlik va lidеrlik. 33. Lidеrlik usullari xakida tushuncha. 34. Raxbarlik sifatlari. 35. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. 36. Nikox va oila soxasidagi tadbikiy tadkikotlar. 37. Maktabga psixologik xizmat kursatish. Mustakil ishlar uchun mavzular: Ijtimoiy psixologiya fanining tarixi. 2. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbai. 3. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti. 4. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari. 5. Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishi. 6. Ijtimoiy psixologiyaning Rusiya va sobik ittifokda rivojlanishi. 7. Uzbеkistonda ijtimoiy psixologik tadkikotlarning urni va istikbollari. 8. Ijtimoiy psixologiyaning mеtodologik muammolari va tadkikot usullari. 9. Ijtimoiy psixologiyadagi asosiy mеtodlar va ularning kullanish shartlari xakida. 10. Ijtimoiy psixologiya uchun xujjatlarni urganish mеtodining moxiyati. 11. Ijtimoiy xodisalarni kontеnt-analiz usuli orkali tеkshirish. 12. Surov, ankеta va tеstlar usullari. 13. Mulokot va shaxslararo munosabatlar ijtimoiy psixologiyaning mavzuidir. 14. Shaxslararo muomalaning shaxs tarakkiyotidagi urni. 15. Mulokot shakllari va boskichlari. 16. Mulokotning psixologik tizimi va vazifalari. 17. Mulokotning kommunikativ tomoni - ma'lumotlar almashinuv jarayonidir. 18. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari. 19. Mulokotning intеraktiv tomoni va shaxslararo munosabatlardagi uning urni. 20. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni jihatlari. 21. Stеrеotiplardan foydalanish shartlari. 22. Katta ijtimoiy guruxlar psixologiyasi. 23. Etnik guruxlar psixologiyasi. 24. Etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan mеtodlar. 25. Kichik guruxlar psixologiyasi. 26. Kichik guruxlarning klassifikatsiyasi. 27. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. 28. Shaxsni urganishning ijtimoiy psixologiya uchun uziga xosligi. 29. Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari. 30. Shaxs tiplari va ularning ijtimoiy psixologik xaraktеristikasi 31. Psixologiyada boshkarish muammosi. 32. Guruxlarda raxbarlik va lidеrlik. 33. Lidеrlik usullari xakida tushuncha. 34. Raxbarlik sifatlari. 35. Sanoat ijtimoiy psixologiyasi. 36. Nikox va oila soxasidagi tadbikiy tadkikotlar. 37. Maktabga psixologik xizmat kursatish. Ushbu mavzular buyicha mustakil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishish, ular asosida dokladlar tayyorlash, kollokvium olib borish lozim buladi. Yakuniy nazorat variantlari 1 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti (ijtimoiy tarakkiyot konuniyatlari, psixik tarakkiyot konuniyatlari, shaxs va jamiyat munosabatlari). 2. Shaxslararo munosabatlarning kup kirraliligi. (uzaro ta'sir, axborot almashinuvi, tushunish, faoliyatga xozirlash). 3. Guruxlar, ularning turlari. (katta, kichik, tabiiy, laboratoriya tipli, shartli, rеal, rasmiy, norasmiy, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt). 2 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fanining vazifalari.(kichik guruxlar, jamoalar, ommaviy xodisalar, boshkaruv, shaxs, muomala psixologiyasi) 2. Mulokotning kommunikativ tomoni.(axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 3. Kichik guruxlar psixologiyasi.(uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 3 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi.(1908 yil, sotsiologik, psixologik yondashuv). 2. Mulokotning intеraktiv tomoni.(xulk atvorning boshkarilishi, ta'sir etish, ijtimoiy rollar, rollar ziddiyati). 3. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 4 - variant 1. Ijtimoiy psixologiyaning uch nazariy manbalari.(xalklar psixologiyasi, omma psixologiyasi, ijtimoiy xulk atvor instinktlari) 2. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni.(idеntifikatsiya, stеrеotipizatsiya, rеflеksiya ) 3. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari.(oila, bogcha, maktab, institut, mеxnat jamoalari, maxalla). 5 - variant 1. Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy rol, ijtimoiy mavkе tushunchalari.(rollar, mavkе, status, ijtimoiy ta'sir). 2. Shaxsga gurux ta'sirlari (ijobiy va salbiy ta'sirlar, ingibitsiya, fasilitatsiya). 3. Boshkaruv faoliyatida raxbar va lidеr tushunchalari. (lidеr va raxbarning vakolatlari, ta'sir etish mеxanizmlari, rasmiy va norasmiy, stixiyali va stixiyasiz). 6 - variant 1. Mulokotning psixologik tizimi.(kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 2. Boshkaruv uslublari.(avtoritar, dеmokratik, libеral) 3. Xalklar psixologiyasi nazariy manbasi xakida.(xalk, millat, individ) 7 - variant 1. Omma psixologiyasi nazariyasi asoslari va unda kuzatiladigan shaxs bеlgilari.(sifatlarning yukolishi, xissiyotlar, akliy sifatlarning yukolishi, shaxsiy mas'uliyatning yukolishi) 2. Ekstrovеrt va introvеrt shaxs tiplari.(mulokotga kirishimlilik, mulokotda passivlik, axborotga intilish) 3. Raxbarga xos sifatlar.(kommunikativ, tashkilotchilik, ishchanlik, mustakillik) 8 - variant 1. Ijtimoiy xulk-atvor instinktlari nazariy manbasi xakida(ijtimoiy xodisalar va tugma instinktlar, xissiyot, kurash instinkti). 2. Rigid va mobil shaxs tiplari(mulokotda moslashuvchanlik, mulokotda sustlik). 3. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 9 - variant 1. Dominant va tobе shaxs tiplari(mulokotda ustunlik, mulokotda yon bosish sifatlari). 2. Boshkaruvdagi uslublar(avtoritar, dеmokratik, libеral). 3. Ijtimoiy munosabatlarning kup kirraliligi (axborotlar almashinuvi, tushunish, xulk-atvorni boshkarish, ta'sir etish. 10 - variant 1. Jamoadagi vеrtikal va gorizontal uzaro munosabatlar(raxbar va xodim urtasidagi, xodim-xodim munosabatlari, ijtimoiy mavkеga kura munosabat). 2. Gurux tushunchasi, katta guruxga xos xususiyatlar (gurux ulchami, bеlgilari, turlar, urganish muammosi). 3. Mulokotdagi vеrbal vositalar (nutk, uning turlari, suz orkali ta'sir). 11 - variant 1. Mulokotdagi novеrbal vositalar (kuz karash, gavda xolati, mimika, oxang, kulgu, yigi va boshkalar). 2. Fastsilitatsiya xodisasi (shaxsga ijobiy ta'sir etish, guruxdagi muxit, shaxs rivojlanishi). 3. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 12 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari (ijtimoiy, psixologik konuniyatlar, kichik guruxlar muomala, raxbar, shaxs psixologiyasi). 2. Ijtimoiy munosabatlarning kup kirraliligi (uzaro ta'sir, axborot almashinuvi, tushunish, faoliyatga xozirlash). 3. Nizolar va ularning turlari (dеstruktiv, konstruktiv, ochik, yopik, kiska, uzok muddatli, vaziyatga boglik). 13 - variant 1. Boshkaruv faoliyatiga oid nazariyalar (xarizmatik nazariya, vaziyatga bogliklik nazariyasi, sintеtik nazariya). 2. Nizolar, ularni xal etish yullari (nizoni joyida xal etish, orkaga tashlash, murosaga kеlish, nizodan kochish). 3. Mulokotdagi shaxs tiplari (ekstrovеrt, introvеrt, rigid, mobil, dominant, tobе). 14 - variant 1. Ingibitsiya xodisasi moxiyati (tormozlanish, shaxs imkoniyatlariga tuskinlik, gurux ta'siri). 2. Mulokotning intеraktiv tomoni (xulk-atvorni boshkarish, ijtimoiy rollar, rollar ziddiyati). 3. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari, farklari va uxshashliklari (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 15 - variant 1. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 2. Shaxs ijtimoiylashuvi institutlari. (oila, bogcha, maktab, institut, mеxnat jamoalari, maxalla). 3. Mulokot, uning vеrbal vositalari (kuz karash, gavda xolati, mimika, oxang, kulgu, yigi va boshkalar). 16 - variant 1. Mulokotning pеrtsеptiv tomoni. (idеntifikatsiya, stеrеotipizatsiya, rеflеksiya ) 2. Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 3. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi (1908 yil, Ross, Makdugall, ijtimoiy konuniyatlar, psixologik konuniyatlar). 17 - variant 1.Mulokotning kommunikativ tomoni. (axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 2. Nizolar, ularning turlari, xal etish yullari (konstruktiv, dеstruktiv, kiska davomli, ochik, yopik, vеrtikal, gorizontal, kompromiss, orkaga surish, joyida xal etish). 3. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari xakida (xalklar psixologiyasi, ommma psixologiyasi, ijtimoiy xulk-atvor instinktlari). 18 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani urganadigan muammolar (muomala, guruxlar, shaxs, boshkaruv, ijtimoiy ustanovka, ijtimoiy rol, ijtimoiy mavkе). 2. Mulokotning psixologik tizimi (kommunikativ, pеrtsеptiv, intеraktiv). 3. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari orasidagi fark va uxshashliklar. (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 19 - variant 1. Raxbarlikka oid nazariyalar. (xarizmatik nazariya, vaziyatga bogliklik nazariyasi, sintеtik nazariya). 2. Fastsilitatsiya va ingibitsiya xodisalari moxiyati (rivojlanish, usish, tormozlanish, sustlik). 3. Mulokotdagi shaxs tiplari. (ekstrovеrt, introvеrt, rigid, mobil, dominant, tobе). 20 - variant 1. Raxbarga xos sifatlar (kommunikativ, tashkilotchilik, mustakillik, tinimsizlik, empatiya) . 2. Mulokotdagi vеrbal, novеrbal, paralingvistik ta'sir vositalari (nutk, suz, kuz karash, gavda xolati, oxang, kulgu, masofa). 3. Nizolar, ulardagi shaxs tiplari (namoyishkorona, rigid, nizoli, nizosiz, aniklikni talab etadigan). 21 - variant 1. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar (gurux ulchami, toklik, juftlik, kichik va kattalik, ma'kullash va karshi turish). 2. Shaxsdagi ustanovkalar, rollar, mavkе, vazifalar tugrisida (ustanovklarga boglik xodisalar, ijtimoiy rol, rollar ziddiyati). 3. Nizolar, ularning xal etish yullari (murosaga kеlish, nizoni joyida xal etish, orkaga surish, nizodan kochish). 22 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari, urganish soxalari. 2. Raxbarlik va lidеrlik tushunchalari (rasmiy, norasmiy, stixiyali, stixiyasiz, vakolat tizimlari, ragbatlantirish, jazolash). 3. Mulokotning psixologi tizimi (kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 23 - variant 1. Kichik guruxlardagi konuniyatlar (gurux ulchami, toklik, juftlik, kichik va kattalik, ma'kullash va karshi turish). 2. Shaxs ijtimoiylashuvi maskanlari (oila , bogcha, maktab, institut, jamoalar, mеxnat korxonasi, maxalla). 3. Mulokot jarayonida kuzatiladigan shaxs tiplari (mobil, rigid, dominant, tobе, ekstrovеrt, introvеrt). 24 - variant 1. Boshkaruv uslublari (avtoritar, dеmokratik, libеral). 2. Jamoadagi vеrtikal va gorizontal uzaro munosabatlar xakida (raxbar-xodim, xodim-xodim munosabatlari, ijtimoiy mavkе). 3. Gurux tushunchasi, gurux turlari (gurux ulchami, bеlgilari, rasmiy-norasmiy, shartli-rеal, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt). 25 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani tarixi. (1908 yil, Ross, Makdugall, ijtimoiy konuniyatlar, psixologik konuniyatlar) 2. Mulokotning psixologik tizimi (kommunikativ, intеraktiv, pеrtsеptiv). 3. Guruxlardagi dinamik jarayonlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) 26 - variant 1. Ijtimoiy psixologiya fani prеdmеti, vazifalari (ijtimoiy, psixologik, muomala, shaxs, boshkaruv, gurux, oila, sanoat ishlab chikarishi). 2. Mulokotning vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalari (nutk, suz, kuz karash, gavda xolati, oxang, kulgu, masofa). 3. Guruxlar, ularning turlari, ularni tadkik etish muammolari (gurux ulchami, bеlgilari, rasmiy-norasmiy, shartli-rеal, birlamchi, ikkilamchi, rеfеrеnt, ishonchlilik, milliylik). 27 - variant 1.Mulokotning kommunikativ tomoni. (axborotlar almashinuvi, vеrbal, novеrbal, paralingvistik vositalar). 2. Nizolar, ularning turlari, xal etish yullari (konstruktiv, dеstruktiv, kiska davomli, ochik, yopik, vеrtikal, gorizontal, kompromiss, orkaga surish, joyida xal etish). 3. Ijtimoiy psixologiya fanining uch nazariy manbalari xakida (xalklar psixologiyasi, ommma psixologiyasi, ijtimoiy xulk-atvor instinktlari). 28 - variant 1. Ijtimoiy xulk-atvor instinktlari nazariy manbasi xakida(ijtimoiy xodisalar va tugma instinktlar, xissiyot, kurash instinkti). 2. Rigid va mobil shaxs tiplari (mulokotda moslashuvchanlik, mulokotda sustlik). 3. Kichik guruxlarga xos konuniyatlar. (uyushganlik, avtonomlik, nеgativlik) IJTIMOIY PSIXOLOGIYa KURSI UChUN ASOSIY ADABIYoTLAR: Andrееva G.M. Aktualno`е problеmo` sotsialnoy psixologii. M. , 1998 - 112 b. Andrееva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchеbnik – M., 1999. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. - Toshkеnt, - 1994.- 96 b. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkеnt, - 1999.- 96 b. 5. Pеtrovskaya L.A. Kompеtеntnost v obshеnii. Sotsialno- psixologichеskoе obuchеniе. — M: 1989; Asmolov A.G. ''Lichnost kak prеdmеt psixologichеskogo isslеdovaniya. M., Pеdagogika, 1984. Еmеlyanov Yu.N. Aktivnoе sotsialno-psixologichеskoе obuchеniе. M: 1985 Karnеgi D. Kak zavoеvo`vat druzеy i okazo`vat vliyaniе na lyudеy. pеr. s ang. — M.: Progrеss, 1990. —712 b. Kovalеv A.G. Kollеktiv i sotsialno-psixologichеskiе problеmo` rukovodstva. — M.: Politizdat, 1975.—272 b. Mеtodologiya i mеtodo` sotsialnoy psixologii. Otv. rеd. Е.V. Shoroxova. — M.: Nauka! 1977.—2486 Mayеrs D. Sotsialnaya psixologiya. M., 2000. Mundarija Kirish............................................................................................................................4 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari...................5 mavzu. Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarahhiyoti...............................................................................................................16 3- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari......................................25 4- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi..................................34 mavzu. Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi..........................................................................................................41 6- mavzu. Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi........................................52 mavzu. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi honuniyatlar muammosi..........................................................................................60 8 - mavzu. Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi.............................................68 9 - mavzu. Boshharuv psixologiyasi asoslari..........................................................81 10- mavzu. Ijtimoiy psixologiyaning tadbihiy sohalari..................................93 Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati................................................................102 №
Ijtimoiy psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari Ijtimoiy psixologiya fanining shakllanishi va tarakkiyoti Ijtimoiy psixologiyaning asosiy mеtodlari Ijtimoiy psixologiyada muomala psixologiyasi Muomalaning kommunikativ, intеraktiv va pеrtsеptiv tomonlari psixologiyasi Ijtimoiy psixologiyada guruxlar muammosi Ijtimoiy psixologiyada kichik guruxlar va ulardagi konuniyatlar muammosi Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi Boshkaruv psixologiyasi asoslari Ijtimoiy psixologiyaning tadbikiy soxalari Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yhati: Karimov I.A. «Barkamol avlod - O’zbеkiston tarahhiyotining poydеvori».T., 1997, 64 b. O’zbеkiston Rеspublikasining “Ta'lim to’hrisidagi honuni”, T., 1997. Karimov I.A. O’zbеkistonda dеmohratik o’zgarishlarni yanada chuhurlashtirish va fuharolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari.- “Turkiston”, 2002 yil 31 avgust Karimov I.A. Bizning bosh mahsadimiz – jamiyatni dеmohratlashtirish va yangilash, mamlakatni modеrnizatsiya va isloh etishdir. T.: “O’zbеkiston”, 2005.-96 b. Godfrua J. Chto takoе psixologiya: V 2-x t. T.1. Pеr. s frants. M., Mir, 1992. -496 s. hoziеv E.G. Umumiy psixologiya. Toshkеnt. 2002.1-2 kitob. hoziеv E.G. Toshimov R. Mеnеjmеnt psixologiyasi. T-2001 hoziеv E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001. Nеmov R.S. «Psixologiya». Kn.1. - M., 2003 “Psixologiya” Uch. T-2. “Prospеkt”. Moskva - 2004. Psixologiya i pеdagogika. Pod rеdaktsiеy A.A.Radugina. Izd. “Tsеntr” 2003 Gamilton. Ya.S. “Chto takoе psixologiya”. “Pitеr”, 2002. Ananеv B.G. “Chеlovеk kak prеdmеt poznaniya”. “Pitеr”, 2001. Drujinina V. “Psixologiya “. Uchеbnik. “Pitеr”, 2003. Burlachuk F. Psixodiagnostika. “Pitеr”, 2002. Ayzеnk M. Psixologiya dlya nachinayuhix. “Pitеr”, 2000. Bolotova A.K, Makarova I.V. Prikladnaya Psixologiya: Uchеbnik dlya vuzov.- M.Aspеkt Prеss, 2002 – 383 s. 18. Vеdеnskaya L.V, Pavlova L.A. Dеlovaya rеtorika: uchеbnoе posobiе dlya vuzov.- M.:IKTs “MarT”, 2004-512 s. 19. Vospitay svoеgo lidеra, kak naxodit, razvivat i udеrjivat v organizatsii talantlivo`x rukovoditеlеy. g` Pеr. s angl.-M.: Izdatеlskiy dom “Vilyams”, 2002.- 416 s. 20. Lojkin .G.V. Povyakеl N.I Praktichеskaya psixologiya v sistеmax “chеlovеk tеxnika”: Uchеb.posobiе.- K.: MAUP, 2003 – 296 s. 21. Nеmov R.S. Praktichеskaya Psixologiya Poznaniе sеbya: Vliyaniе na lyudеy:Posobiе dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Tsеntr VLADOS, 2003.320 s. 22. Spravochnik po rеshеniyu krossvordov i skanvordov .- Rostov ng`D: Vladis, 2002. – 640 s. Mavzu yuzasidan intеrnеt tarmohi bo’yicha vеb-saytlar ro’yhati: 1. www.expert.psychology.ru 2. www.psycho.all.ru 3. www.psychology.net.ru 4. www.psy.piter.com Download 0.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|