Худудсиз жилва

xavfsizlik, adolat, ozodlik tushunchalaridir. Frommning fikricha, psixobiologik, fiziogenetik faktorlardan kat’i nazar, inson va tashki olam munosabatida shu uch omil yetishmas ekan, umr kursatkichi biofil (xayotga muxabbat) tomon emas, balki nekrofil (ulimga muxabbat) tomon yunaladi.¹ Demak, absurdning kechinma va tuygu fikr va dunyokarash suzlarida ifoda topguvchi zamon chegaralari rux va vujud, ong va materiya uygunligida kechadigan jarayonlar xosilasidir. Shunga kura, absurd zamon soniyadan davr (epoxa)gacha, laxzadan inson umrigacha bulgan ulchamga takriban teng buladi.
Takror aytamanki, absurd inson umrining xar kanday zamonida va makonida, shuningdek, xam individuum, xam universum xayotining istalgan nuktalarida mavjud bula oladi. Zotan, inson tabiatan kanchalik ulugvor bulsa, shunchalik mayda xamdir. Daxshatli buronlarga, turmushning ogir sinovlariga mardona bardosh bera olgan Odam avlodi ba’zan birgina mushugining ulgani bois «xayot yashashga arzimaydi», degan xulosaga kelishi mumkinki, buning xech bir ajablanarli joyi yuk. Va ushbu odamda bunday tuygu yashagan davr, vakt oraligi uning uchun absurddir. Bu xarakterdagi absurd tuygu boshka mushuk asrab olish, unitish, xar turli kizikrok narsalarga chalgish orkali yakun topishi shubxasiz. Muximi shundaki, mazkur xolat absurdning nisbatan kattarok zamon oraligiga ega shakllariga xam birdek tegishlidir. Binobarin, eng uzok davom etgan absurd xam nari borsa bir inson umriga teng bulishi mumkin. Demak, absurd muayyan sub’ektga nisbatan ob’ekt bulganidek, ma’lum ob’ektning sub’ekti xamki, uning yashash vakti rux xamda vujudda kechadigan murakkab jarayonlar bilan boglik.
Ekzistensializm falsafasi yashovchanligi vakt bilan chegaralanuvchi absurd tushunchasini zamon va makon nuktai nazaridan mutloklashtirishga, unga bokiylik tusini berishga urinadi. Lugaviy ma’nosi «mavjudlik» (lotincha «exsistentia» mavjudlik, borlik, xayot demak) bulgan bu falsafa xayotning ma’nisizligi, yashashga arzimasligini talkin etuvchi ta’limot xisoblanib, bunday talkinning asl moxiyati absurdizmda xaddi a’losiga yetadi. Ekzistensializm ta’limotiga kura, «uz xoliga tashlab kuyilgan», «yaratilganu unutilgan», ya’ni mutlok «ozod» inson uzining mavjudligini individual funksiyasi (borligi - ekzistensiyasi) orkali belgilashi lozim. xar kanday tashki ta’sir (e’tikodiy, ma’naviy-axlokiy, ijtimoiy normalar) inson- ekzistensiya tomonidan suzsiz inkor etiladi. Qiskasi, ob’ekt va sub’ekt, sabab va okibat kategoriyalarining mutlok uygun shakli fakat individuumning uzidagina mujassam bulishi xakidagi karash bu falsafa asosida yotadi. Mazkur karash, tom ma’noda XVII asr nemis faylasufi Immanuil Kant (1724–1804)ning «narsa uzida» falsafiy konsepsiyasiga asoslanadi. Xullas, ekzistensial talkin etilgan xayot, alal-okibat muayyan individiuum yoxud universum ongida absurd bulib kolaveradi.
XX asrning urtalaridan boshlab, «absurd adabiyot», «absurd drama» deb nomlanayotgan, bir kadar sistema shaklini olgan adabiy talkin ildizlari kadim zamonlarga borib takaladi. Shark xalklari kadim ijodiyotiga mansub «Kalila va Dimna» kitobining «Burzo xakim xakida» deb nomlangan bobida Burzo xakimning xayot ma’nisizligidan chekkan iztiroblari kalamga olinadi. Na boylik, na farovon turmush, na ilm-fan, na sayru sayoxatdan mazmun topa olgan kaxramon bot-bot xayotining ma’nisizligidan umidsizlikka tushadi. Ma’ni izlab, turmushning kuplab kuchalariga bosh sukadi. Natija ularok «Yashashdan maksad mukarrar ulim tomonga borishdir» degan xulosaga keladi. Chukurrok karalsa, xakimning barcha xarakatlari negizida absurd va akl aro kurash yotganiga amin bulamiz. Ushbu xolatda xakimning bir mashgulotdan sovib, ikkinchi mashgulot (ish, soxa ma’nosida) boshini tutgunigacha utgan vakti absurddir. Uning muayyan ish bilan mashgul davri va xatto sunggi xulosaga kelgan laxzalari xam absurdga kirmaydi. Kurinadiki, Burzo xakim xayotidagi absurd bir necha davrlarga, boskichlarga bulinadi va xar gal maksadli xarakati bois yakun topadi. Demak, xayotga akliy yondashuv, xech kachon absurdga olib bormas ekan.
Yevropa falsafiy-badiiy olamida absurd talkini Antik davrdan boshlangan bulsa, XX asrga kelib kulminatsiyaga yakinlashdi. Gomer, Sofokl, Esxil, Yevripid kaxramonlari xayotida kichik vakt birligini egallagan absurd XVII asr ispan kulteranizmi misolida uz sarxadlarini kengaytirdi. E. Ionesko, S. Bekket, J. P. Sartr, A. Kamyu, F. Kafka, M. Prust, J. Joys, A. Rob-Griye, J. Jene, A. Adamov, B. Viana, J. Tarde, D. Bussati, E. Eriko, X. Pinter, N. Simpsonlar kaxramonlari misolida esa nainki Yevropa adabiyotida, balki insoniyat badiiy tafakkurida universal xodisaga aylanayozdi. Birok inson, «al-misok»dan kolgan xotirasi boismikan, kuprok absurdga emas, mazmun-moxiyatga, mantikka tashnarokdir. Ya’ni u «xayot ma’nisiz», deb uzini aldashda kura, ma’nisizlikdan ma’ni topishga kuprok intiladi. Insonning xayotga bulgan muxabbati ulimga bulgan moyilligi ustidan undan tukkiz xolatda ustun kelganidek, ma’ni xam absurd ustidan, asosan galabaga erishib keladi. Buning yorkin misoli sifatida IX asrdan to bugungi kungacha Yevropa falsafiy-badiiy tafakkur egalarining musulmon sharkiga intilishu extiromlarini kursatish mumkin. Sababi islom olamida absurd urugi unishi uchun maydon yuk. Chunki islomda tavxid atalgan ma’niga, mantikka asoslaniladi. Cheksiz guliston kabi yastanib yotgan mumtoz shark falsafasi va adabiyoti bunga dalil.
Xush, bugungi Yevropada universal badiiy talkinga aylanayozgan absurd adabiyoti asosida nima yotadi?
Misol uchun keltiradigan bulsak, asli irland millatiga mansub, birok asosan fransuz tilida ijod etgan Semyuel Bekket absurd adabiyotning mashxur vakili xisoblanadi. Uning «Godoni kutish», «O‘yinning oxiri», «Sunggi lenta», «O! Ajib kunlar», «Komediya» kabi pesalari, «Malon ulyapti», «Kim bu...» kabi romanlari jaxon adabiyotshunoslari tomonidan mukammal absurd adabiyot namunalari sifatida tan olinadi. Bekket «Godoni kutish» tragikomediyasi bilan «absurd drama»ga asos solgan yozuvchilardan xisoblanadi. Binobarin, ayni shu asar absurd adabiyot moxiyatini uzida ifodalaydi desak, yanglishmaymiz.
Pesaga xos absurd moxiyat, avvalo, asar xronotopining mavxumligida namoyon buladi. Muallif talkincha, vokea istalgan makon yoki zamonda ruy berishi mumkin. Asar personajlari Estragon, Vladimir, bola, Posso va Lakkilardir. Ular butun pesa davomida kelmasligi anik bulgan Godoni kutishadi. Ularning bemaksad, bemantik xarakatlari absurd moxiyatini belgilaydi. Ya’ni muallif talkinidagi xayotning mikromaketini uzida ifodalaydi. Absurd nafakat xronotop, syujet yoki xarakatda, balki personajlar nutkida, asar uslubida kam yorkin aks etadi. Possoning urinishlari (shlyapa kiygizishi va ipni tortishi) orkasida tilga kirgan Lakkining nutki mantikan uzaro zid suzlar tizmasidan iborat. Bir maromda va tuxtovsiz davom etadi. Tom ma’nodagi abstrakt ong okimini ifodalaydi. Ma’lum buladiki, absurd «mazmun»ni ifodalash uchun aynan absurd uslub, anirogi absurd «mazmun» uchun absurd shakl talabi mavjud ekan. Demak, mavxum xronotop, mavxum syujet, mavxum xarakat, mavxum nutk (uslub), kiyofasiz personaj va yechimsiz «yechim» absurd asarning muxim shartlaridandir. Alber Kamyuning «Begona» kissasida xam shunday rux ustivor. Na jamiyatga, na onasiga, na ma’shukaga, na dustga munosabatdan ma’ni topa olgan Merso, ne sababdan eng mudxish jinoyat – kotillik kilganidan xam biror ma’no topa olmaydi. O‘limi xakida esa shunday xulosaga keladi: «Moxiyatan olganda, uttiz yoshingda ulasanmi, yetmish yoshingdami – kup xam farki yukligini, bari-bir sendan keyin boshka erkaklar, ayollar yashayverishini, bu axvol ming-ming yillar shunday kolaverishini yaxshi tushunaman. Anik, ravshan gap yuk» (A. A’zam tarjimasi). Yuzaki karaganda uning nutki ma’nodor tuyulsa xam, moxiyatiga kura mutlok absurdni ifodalaydi. Uning «mokiyatan olganda...» iborasi bilan «anik, ravshan gap yuk» jumlasi, aynan, absurd dunyokarash zanjiri orkali boglanadi. Merso butun faoliyati, fikri bilan ekzistensial falsafa goyalarini aks ettiradi. Ya’ni nafakat odamizotga, uziga xam bir «narsa» («vex») sifatida karaydi.
Ammo xech ikkilanmay aytish mumkinki, mutlok ekzistensializm falsafasidan usib chikkan ushbu asarlarda xam absurd mutlok universal xodisaga aylana olmagan. Deylik, «Godoni kutish» asarida absurd xayotning kullari, «narsa» - odamlar ramzi berilgan. Keng ma’nodagi absurd xayotning mikromaketi yaratilgan. Lekin, shunga karamasdan, usha absurd badiiy «olam» ichidagi odamlar Godoni kutishadi-ku! xar ne bulganda xam kutishning uzi mantik emasmi? Ikkinchidan, Godoning kelish-kelmasligi muallifning kulida ekan, uning ongida ekzistensial falsafa gegemonlik kilmasligiga kim kafolat beradi? Yoki bu urinda Bekket realizmga xos «xarakterlar mantiki»ga suyanganmi?! Merso takdirini xal kilgan narsa xam aslida real xayotiy mantikdir. Negaki, uni mukarrar ulim bilan «mukofotlagan» zamondoshlari Merso absurd deb xisoblagan real xayot obrazi ekanini inkor etib bulmaydi. Aynan shu ma’noda, men «Begona» kissasini absurd asar emas, balki absurd falsafasining mukarrar xalokatini ifoda etgan adabiyot namunasi deyishga moyilman.
Demak, absurd xech kachon insoniyat xayoti uchun xos falsafa bula olmaganidek, xech kachon universal badiiy xodisaga xam aylana olmaydi.
Buyuk mutafakkir-yozuvchi Lev Tolstoy uz ichki olamini shafkatsiz taxlil etgan «Ikrornoma» asarida absurd falsafasiga eng munosib antitezani allakachon topib kuygan. Va bu bilan inson tafakkuriga ulmas xaykal kuyib ketgan desak, sira mubolaga bulmaydi. Alkissa, Tolstoy aytmokchi, xayot ma’nisizlar, ma’nisiz yashaganlar uchun ma’nisizdir.
xar ne bulganda xam, absurd falsafasi absurd fikrning, absurd turmush tarzining soyasidan boshka narsa emas. Absurd xayot tarzi esa, xar kancha serjilva kurinmasin, xavas kilishga arzimaydi...
Bugungi ilmiy-adabiy jarayonda «Absurd va uzbek adabiyoti» muammosini milliy rux va badiiy-falsafiy nuktai nazardan urganish dolzarb bulib turibdi. O‘kiganingiz makola ushbu mavzuga kirishish oldidagi mas’uliyat va taraddudning mevasidir.

1