Háripler baspastan jazıwǵa moMjallangan

Házirgi jazıw shriftine xarakteristika. Lotin jazıwına tiykarlanǵan Ózbek
álippesinde 26 tap hárip hám 3 hárip birikpesi bar. Bul háripler hár qıylı úlken hám
kishi jazba hám baspa sırtqı kórinislerge iye. Jazba háripler tómendegi ayrıqshalıqlarǵa
iye:
-háripler baspastan jazıwǵa moMjallangan;
- háripler qal uzmasdan tutas jazıladı.
0 'zbek álippesidagi háripler jazılıwına kóre tómendegi gruppalarǵa ajratıladı.
Bul álippe Y. AbdulIayevning “Hamroxim” qollanbasında berilgen.
Jazba kishi háripler:
1. Eki sızıq oraligiga jazılatuǵın háripler:
a, e, i, m> n, o, r, s, ol, v, x, o \ sh, ch.
2. Eki sızıqtıń joqarısına kóterilip jazılatuǵın háripler :
b, d, k, l, t, h.
3. Sızıqtan tómenge túsip jazılatuǵın háripler:
4. Sızıqtan joqarı hám tómenge tushurilib jazılatuǵın hárip:f.
Jazba bas harflaming hámmesi sızıqtan joqarıda jazıladı.
Jazba kishi háripler tutastirilishiga kóre 3 gruppaǵa boMinadi.
1. Joqarı kesilisiwden tutastırıladı : o, o \ v
2. Tómengi kesilisiwden tutastırıladı : a, d, e
3. 0 'rta bóleginen kesilisiwden tutastırıladı : b, f g, j
Jazba bas háripler tutastirilishiga kóre 2 gruppaǵa bólinedi.
1. Tutastiruvchi elementli bas háripler
2. Tutastiruvchi elementsiz bas háripler
Jazba kishi hám bas harflaming qatar aralıǵınıń qay jerinen baslanıp
jazılıwına kóre 2 gruppaǵa boMinadi.
1. Qatar aralıǵınıń ústki sızıǵınan baslanıp jazılatuǵın háripler.
2. Qatar aralıǵınıń ostki chizigMdan basıanib jazılatuǵın háripler.
Kishi jazba háripler óz gezeginde 2 gruppaǵa bólinedi.
a ) qatar aralıǵınıń ústki ústki sızıǵınan baslanatuǵın háripler.
i, j, m, n, p, t, ol, v, y, ng.
b) qatar aralıǵınıń ústki sızıǵınıń tómeninen baslap jazılatuǵın háripler.
www. ziyouz. com kitapxanası
a, g, o, q, r, s, x, z, g \ o \ sh, ch, ', d, e, h, k, l
Bas jazba háripler bolsa tómendegi gruppalarǵa bolinedi:
Joqarıdan baslap jazılatuǵın háripler:
B, D, E, F, G, H, J, K, Ay, I, O, P, Q, R, S, T, Ol, v, Z, Y, Z, G\SH, CHt
Tómenden baslap jazılatuǵın háripler:
A, I, M, N
Házirgi álippe degi harflami quvidagi elementleri tiykarında gruppalaw mumkii≫
- Ol g g ' j
-b f h k l
m n v k
-- aruy
- a q g o' g 9 ch E
- nmi
- tdUM
-RFBTP
-JHKYGG'
-xp
Kishi háripler hám ulaming tutastirilishi. Álippe degi háripler jazılıw formasına
ko*ra:
- a r ol y
- n m i
- / d Ol M
- R G' B T P
Jazba háripler, ádetde, qol menen jazıladı, baspa háripler bolsa, tiykarlanıp,
jazıwǵa tiyisli texnikalıq quralılar (kompyuter) járdeminde sonıń menen birge, qol menen
jazıladı.
Kishi hám bas baspa háripler rásmiy maqullangan formada bir-birine
tutastirilmay, tik jazıladı. Jazba háripler bolsa o 'ng tárepke 75 -80 dáreje qıya
etip tutastirib jazıladı. Kishi háripler oń hám shep tárepinen, bas háripler bolsa
ozidan keyingi hárip menen tutasadı.
Sózde jazba háripler bir-biri menen tutastirilib, bir pútinlik shınjır ónim
etedi. Biraq bul shınjır sózlerde orfografiya belgileri (apostrof, kochish belgileri,
sızıqsha ) bolǵan 0'rinlarda uziladi, qal háreketi toqtap, belgiler qoyılǵannan
keyin háreket dawam etedi.
Usı belgileme sózdi jazıw processinde qoyıp barıw, háriplerdiń ústine
www. ziyouz. com kitapxanası
qoyılatuǵın belgin bolsa sózdi jazıp bolǵandan keyin, onı oqıp turıp qoyıw
usınıs etiledi.
Jazba bas háriplerde qol háreketi kishi harflami jazıwǵa salıstırǵanda
kóbirek uziladi: ayırım háriplerge elementleri qosıladı hám taǵı basqa.
Lotin jazıwına tiykarlanǵan jańa ózbek álippesidagi jazba kishi hám bas
háripler jazıwda bir-biri menen tutastirilishi tárepinen eki gruppaǵa ajratıladı :
quramında tutastiruvchi elementi bolǵan háripler;
tutastiruvchi elementi bolmaǵan háripler (Bunday háriplerge
tutastiruvchi element jazıw processinde qosıladı ).
Tutastiruvchi elementli kishi háripler ózinden keyingi hárip menen qay jerinen
tutastirilishiga kora úsh gruppaǵa bolinadi:
a) ústki bóleginen tutastırılatuǵın háripler: o, o', v (bunday eki sızıq
(tiykarǵı sızıqlar ) arasına jazılatuǵın harflaming boyı 4 mm f, g, j, p, y, g, ng, eni
3 mm boMadi);
b) orta bóleginen tutastırılatuǵın háripler: b, (eki sızıqtan joqarıǵa
kóterilip jazılatuǵın háriplerdiń boyı 8 mm, tómenge túsetuǵınları 7 mm, f dıń
boyı bolsa 11 mm boMadi).
v) ostki bóleginen tutastırılatuǵın háripler:
a, d, e, k, i, h, I, m, n, r, t, ol, x, z, sh, ch; gj, p, q, g', y, q, ng.
Harflami tutastirib jazıw delingende, ádetde, kishi hám bas harflaming
o 'zidan keyingi harfga - ońı daǵı harfga tutastirilishi názerde tutıladı.
Tiykarınan bolsa háripler jazıwda hár eki tárepinen de tutasadı. Buǵan erisiw
ushın, ásirese, kishi harflami qáliplestiriwde sızılǵan sızıq ústinen qal
háreketin dawam ettirip, tutasıwshı noqatqasha aparıw kerek baladı. Tómende
bul jumıslar qanday ámelge asırılıwı togrisida txtalamiz.
1. Ostki bóleginen tutastırılatuǵın háripler ózinden aldınǵı hám keyingi háripler
menen (bunnan z, r, x, s tısqarı ) tómendegishe tutastırıladı, mısallar :
má, tni, me, mu, ek, el, xalıq, lekin, gúl, jiyde, jıl, g 'alla, teńlik
2. Dawıslı háripler ózinden keyingi, z, r, x, s háripleriniń joqarı bólegine
tutastırıladı ; tutastırıw processinde z, r háripleriniń joqarı bóleginde túyinshik
payda etinadi:
azim, ız, ez, uz, az, o % hárre, iri, erke, or, ur, o 'ra, xo 'roz
Usı harflami s menen tutastiruvchi tutasıwshı harfning elementi menen s
dıń joqarı bólegi tutastirilib, keyin onıń etek bólegi sızıladı : uyań, iyis, usta, es;
os, o 's, uyań.
3. q, o \v háripleri- joqarı bóleginen tutastırılatuǵın háripler o 'zaro hám de
ózinden keyinge ostki bóleginen tutastırılatuǵın háriplerdiń ústki bóleginen
tutastırıladı : dawıs, áne, ańshı, ovora, áwmet, o'sma, shańaraq, ázzi, o'gil, kósher, ay,
appaq.
www. ziyouz. com kitapxanası
4. q, o v háripleri eki sızıq joqarısına kóterilip jazılatuǵın háriplerden
aldın kelip bul harflaming ortasına túsiriledi: adam, jayran, okean, olmoq, oSh,
obbo, barakalla
5. v den aldın a, i, e, ol háripleri kelip v dıń ostki bólegine tutastırıladı,
mısallar : aw a l, evi menen, obal; q, o' háripleri bolsa joqarı bólegine tutastırıladı :
kósher, ovcharka
Harfni kóriw - oqılıwında awal onıń joqarı bólegine kóz túsedi. Áne sol
holni e 'tiborga alıp, harflami tutastirishda múmkinshilik boMgan o 'rinlarda ulaming
joqarı bóleginen emes, ostki bóleginen tutastirishga, harfhing joqarı bóleginde
sızıqshalaming múmkinshilik bar dárejede az boMishiga da itibar beriw zárúr.
Bas háriplerdiń tutastirilishi Jazba bas háripleriniń boyı segiz mm
boMib, olar ózinden keyingi kishi háripler menen tutastırıladı.
Bas háripler óz quramında tutastiruvchi elementi bar yamasa yoqligiga ko'ga eki
gruppaǵa bolinadi:
tutastiruvchi elementli bas háripler;
tutastiruvchi elementsiz bas háripler. (Tutastiruvchi elementsiz bas
háriplerge jazıw waqtında element qosıladı ).
Tutastiruvchi elementli bas harfl, ar: A Et Gt H, L, Jt Lt /, Mt Q, Rf Uf Xf
YtZt E, Sh, Ch (ng hárip birikpesiniń jazba bas forması ózbekshe sózlerde
qollanbaydı : bul dawıs menen sóz baslanmaydi, birpara shet sózlerde eki
ǵárezsiz fonemani ańlatadı : Ngiliy);
Tutastiruvchi elementsiz bas háripler:
B, Dt F, N, O, P, S, T, Ol, 0'
Bas háripler qay jerinen tutastirilishiga kóre eki túrge bolinadi:
orta bóleginen tutastırılatuǵın bas háripler:
AtL, YtJt GtG' - tómengi bóleginen tutastırılatuǵın bas háripler:
E. Bt Dt Ft Ht Kt Lt Mt Nt At Pt Qt Rt St Tt Ut vt Xt Z, 0 \ Sh% Ch
1. 0 'rta bóleginen tutastırılatuǵın bas háripler o 'zidan keyingi eki sızıq
arasına jazılatuǵın háriplerdiń ústki bóleginen tutastırıladı, mısallar :
Anzirat, lsoy Juldız, Gulnoz, G 'ulom
Bul háripler eki sızıqtıń joqarısına koMariladigan harflaming ortasına
tutastırıladı :
Akhar, Ilyos, Ikrom, Adham, Abduila, Idriz, Alixont Ahmadt Abduiiayev,
Afandi
0 'rta bóleginen tutastırılatuǵın háripler z, rf xt s háripleriniń shep
tárepindegi sızıqqa tutastırıladı :
Azizfl* Arofat, lzzatt Asom, Isiom
www. ziyouz. com kitapxanası
2. Ostki bóleginen tutastırılatuǵın bas háripler eki sızıq arasına
jazılatuǵın harflaming ostki bóleginen tutastırıladı :
Omofty vasila, Hakim, Tohir, Kámal, Shıraylı, Muhiddin, Qumırı, Rahima,
Úlpet, Xadicha, Bobur, Gózzal, Farhod, Eleganta, Oiimjon, Po9 iat, Sobir, 0*imas,
Zayniddin
Soraw hám tapsırmalar
1. Baspa hám jazba harflaming o 'ziga tán qásiyetlerine egaligi.
2. Jazıw processinde qanday hoiatlarda qol uziladi?
3. Jazba háripler tutastirilishiga kóre qanday gumhlarga ajratıladı?
4. Ne ushın qatoming ostki bóleginen tutastirishiga e 'tibor qaratıladı?
5. Bas háripler kishi qatarlarǵa qanday tutastırıladı?
Baslań ish klaslarda sulıw jazıw sabaqların joybarlaw
Sulıw jazıw sabaqları baslanǵısh klaslarda 1- klasstıń 2- yarım
jıllıǵınan baslanadı. Sulıw jazıw sabaqları ana tili programması talaplarına
muwapıq joybarlawtırıladı. Sabaqlaming wazıypası programma talapların ámelgem
asırıwǵa qaratıladı. Programma talapların toMiq ámelge asırıw ushın jumıstı
joybarlawtirib alıw kerek. Joybarlawda husnixarga o 'rganish processinde jumıs
túrleriniń qızıqlı hám túrli -rayon boMishiga e 'tibor qaratıladı.
Baslanǵısh klassta sulıw jazıw oqıw programması boyınsha l-klasstıń
ekinshi yarım jılınan ana tili sabaqlarına qosıp shólkemlestiriledi.. Bul dáwir
kelip jazıw shárti da o 'zgaradi. 0 'quvchilaming dápterinde hárip úlgisi
y o 'qligi sebepli olar qosıwǵa bir qansha shártlami atqaradılar. Atap aytqanda
baspa harfni jazba harfga aylantıradılar. Bunnan tısqarı, shınıǵıw shártleri
da orınlanıwı kerek. 0 'qituvchi sulıw jazıw minutın joybarlawtirihda álbette
joqarıdaǵı jaǵdaylami esapqa alıwı kerek.
Ámeldegi programmaǵa muwapıq baslanǵısh klaslarda sulıw jazıwǵa :
1) bir sabaq ajratıladı ;
2) dasming málim minutaları ajratıladı.
1-klassta sulıw jazıw maydanınan oqıwshılarda tómendegi konikmalarni
qáliplestiriw názerde tutıladı.
- jazıw processinde partada to'g 'ri otırıw ;
- daftami 65 gradus qıyalıqta qoyıw ;
- mchkani to'g 'ri ustaw ;
• jazıw sızıqların parıqlaw ;
- sózler arasındaǵı birdey teńlik saqlaw.
Sonıń menen birge, ekinshi klassta sulıw jazıw mamanlıǵın qáliplestiriw
www. ziyouz. com kitapxanası
tómendegi wazıypalami o 'z ishine aladı :
1. Partada to'g 'ri otırıw, ruchkani tuwrı ustaw, daftami tuwrı tutıw.
2. 0 'quvchilarda shıraylı jazıwǵa qızıǵıwshılıq oyatıw.
3. Husnihat sabaqların sanaq -sesler uyǵınlıǵı usılları hám fizikalıq shınıǵıwlar menen bogMab
alıp boorish.
4. 0 'quvchilaming shamalap jazıw qábiletlerin o 'stiruvchi shınıǵıwlar
atqartırıw.
5. Qol hám barmaq muskulları háreketin o'stiruvchi shınıǵıwlar atqartırıw.
6. Harflami qol háreketin uzmasdan tutastirib jazıwǵa ovgatish.
7. Qáte jazılǵan háripler maydanınan qosımsha shınıǵıwlar atqartırıw.
8. Úyde sulıw jazıw menen jazıwdı shınıǵıw qılıw.
2- klass sulıw jazıw ushın hár háptede ana tili sabaǵınıń aqırǵı bir saatı ajratıladı
hám o 'quv jılı dawamında 33 saattı quraydı. 2- klassta sulıw jazıw sabaqların
rejelestirgende tómendegilerge e 'tibor beriw kerek:
a) bir sızıqlı dápterge jazıw qıyınlıǵın esapqa alıp háriplerdi genetikalıq princip
tiykarında jazdırıw ;
b) hár bir harfning o 'zidan aldınǵı hám ózinden keyingi harfga tutastirilishini
úyretiw;
d) hárip elementleriniń o 'xshashligini esapqa alǵan halda gruppalaw ;
e) bas háripler elementleriniń joqarıǵa hám tómengi tárep túsiwin esapqa
alǵan halda gruppalaw ;
f) orfografiyası qıyın bolǵan sózlerdi jazıw materialı retinde tańlaw ;
g) jazıw súwretin az-ozdan asırıp barıw maqsetinde material kólemin
kópaytirib barıw
i) jazıw materiallarınıń tárbiyalıq áhmiyetine e tabor beriw.
3-4-klassta hár bir ana tili sabaǵınıń 8*10 minutın sulıw jazıwǵa ajratıladı.
Ol jaǵdayda da gigienik talaplarǵa qatań ámel etiledi. 0'quvchilarning sulıw jazıwdan
iyelegen kónlikpeleri bekkemlenedi. Joybarlawda bas hám kishi
harflami, birdey elementke iye háriplerdi gruppalap yamasa jazılıwı quramalı
harflami tankab alıp, dúzilisinde parq bar quramalı háripler qatnasqan sóz, gáp
hám tekstlami jazıw joybarlawtırıladı. Balalar bir sızıqlı dápterge dúzilisi
quramalı háriplerin jazıwdı o 'rganadilar. Bul klaslarda jazıw tezligine bólek
áhmiyet beriledi.
Baslanǵısh klassta o 'quvchilarining sulıw jazıw ilmiy tájriybelerin qáliplestiriwshi
shınıǵıw tekstlerin o 'qtuvchilarning ózleri tańlaydilar. Tekst tańlawda
tómendegilerge ámel qılıw kerek:
- umumdidaktik talaplar tiykarında saylanadı ;
- materiallardıń máwsimge uyqas boMishi;
www. ziyouz. com kitapxanası
- basqıshlı izbe-izlik principine ámel etiliwi;
- sulıw jazıw materialınıń uyreniletuǵın tema menen bogManishiga;
- orfografiya menen baǵ lanishiga;
- balalar turmısı biian bogManishiga;
ajıratılǵan waqıtqa sáykesligine.