I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Tayanch iboralar: 
Mikrosomalar, koferment, fermentlar kompleksi,
biosintez, moddalar
almashinuvi, urug’larning yetilishi, urug’larni saqlash, nektar, changlanish, 
urug’larning gibrid tabiati, genetic xususiyatlar, sintez, urug’larning tinch holati, 
energiya, nafas olish jarayoni, biologik oksidlanish, glikoliz, aerob jarayon, 
anaerob jarayon, lipaza. 
Nazorat savollari:
 
1. Urug’larda moy hosil bo’lish jarayonini tavsiflab bering. 
2. 
Bitta to’pguldagi urug’larning xossalari va kimyoviy tarkibi
turlicha bo`lishiga 
sabab nima? 
3. Urug’lar sifatining turlicha bo`lishiga tashqi muhit qanday ta’sir ko’rsatadi? 
4. Urug’larda to’planadigan moy miqdori va yog’ kislotalari tarkibi haqidagi 
S.А.Ivanov qonuniyatini tushuntiring. 
5. Qaysi geografik kengliklarda o’stirilgan moyli o’simliklarning urug’larida 
to’plangan moylarda to’yinmagan va o’ta to’yinmagan yog’ kislotalari miqdori 
ko’proq bo’ladi? 
6. Moyli urug’larning yetilish davrida modda almashinish jarayonini tavsiflab 
bering. 
7. Urug’larning tinch holatini ta’riflang va ahamiyatini tushuntiring. 
8. Yig’ib olingan urug’larda modda almashinish jarayoni qanday amalga oshadi? 
9. Urug’larda nafas olish jarayonining anaerob va aerob bosqichlarini tavsiflab 
bering. 
10. Moyli o‘simliklar urug‘ining unishi davrida lipaza fermentining faolligi qanday 
ta’sir qiladi? 

---

58 
1.6. MOYLI URUG’LAR SIFATINI BAHOLASH
VA URUG’LARNING TEXNIK KIMYOVIY TAXLILI 
 
1.6.1. Moyli o’simliklar urug’larining asosiy sifat  
ko’rsatkichlari va davlat standartlarini tuzishning 
 asosiy tamoyillari 
Moyli mevalar va urug’larni tavsiflash uchun moyli o’simliklarning navi 
tushunchasi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Navning turlichaligi moyli xom ashyo 
texnologik xususiyatlari va olinadigan mahsulot xossalarini belgilaydi. Nav – bu 
bir xil vegetatsion davrli, tashqi ko’rinishi va o’lchamlari, mevalari va urug’lari 
bir xil bo’lgan o’simliklar yig’indisidir. Bitta navdagi o’simliklar bir xil nasliy 
belgilarga - moylilik va hosildorlik, qurg’oqchilikka, kasalliklarga va 
zararkunandalarga chidamlilikka ega bo’ladi.
Tanlash uslubi – selektsiya yordamida dastlabki navdagi o’simlikka nisbatan 
hosildorligi, tashqi muhit ta’siriga chidamliligi va boshqa belgilari bilan farq 
qiladigan navlarni yetishtirish mumkin. Selektsiya yordamida kungaboqarning 
belgilangan yog’- kislota tarkibli navlari yaratilgan, indov(raps)ning moyi tarkibida 
eruk kislotasi bo’lmagan navi yaratilgan.
Shu bilan birga turli moyli o’simliklar urug’larining texnologik xossalari 
yuzasidan selektsiya ishlari amalga oshirilmagan. Masalan, paxta selektsiyasida
urug’lardagi yog’ miqdori hisobga olinmaydi va yangi navlarning moyliligi eski 
navlardagiga 
nisbatan 
past. 
Qandolatpazlik 
maqsadlariga mo’ljallangan 
kungaboqar oqsillarining belgilangan aminokislota tarkibi boyicha selektsiyani 
amalga oshirish kerak. Texnologik xossalari yaxshilangan moyli o’simliklarni 
ham yetishtirish katta ahamiyatga ega.
Moyli o’simliklarni selektsiyalashda individual tanlash, hamda tur ichida, 
turlararo tanlash va mutagen gibridlash uslublaridan foydalaniladi. Akademik 
V.S.Pustovskiy tomonidan kungaboqarni selektsiyalashda katta yutuqlarga 
erishilgan. Uning rahbarligi ostida kungaboqarning moy miqdori zig’ir, oddiy 
kungaboqar, xantal kabi moyli o’simliklardagiga nisbatan yuqori bo’lgan navlari 

---

59 
yaratilgan. Moyning chiqishi kungaboqarning oddiy navlariga nisbatan 170% ni 
tashkil qiladi. 
Kungaboqarni 
selektsiyalash 
V.S.Pustovskiy 
ishlab 
chiqqan 
uslub 
yordamida amalga oshiriladi.