I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Moyli urug’larning aerodinamik xossalari 
O’simlik 
Kritik 
tezligi, 
m/sek 
Yelkan-
lik 
koeffitsi-
enti, m
-1 
O’simlik 
Kritik tezligi, 
m/sek 
Yelkan- 
lik
koeffitsienti, 
 m
-1 
Zig’ir 
3,3...6,0 
0,41 
Xantal 
3,9...7,2 
0,27 
Kungaboqar 
3,2...8,9 
0,24 
Ko’knor 
2,5...4,3 
0,53...1,53 
Kanakunjut 
0,6...10,2 0,09 
Indov 
8,2 
0,15 
Nasha
3,2...7,8 
0,24 
Yeryong’oq 
12,5...15,0 
0,04...0,06 
Ingichka 
tolali paxta
5,0...9,8 
0,14 
Soya 
9,5...12,5 
0,06...0,24 
O’rta tolali paxta chigiti uchun kritik tezlik urug’larning tukliligiga va 
namligiga, hamda naviga bog’liq (14-jadval). 
14-jadval 
Paxta chigitining kritik tezligi
Chigit navi 
Tuklilik, % 
Namlik, % 
V
kr
, m/sek 
1 
9,0 
8,0 
7,8 
2 
9,52 
7,9 
6,8 
3 
9,60 
8,1 
6,3 
4 
9,81 
8,0 
6,0 
Aerodinamik xossalar urug’larning kimyoviy tarkibi va namligiga bog’liq. 
Bu bog’liqlikka asoslanib urug’larni fraktsiyalash mumkin (15-jadval). 

---

71 
15-jadval 
Paxta chigitini kimyoviy tarkibi bo’yicha aerodinamik fraktsiyalash 
Uchish 
masofasi, 
 m 
Urug’ 
fraktsiyasi, % 
Namligi, 
 % 
Moyliligi, 
 % 
Yog’ning 
kislota soni,
mg KOH 
1 





8
,
0
1
,
0
2
,
0
9,8 5,8 18,6 
2 
3 
4 
1,7 
9,5 
14,1 
10,2 
5 
7,2 
9,6 
17,6 
7,1 
6 
16,4 
9,4 
18,8 
3,6 
7 
18,7 
9,3 
20,1 
3,5 
8 
22,3 
8,9 
20,9 
3,2 
9 
19,2 
8,8 
22,0 
3,0 
10 
8,3 
9,1 
22,7 
1,6 
11 





1
,
0
8
,
0
2
,
4
9,2 20,4 1,9 
12 
13 
Chigitning 
dastlabki 
namunasi 
100 
9,5 
18,8 
4,7 
 
Moyli urug’lar va mevalarning sochiluvchanligi. O’rta tolali paxta 
chigitidan tashqari ko’pchilik moyli urug’lar va mevalar uyum holida bir biri bilan 
juda kuchsiz bog’lanadi. Moyli o’simliklar urug’lari uyumi sochiluvchanlikka - 
alohida urug’lar va urug’ qatlamlarini qiya yuzada ko’chirishda harakatchanlikka 
ega. Urug’lar va mevalar sochiluvchan bo’lganligi sababli ularni oson yuklash va 
bo’shatish, omborxonaning butun hajmini to’ldirish, energiya sarflamasdan qiya 
quvurlardan yuqoridan pastga tushirish imkoniyati yuzaga keladi.
Sochiluvchanlik darajasi tabiiy qiyalik burchagi va o’z-o’zidan oqish
burchagi bilan tavsiflanadi. Tabiiy qiyalik burchagi deb urug’larni gorizontal 
yuzaga erkin tushishida hosil bo’lgan konus va uning asoslari orasidagi burchakka 
aytiladi. Uning qiymati urug’ uyumi geometrik shakli bilan belgilanadi.

---

72 
O’z -o’zidan oqish burchagi urug’ uyumi biron bir yuzada o’z- o’zidan 
oqishi boshlanadigan burchagini bildiradi. O’z-o’zidan oqish burchagi tangensi
ishqalanish koeffitsienti deyiladi.
Urug’ uyumining sochiluvchanlik darajasiga urug’larning shakli, yuzasining 
tavsifi va holati, urug’ harakatlanayotgan yuzaning materiali va holati ta’sir 
qiladi. Urug’ holati qanchalik sharga yaqin va ular yuzasi qanchalik silliq bo’lsa, 
urug’lar sochiluvchan bo’ladi.
Soya urug’larining yuqori sochiluvchanligi uning sharsimonligi, zig’irda 
silliq yuzaning mavjudligi bilan tushuntiriladi. Zig’ir uyumi suyuqlik bilan
taqqoslanadi va u “oqadi” deyiladi. Dag’al yuzali urug’lar va mevalar kam 
sochiluvchanlikka ega bo’ladi.
Kungaboqar, kanakunjut va zig’ir namligi ortishi bilan ularning temir va 
yog’och yuzalarda ishqalanish koeffitsienti va tabiiy qiyalik burchagi ortadi.
Aralashmalar urug’larning sochiluvchanligini kamaytiradi. Aralashmalar, xususan 
organik aralashmalar miqdori katta bo’lganida urug’ massasining sochiluvchanligi
butunlay yo’qotilishi mumkin. O’z-o’zidan qizish natijasida urug’larning 
sochiluvchanligi kamayadi.
Quyida ba’zi moyli o’simliklar urug’lari va mevalarining tabiiy qiyalik 
burchaklari keltirilgan (grad): 
soya........................................24-32 
zig’ir.......................................27-34 
kungaboqar.............................31-45 
kanakunjut..............................34-46. 
Urug‘lar sochiluvchanligi ularni sochilish vaqtida o‘z-o‘zidan saralanishiga
olib keladi. Uyumlar hosil qilinganda og‘ir komponentlar uyum konusining pastki 
perimetri bo‘yicha joylashsa, yengillari konus uchiga yaqin joylashadilar. Bu 
hodisani urug‘larni transport vositalarda tashish vaqtida ham kuzatish mumkin. 
Bunda og‘ir urug‘lar va qo‘shimchalar urug‘ massasi tubiga tushib qoladi. Urug‘ 
massasidan o‘rtacha namuna olganda shu hodisaga ahamiyat berish kerak. 

---

73