I. A. Sternin hám basqa kóplegen

Sońǵı 30 jıl ishinde lingvistik ádebiyatda kópshilik
mámleketler júdá kópi payda boldı yamasa Max ol-
strukturalıq analizdi analiz qılıw yamasa onı kórip shıǵıw -
semasiologiyaning basqa máselelerin uyrenip shiqti. Bul J. Katza hám
J. menen AQShda Fodor hám Y. Naida, kóplegen frantsuz úshleriniń dóretpelerin sonday-aq B. Potier, J. Grimas, Rey Depev hám basqalar izertlewler alip bardi.
Ásirese úlken degen gáp asıra aytqan bolmaymız
komponentlerdi analiz qılıw teoriyası hám metodologiyasi rawajlandi
(qarang: yud. Apresyan, I. v. Arnold, R. S. Ginz-
burg, Y. N. Karaulova, E. M. Mednikova, O. N. Seliverstova,
I. A. Sternin hám basqa kóplegen).
Tiykarǵı sózlik tariypleri boyınsha strukturalıq analiz-
tiykarlanıp logikada ornatılǵan operatsiya tiykarında anıqlanadı. Bunday tariypning ádetiy basqıshları kórsetkishi bolıp tabıladı ham
temaga tiyisli bolǵan eń úlken násil yamasa klass hám párman
túrlerdiń ayırmashılıqları, yaǵnıy tariypni ajıratıp turatuǵın ayrıqshalıqlar -
basqa barlıq temalardan birdey klasta boladi. Yu. N. Karaulov, onıń dóretpelerinde " semantik" termini
multiplikator" tómendegi operatsion tariypni usınıs etedi.
Túsindirme: “Sonday eken, bul ishdagi semantik faktor astında biz
ońında tolıq mánisli sózler isletiletuginin tusinemiz.
Ol bunı semantika astında da túsintiredi.
Rezidentlar ádetde quramdıń elementar birliklerin túsinediler
bir-biri menen túrlishe baylanısqan dene jobası
birikpeler hám nomerler, tildegi hár qanday sózdiń mánisin belgileydi. (Ka-
Raulov, 1980:6 ). O. N. Seliverstov, tiykarlanıp birdey jantasıwǵa ámel etken halda,
birpara Rezervasyonlar etedi. Sebebi semalar, birinshi náwbette,-
leksik mánislerdi belgilew, bul belgilerdi sáwlelendiriw ham
bul til tárepinen tán alınǵan minalashtirilgan ob'ektler yamasa
semalar awızsha túrde ańlatılıwı kerek dep shama qılıw áp-áneydey dep aytip otedi.
Lekin usı waqıtta biz-
tariyp retinde berilgen talqinlarga. Sinoni mısalında -
sózlikte logikalıq talqinni tabıw kerek
bul sinonimdiń tariypi hám odan qashannan berli semalarni anıqlań.
Ekinshi eskertiw sonda, sózlikler tek isletiledi
entsiklopedik emes, bálki filologik. Yaǵnıy, tariypning ózi-
nia filologik bolıwı kerek. Kóp sanalı Amerikada -
Kan sózlikleri entsiklopedik tipdagi sózliklerdi anıqlaw -
Nuh maqalalarında sózdiń intensivligine qaraǵanda kóbirek belgiler bar.
Nako-
úshinshi eskertiw sonda, kóp bahalı slo jaǵdayında -
52
hám komponent analizi hár biri ushın ámelge asıriladı leksiko-Seman-
Tic variant bólek. hám aqır-aqıbetde, taǵı bir itibar :
tariyp sózleri arasında azǵantay degen mánisti ańlatıwshı sózler bolıwı múmkin-
málim yamasa quramalı túsinik. Olar qosımsha túrde dekodlangan-
tap sol yamasa basqa sózliklerge muwapıq. Yaǵnıy tariyp ushın
túsindiriw transformaciyası da engizilip atır. Bunday programmalardıń sanı -
sózliklerge ekinshi shaqırıwlardı de Deep dep ataymız -
finitsiyalar. Keling, aytılǵanlardı mısal menen túsintiraylik. A. S. Xornbi sózliginde biz tabamız
hum sóziniń tariypi: hum-a turaqlı murmuring sound, ne awa -
et sema:[tovush] hám [uzluksizlik] hám tariypga kiritilgen sóz
murmur quramalı tu hunchani ańlatadı hám bo hqa-
qawınlar. Biz tabamız : murmur-a Low continuous sound, vague or
indistinct. Bul taǵı eki sema payda etedi:[sustlik] hám [javob bermaslik].
Tariyp tereńligi 2 ge teń.
Komponent analizi aparıwın atap ótiw júdá zárúrli bolıp tabıladı-
Sya semantik dárejede hám sózde bólek ajıratılǵan semalar
ańlatpa etilmegen, yaǵnıy. saylanǵan tórtew shańaraqtıń hesh biri
hum sóziniń bir bólegi menen baylanıslı bolıwı múmkin emes. Morfologiyalıq motivatsiyalanǵan sózlerdiń tuwındılarında jumıs,
tuwrısıda, bul basqasha. Sonday etip, mısalı, eger ámeldegi bolsa -
indistinct sózindegi tel prefiksi sema [rad etiw] lokalizatsiya etilgen.
Yadro tariypi sózi kategorik tárzde tasıwshı bolıp tabıladı-
go ma`nisi, yaǵnıy. klassemalar (yamasa kategorik sema), ol jaǵdayda
leksik hám grammatik bólimlerdi ajıratıw kerek.
Joqarıdaǵı hum sózi ushın yadro tariypi sózi
dawıs otga tiyisli bolǵan bólekan mániske iye-
ulıwma atlar qatlamına kiretuǵın, egilmaydigan, jansız.
Leksik hám grammatik taypanıń mánisi shegara esaplanadı -
sap grammatik hám leksik mánisler ortasında.
Hár bir taypada ayriqsha túsindirisler kompleksi ámeldegi
sinfni ańlatiwshı formulalar hám gilt sózler. Qóllaw
kórip shıǵılıp atırǵan mısalǵa kóre, bul sóz
dawıs pútkil leksik-semantik ushın at bolıp xizmet etiwi múmkin.-
go maydanı yamasa maǵlıwmat qıdırıw tili ushın xarakteristikalaytuǵın.
Bul sóz ulıwmalastırılǵan xarakterge iye, biraq sema [tovush] bóleklenedi,
berli: sound - bul ne yamasa esitiliwi múmkin. Bunıń tiykarǵı bólegi
aqırǵı formula [that which] eń ulıwma mánisti ańlatadı
ob'ektivlik.
Sonday etip, eger biz tórtew Semni analiz qılıwdı toqtatsak hám saqlasak
tariypning aldınǵı tereńligi, keyin semda [tovush] birlestiriledi-
leksik-grammga tiyisliligin sáwlelendiriwshi nymy classema-tik qatlamına hám gipersema yamasa tematikalıq sema tayınlanǵan -
leksik-semantik maydan yamasa tematikalıq gruppaǵa tán ayrıqshalıqlar,
bul endi bunday anıq dúzılıwdı talap etpeydi,-
Kaya aǵayınlıq kózqarasınan júz bergen.
Sózlik tariyplerine tıykarlanıp, biz ekstrapolyatsiya etemiz-
leksik túsiniklerdi anıqlaw ushın logikalıq operatsiya
baha, lekin usı waqıtta baha ortasındaǵı farqni esapqa alamız
(til kategoriyasi) hám túsinik (logikalıq kategoriya). Qashan -
bahanı xarakteristikalawǵa kelsek, bul bahanı uzatıwǵa tuwrı keledi-
bir sózdi basqalardıń járdemi menen hám anıqlawshı
belgilengeninen kóre kóbirek elementler hám mudamı klassifikaciyalaydı,
bahanıń bir bólegi retinde Sem ierarxiyasini ajıratıp kórsetiwge múmkinshilik beredi. Sáwlelendiriw
tiyisli kontseptsiyanıń dúzilisi, denotativ, yaǵnıy. tema -
lekin-logikalıq, sózdiń mánisi esaplanadı ierarxik tárzde qurılǵan -
birlik. Ádebiyatda azı-kóbi tabıslı bolǵanlar bar
bahanıń strukturalıq quramın xarakteristikalaytuǵın sxemalar. Ásirese
jaqında tolıq klassifikaciyalar usınıs etildi
O. N. Seliverstova hám I. A. Sternin tárepinen jaratılǵan. Biraq biz ózimizdi-
tek bir versiyada jańalıq etiń, onıń abzallıǵı -
Xia, biziń pikirimizcha, salıstırǵanda ápiwayılıǵı hám ayqınlıǵı. R. S. Ginz Tárepinen-
burg óziniń " leksikologik izertlewler tiykarlari" qollanbasında
klassifikatsiyaning tiykarǵı semantik strukturalıq bólimleri-
olar ierarxik tárzde islengen hám xarakteristikaǵa iye-
tegoriya, hár bir keyingi taypa subkat-
aldınǵı ushın goriya. Íssılıqtıń eń úlken strukturalıq bólimleri-
cheniya (onıń terminologiyasida) kategorik-
biz-ısımlar ushın ob'ektivlik, ushın belgiler-
qalǵan barlıq urıwlar, geyparaları menen birdey
amerikalıq avtorlar markerler hám distingvisherlarga bólinedi.
Markerler málim bir leksika klasına tán ayrıqshalıqlardı ańlatadi. Kategorik Sem ishinde keyingi bóliniw múmkin hám
óz ierarxiyasi. Mısalı,[animatsiya] yamasa [yuz]
ısımlar ushın boysınıwshı semami. Semni alıp keliw fe'lida
peyiller de oǵan tán bolǵanınan kóre ulıwmalaw
sema sózi hámme ushın tán bolmaǵan háreket hám sebep
peyiller (mısalı, thank fe'lida bul zatlar joq ). Sol sebepli,
54
peyillerdiń ulıwma klasında ele da kishi jıynaqlar ámeldegi, awa -
bul urıwlar tárepinen rakterizatsiya etilgen.
Sem ierarxiyasidagi ózgerisler hám qayta shólkemlestiriw
sóz hám sóz qáliplesiwiniń mánisin kán túrine qaray ózgertiw tiykarları -
versiyaları.
Túrli avtorlar hár qıylı nomenklaturalarni berediler hám soǵan uyqas túrde,
Semning hár qıylı klassifikaciyası : gipersemlar hám giposemalar, arxisemalar hám
differentsial semalar, markerler hám distingvisherlar hám basqalar.
Uzatılǵan maǵlıwmatlardıń tábiyaatı hám pragmatik
status denotativ menen baylanıslı bolǵan semalar menen ajralıp turadı, yaǵnıy. aldın -
metno-logikalıq, sózdiń mánisi hám konnotativ, sáwlelendiredi-
bahalaw menen baylanıslı baylanıs aktining pragmatikasi-
ruyu bayanatshı sóylew predmetin sezimiy jaǵdayı menen beredi-
niyom, sáwbetleske háreket qılıw qálewi, AKTning jaǵdayı menen
onıń funktsional hám stilistik okini belgileytuǵın baylanıs -
rasku.- qaniydi?
Kórkem tekstlerdi analiz qılıwda Semning konnotativ bólegi-
quramı ásirese zárúrli bolıp tabıladı. Bunday halda, kerek
uzual hám tosınarlı, yaǵnıy payda bolǵan konturlardı ajıratıp kórsetiw-
STOM, konnotatsiyalar. Tosınarlı semaga mısal sema
[yuz] hár qanday personifikatsiya (personifikatsiya) menen. Sonday etip,
vistan Xyu Odenning" raxmet, rayon " qosıqında tu-
qadaǵan [yuz] antropomorfizmining tosınarlı semasi payda boladı.
Sintaktik pozitsiya bul semani jóneltiriw quralı bolıp xızmet etedi
shaqırıwlar, sózdi bas hárip menen jazıw hám keyinirek texnologiya -
ste - ekinshi shaxstıń jeke almasıqı menen almastırıw.
Komponent analizin kórip shıǵıwdı tamamlaw kerek
sózde jasırın hám potencial bar ekenligine itibar beriń-
alnoy Sem. Olar ushın birden-bir terminologiya da joq. Potencial -
NY semy kóbinese sózdiń " implikatsionali" dep ataladı.
Bul semlarning májburiy kompleksine kiritilmegen semlar-
májburiy belgiler kompleksin jaratıw, oǵan kóre
tema oǵan uqsas basqa zatlardan parıq etedi, biraq olardan biri-
tilde sóylesiwshilerge yamasa bul temaǵa tiyisli bolǵanlarǵa
qásiyetleri hám sol sebepli ekilemshi at menen múmkin-
Milletler yamasa tuwındılardı qáliplestiriw bolip tabiladi. M. v. Nikitin belgileydi
implikatsiya " intensiv tárepinen qozǵatılǵan semlarning jıyındısi" retinde-
belgilerdiń implikatsion baylanısıwları sebepli nal bahaları. Uti-
licacional onıń átirapında baha periferiyasın payda etedi intensiv-
nal yadrosı hám buyırtpa etilgen (dúzılıwǵa jaylastırılǵan ) sebepli
itimallıq salmaǵı hám sebep-aqıbet hám basqa sızıq -
belgilerdiń baylanıslılıǵı " (Nikitin, 1983: 121). Bunı biz hár bir táreptiń kópligin qosamız -
nia assotsiatsiyalarning kópligin keltirip shıǵaradı, assotsiatsiya payda boladı -
kóp faktorlar menen bekkem baylanıslı bolǵan bos maydan ob'ektiv-
hám sub'ektiv.
Jasırın komponentler astında R. S. Ginsburg sol semlarni túsinedi,
bul sózdiń kombinatsion múmkinshilikleri arqalı anıqlanadı.
Pretty sapası, mısalı, júz atları menen birlestirilgen,
bul atlarda jaslar hám áyeller semalarini názerde tutadı.
Bul sapanıń er adam adamlardıń ısımları menen birikpesi
hám ǵarrılıq ǵayrıtabiiy - a pretty old qadaǵan. Maxluq-
sonday etip, jasırın semlarning payda bolıwı Pro usılı menen tastıyıqlanǵan -
TIv: muwapıqlıq shegarası prepol ushın tiykar jaratadı -
qosılıwǵa ırkinish beretuǵın shańaraqlardıń bar ekenligi.
Komponentlerdi analiz qılıw principlerıni islep shıǵıw dawam etpekte.
Usıl múmkin bolǵan mániste perspektivalı kórinedi-
onıń kommunikativ filologiya principlerı menen tariypleri-
kommunikativ leksikologiya ımaratları hám kórip shıǵıw mánisinde
atız jantasıwına muwapıq sózdiń urug ' quramı, yaǵnıy. sıyaqlı
yadro hám átirap -ortalıqqa iye. Sózlik maǵlıwmatları menen jaratılǵan
ol, óz gezeginde, jetilistiriwge úles qosıwı hám rawajlanıwlashtirilishi múmkin-
túsindirme sózliklerde hám leksikogra teoriyasında tariyplerdi belgilew-
fiya.- qaniydi?
Bul sistemanı anıqlaw hám xarakteristikalaw metodologiyasini jetilistiriw-
det slo dıń semantik tábiyaatına kirisiwdi xoshametlew-
hám, bul process dawamında insan tárepinen alınǵan bilimlerdi sáwlelendiredi-
social ámeliyat jáne onı túsiniwdi talap etedi. § 9. Filologiyada kompyuterlerden paydalanıw
izertlewler
Zamanagóy ilim-pánniń wazıypaları kún rejimine-
texnologiyalardı avtomatikalıq qayta islew ushın kompyuter úskenelerin jumısqa túsiriw-
stov.- qaniydi?
Bul erda tómendegi tiykarǵı jónelislerdi ajıratıw kerek:
mashina awdarması, leksikografik islerdi avtomatlastırıw, den-
haqıyqıy lingvistik avtomatlashtirishning ámeliy túrleri-
maǵlıwmatlar hám bibliografik maǵlıwmatlardı avtomatikalıq qıdırıw -
operatsiyalar.
Leksikografik islerdi avtomatlastırıw tiykarınan qashannan berli ámeldegi-
bul biz menen hám sırt elde júz boladı. Kompyuter tabıslı rawajlanıp atır
leksikografiya.
Avtomatlastırılgan leksikografik sistemalar tómendegilerge múmkinshilik beredi
sózlik hám teksttiń úlken dızbeklerin saqlaw hám qayta islew
56
informaciya, ushın pútkil leksikografik sistemalardı jaratıw
bir hám kóp tilli sózlikler, konkordanlar (bir sózlikler
avtor ) hám kontekstli sózlikler. Orıs tiliniń mashina fondı jaratılıp atır, ol jaǵdayda tómendegiler boladı -
barlıq múmkin bolǵan birlikler haqqında maǵlıwmat alıw -
áyyemgi orıs tekstlerinen tartıp tap házirgi kunge shekem orıs tiliniń tsaxi-
mennim, sonday-aq ilimiy hám ulıwma barlıq múmkin bolǵan tekst túrleri.
Fond on millionlap sózlerdi qamtıp alıwı kerek. Tóplanǵan ta-
qanday etip maǵlıwmat eń kóp isletiliwi múmkin
túrli maqsetler.
Yu. N. Marchuk bunnan 10 jıl aldın tómendegi múmkinshilikler haqqında jazǵan edi-
oqıw leksikografiyasi ushın kompyuterlerdiń ózgeriwi. Haqıyqattan da kompyuter
vve álippe tártibinde tártiplew sıyaqlı wazıypalardı orınlawı múmkin-
oǵan berilgen leksik birlikler, olardıń hár birine tiyisli
tez-tez uchra hi h hám kóplegen quramalı i hlar-
leksikograflar kóp waqıt jumsawları kerek. Bul avtor mashina ushın jaratılǵan sózliklerdiń jaqınlıǵın aytıp otedi
bilimlendiriwge tiyisli, bul olardıń minimal dárejege sáykes keliwi menen anıqlama bernedi
paydalanıwshı tezaurusidagi maǵlıwmatlar. Bul sózlikler kóbirek zattı beredi
basqa barlıq sózliklerge qaraǵanda tolıq, kerekli maǵlıwmatlar
shet el sózdi túsiniw hám ózlestiriw ushın. Usınıń menen birge, ol
statistikalıq usıllar shın mániste tolkova dep esaplaydı -
ilimiy-izertlew institutları úyreniwdi optimallashtira almaydı, sebebi olar
tildiń sistemalı xarakteristikası menen qarama-qarsılıq hám ońlawdı talap etedi,
úyrenilgen sózlikten mazmunli paydalanıwǵa tiykarlanǵan
(Marchuk, 1978).
Leksikografik jumıslarda kompyuterden paydalanıw teması -
búgingi kunge shekem óz áhmiyetin joǵatdı, bunı ra tastıyıqlaydı.
L. N. Belyaeva hám sırt elde, ásirese belgili Ame dóretpeleri-
Rikan leksikografi K. Barnxart tárepinen. LINGvI rawajlanıwı ushın kompyuterlerden paydalanıwǵa mısal retinde-
stik teoriyası ru astında bir gruppa ilimpazlardıń jumısın kórsetiwi múmkin-
professor G. G. Silyshtskiyning korrelatsiya menen bánt bolǵan kovodligi-
morfologiyalıq óz-ara baylanıslılıqtı analiz qılıw, sintaktik-
ingliz peyilleriniń semantik qásiyetleri hám shi-
sóz qáliplesiwiniń basqa til dárejeleri menen óz-ara baylanıslılıǵı -
mi. Bul jumıs toparı bekkem lingvini nátiyjeli birlestiradi-
matematikalıq apparattı stik tiykarlash hám tabıslı tańlaw
kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw.
O'nggi on jıl ishinde kompyuter járdeminde i HLA-
lingvistik teoriya hám optimizmni jetilistiriw ushın qollaniladi.Sol tiykarda shet tillerin oqıtıw jedel rawajlanıp atır
basqa mámleketlerde, ásirese Angliyada (J. Lich).
Nakapli mashina lingvistik informaciya bazaları -
hár túrlı túrdegi sheshimlerdi sheshiw ushın uyqas bolǵan maǵlıwmatlardıń inventarizatsiyasi-
ilimiy hám ilimiy-texnikalıq avtomatikalıq qayta islew dachalari
maǵlıwmat - avtomatikalıq maǵlıwmat qıdırıw hám sheshiw ushın -
avtomatikalıq qayta qayta tiklew ushın basqa bibliografik wazıypalar -
qayta qayta tiklew hám indekslew.
Bibliografik maǵlıwmatlardı avtomatikalıq túrde qıdırıw -
eń perspektivalı programma baǵdarı retinde belgilenedi
Filologiya menen baylanıslı kompyuter, ol halda zamanagóy alım ushın hámme zat
oǵan túsken ter menen gúresiw qıyınlaw hám qıyınlaw -
kom maǵlıwmat. Semantikani jazıw ushın mólsherlengen jasalma til-
informaciya hám odan keyingi maǵlıwmatlarda paydalanıw -
qıdırıw sistemaları, informaciya qıdırıw dep ataladı -
vM tili menen. Salıstırıwlaw ushın arnawlı islengen sózlik-
tábiyiy hám maǵlıwmat qıdırıw tiliniń erinshekligi, dep ataladı -
informacion-qidiruv tezaurusi tárepinen ámelge asıriladı. Tezaurus tómendegilerdi óz ishine aladı
deskriptorlar dizimi, yaǵnıy informaciya hám programmalıq támiynattıń leksik birlikleri-
dawa tili. Deskriptor gilt sózler toparına sáykes keledi
tábiyiy til. Sinonimler toparına bir de sáykes keledi-
skriptor, kóp mánisli sóz bolsa deskriptorlar toparı.
Informacion-qidiruv tezaurusini dúziw tártibi
tómendegi operatsiyalardan ibarat : tematikalıq ohva tariypi-
ta tezaurus, gilt sózlerdiń túp qatarın jıynaw, olardıń leksikog-
Rafik qayta islew, shártli ekvivalentlikti ornatıw
olar ara ida, hu a o an de kriptorlarni tańla h hám-
olar arasındaǵı radigmatik munasábetler hám aqır-aqıbetde, tamamlaw -
tezaurusning dizayni. Itibar beriń, bul islerdiń barlıǵı ámelge asırılıp atır
lingvistik tiykarda. Sonday etip, mısalı, shártli ornatıw
ekvivalentlikler tabılǵan tekstler boyınsha tekseriledi
gilt sózler. Eger barlıq konturlarda bir sózdi basqasına almastırıw -
StAX qánige kózqarasınan mánis aynıwına alıp kelmeydi,
keyin sózler arasında shártli ekvivalentlik bar.
Ilim-pánniń rawajlanıw páti turaqlı túrde tezlenip atır hám házir emes-
qaysı pánler birinshi orınǵa shıǵıwın shama qılıw múmkin
jaqın keleshekte. Sol sebepli zamanagóy alımǵa shi kerek-
ólimli tayarlıq. Onıń jetiskenlikleri menen tanısıwı etarli emes
óz tarawı. Keń dúńyaǵa kózqarasqa iye bo'li h-bul-
erinsheklik hám basqa qánigeliklerde ne qılınıp atırǵanı haqqında. Kompyuter-
filologlarning tayın emesligi hám mektepler hám mekteplerdiń úskenelenbegenligi
manitar universitetler kompyuterler bul programmanı keshiktirdilar
1986 -1987 jıllarda dozaqǵa -
ministrler tártibinde tamamlaw kampaniyası ótkerildi
joqarı oqıw orınları oqıtıwshıları arasında kompyuter górsawatlıǵı -
filologlardı paydalanıwǵa tayarlaw maqsetinde esaplaw -
lingvistik izertlewler hám oqıtıwda Nuh texnikası
tiller.
Biraq, universitetler ele da mashinalar menen támiyinlenbegen hám bunnan tısqarı,
ulıwma jańa texnika jańa usıllardı jaratıwdı talap etedi
hám jańa oqıw hám izertlew materialları. Bul múmkin emes, mısalı -
mer, eski shınıǵıwlardı displeyge ótkeriń jáne onı Av dep atalg-
tóbeatlashtirilgan oqıw sisteması. wazıypalardıń saykes emesligi hám má-
kompyuter múmkinshilikleri boyınsha lingvistik izertlewler-
rizatsiyalar da biymániliklikke alıp keledi. Anglichan tilinde hátte arnawlı derogativ da ámeldegi-
kompyuterdiń górsawat qollanılıwın masqara etetuǵın qısqartpa -
terov: GIGO-Garbage Ín, Garbage Out-sonday házil menen shaqırıladı
maǵlıwmatlar nadurıs hám paydasız bolǵan jaǵdaylar
kirisiw, shıǵıwda biymániliklik beredi.
Biziń asrimizda ayriqsha jeńisli júriw ámelge asırıldı
matematika. Biziń kóz ońımızda ulıwma matematika ámeldegi
bilim hám tekǵana filologiyada, bálki basqa pánlerde de, mısalı
biologiyada. Sonı esta saqlaw kerek, ol yamasa bul matematikalıqlastırıw
ilim qashannan berli ámeldegi bolǵan matematikanı qóllaw menen sheklenmeydi.-
biraq jańa matematikalıq apparattı qıdırıwdı talap etedi-
bul jańa wazıypalarǵa sáykes keledi.
Filologlar, ókiniw menen aytamız, geyde bul sóz dizbegin tańlanıwda qaldıradilar
" anıq pánler", birpara " kompleksler nuqsanlı" jaratılǵan -
sti", olarǵa qanday da matematikalıq apni qóllaw sıyaqlı kórinedi-
parat, olar hu menen anıq hám anıq-
direktiv maǵlıwmatlar menen islesedi. Tiykarınan, bul ulıwma tuwrı emes: siz maman -
ant matematikalıq apparatı alınǵanlardı ulıwmalastırıwǵa múmkinshilik beredi-
maǵlıwmatlar yamasa materialdı jáne de uyushgan halda usınıw -
de, yamasa aqır-aqıbetde, hádiyse modelin jaratıń. Biraq bul múmkin emes-
model anıq túrde haqıyqattı qopal etedi. Burtning Ózi-
ran ra el, xalıq hunday dedi: " paradoksal ravi hda, lekin hár bir k-
úke jaqınlıq ideyasına boysunadı.
Filologiyanı matematikalıqlastırıw haqqındaǵı ideyalar kóbinese bir neshe
baslanıwiy hám kóplegen matematikalıq mutaxailar aytıp ótkeni sıyaqlı -
filologiya hám biz hám sırt elde, geyparaları menen baylanıslı turde alip bariladi. Tiykarınan, cifrlardıń hár qanday qollanılıwı yamasa
matematikalıq apparatlar yamasa kompyuterler nátiyjelerdi beredi
qatań hám ilimiy. Matematikalıq obya dep o'yla h da nadurıs.-
ZnO muǵdarlıq bahalaw hám statistika menen baylanıslı.
Zamanagóy matematika abstrakt sistemalardı úyrenedi,-
tek bir neshesi muǵdarlıq hám esap -kitaplar bolıp tabıladı
kóbinese tek járdemshi rol oynaydı.
Statistikadan qanshellilik ıqtıyatlılıq menen paydalanıw kerekligi haqqında -
qanday usıllar hám maqaladan nadurıs paydalanıw qáwipi haqqında -
StIKi, biziń ullı fizikamiz P. L. Kapitsa eskertti. " Jaqsı
ekenin aytıw kerek,- dep jazǵan ol-sizge júdá ıqtıyat bolıw kerek
olardan sheklengen muǵdardaǵı statistikalıq maǵlıwmatlardı shıǵarıp alın -
men naǵıs etemen. Qanday da tárzde statistikanı qóllaw haqqında sóylew,
kimdir " ótiriktiń úsh túri bar: ótirik, beadab ótirik hám júz-
tistika. Tuwrı, bul sociallıq statistika haqqında aytılǵan
processler, lekin málim dárejede, bul tómendegilerge de tiyisli bolıwı múmkin. Fizikaning qandayda bir salasında bolmaǵan
júdá kóp qopal qáteler hám ótirik jańa ashılıwlar etilgen
yadrolardan alınǵan statistikalıq maǵlıwmatlardı qayta islew-
dúgilisisler (Kapitsa, 1981).
Liu menen baylanısıw ushın bunı anıq ańǵarıw kerek-
ilim menen, sonday-aq matematika menen gúresiw aldın kerek
lingvistik bólekti qıyqımlıq menen orınlaw
izertlewler hám maǵlıwmatlar hám túsinikler menen saldamlı tanısıw
qollanılatuǵın basqa pán.
Jańa usıllardı qóllaw óz-ózinen oqlanmaydi, bálki-
eger ol áhmiyetsiz bolmaǵan nátiyjelerge yaki
sezim tárepinen usınıs etilgen gipotezani tekserediá Tuwrı, kóp-
eski nátiyjelerdi jańa usılda alıw da múmkin ham ilimiy tabıs retinde qaralıwı múmkin, biraq bul tómendegilerdi ańlatadi. Joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵı matematikalıqlastiriwdi anglatpaydi.
Yaki filologlarǵa tiymesligii kerek jáne bul programma
texnologiyalıq úsókeneler olar ushın emes. Turmıs nátiyjelililikti kórsetdi
lingvistik izertlewlerdiń kóp túrleri tómendegishe bolıwı múmkin
, biraq májburiy oylanǵan halda
lingvistik ob'ektti muwapılastırıw hám oǵan salıstırǵanda qollanılatuǵın -
boladi.
Juwmaq etip sonı aytiwimizga boladi rawajlanıw daǵı spiralning jańa basqıshı
ılım — pán, itimal, antropotsentrizm bolıp tabıladı, yaǵnıy. insanǵa itibar -
máńgi faktor. Aytqansha, bul termin házir de da usilay aytiladi.
Júz kisi tákirarlaydı, tiykarınan jańa emes. Bul, ásirese,
70-jıllardıń kibernetika boyınsha dóretpelerinde tabıliwi mumkin. Tuwrı, filologiya sóz ilmi hám sóz kórkem óneri retinde mudamı
adamǵa shaqırıq etedi, biraq házirgi waqıtta ilim hám
óndiriste insan faktorı bólek áhmiyetke iye.
Ilim hám texnologiyalardı jáne de jetilistiriw múmkin emes ham
insan operatorınıń kúshleri hám qábiletlerin esapqa alıw tez-
ilimiy-texnikalıq rawajlanıw insan ushın sonday ortalıq jaratadı .
Teńia hám ol iykemlesiwi kerek bolǵan iskerlik-
Xia, ózinde jańa pikirlewdi rawajlandıradi.
Bul jańa sapada filologiya jáne onıń usılları kerek
joqarı dárejeni qáliplestiriw ushın jańa úlken múmkinshiliklerge iye boliwi ham
ózlik qásiyetleri, úyreniw ózliginiń tásiri ushın atalizator bolıwi,
dóretiwshilikti rawajlandırıwda studenttiń ózligi hám
miynet hám dóretiwshilik ushın hareket jasawi kerek.