I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

To`yingan yog’ kislotalari
To`yingan kislotalarning umumiy formulasi C
n
H
2n
O
2
bunda n – alifatik 
zanjirdagi uglerod atomlari soni.
Hozirgi paytgacha ma`lum bo`lgan va ko`proq uchraydigan to`yingan yog` 
kislotalarining ba`zilari tavsifi 16- jadvalida keltirilgan: 
16-jadval 
To’yingan ba’zi yog’ kislotalarining tavsifi 
Nomlanishi 
Formulasi 
Molekulyar 
massasi 
Neytralla-
nish soni 
Sistematik 
Trivial 
Metan kislotasi 
Chumoli 
kislotasi 
HCOOH 
46,03 
1218,96 
Etan kislotasi
Sirka kislotasi 
CH
3
COOH 
60,05 
934,26 
Propan kislotasi
Propion
kislotasi 
C
2
H
5
COOH 
74,08 
757,36 
Butan kislotasi 
Moyli kislota 
C
3
H
7
COOH 
88,1 
636,79 
Pentan kislotas 
Valerian
kislotasi 
C
4
H
9
COOH 
102,13 
549,34 
Geksan kislotasi 
C
5
H
11
COOH 
116,15 
483,00 
Geptan kislotasi 
Enant kislotasi C
6
H
13
COOH 
130,18 
430,96 

---

83 
16-jadvalning davomi 
Nomlanishi 
Formulasi 
Molekulyar 
massasi 
Neytralla-
nish soni 
Sistematik 
Trivial 
Oktan kislotasi 
C
7
H
15
COOH 
144,21 
389,05 
Nonan kislotasi 
Pelargon 
kislotasi 
C
8
H
17
COOH 
158,23 
354,56 
Dekan kislotasi 
C
9
H
19
COOH 
172,26 
325,69 
Gendekan kislotasi 
C
10
H
21
COOH 
186,29 
301,17 
Dodekan kislotasi 
Laurin
kislotasi 
C
11
H
23
COOH 
200,31 
280,08 
Tridekan kislotasi 
C
12
H
25
COOH 
214,34 
261,75 
Tetradekan kislotasi
Miristin
kislotasi 
C
13
H
27
COOH 
228,36 
245,68 
Pentadekan 
kislotasi 
C
14
H
29
COOH 
242,39 
231,46 
Geksadekan 
kislotasi
Pal’mitin 
kislotasi 
C
15
H
31
COOH 
256,42 
218,8 
Geptadekan 
kislotasi 
Margarin
kislotasi 
C
16
H
33
COOH 
270,44 
207,45 
Oktadekan kislotasi 
Stearin
kislotasi 
C
17
H
35
COOH 
285,47 
197,23 
Nonadekan kislotasi
C
18
H
37
COOH 
298,49 
187,96 
Eykozan kislotasi 
Araxin
kislotasi 
C
19
H
39
COOH 
312,52 
179,52 
Geneykozan 
kislotasi 
C
20
H
41
COOH 
326,55 
171,8 
Dokozan kislotasi 
Begen 
kislotasi 
C
21
H
43
COOH 
340,57 
164,73 
Trikozan kislotasi 
C
22
H
45
COOH 
354,60 
158,22 
Tetrakozan kislotasi 
Lignotserin 
kislotasi 
C
23
H
47
COOH 
368,62 
152,20 
Pentakozan 
kislotasi 
C
24
H
49
COOH 
382,65 
146,62 
Geksakozan 
kislotasi 
Tserotin 
kislotasi 
C
25
H
51
COOH 
396,68 
141,48 
Geptakozan 
kislotasi 
C
26
H
53
COOH 
410.70 
136,60 
Oktakozan kislotasi 
Montan 
kislotasi 
C
27
H
55
COOH 
424,73 
139,09 
Nonakozan kislotasi
C
28
H
57
COOH 
438,75 
127,87 
Triakontan kislotasi 
Melissin 
kislotasi 
C
29
H
59
COOH 
452,78 
123,91 

---

84 
To'yingan yog' kislotalari- bir asosli yog' kislotalari bo'lib, ularning tarkibida 
qo'shni uglerod atomlari orasidagi qoshbog’li o'zaro bog'lanish mavjud emas. 
Qo’shbog’li yoki to'yinmagan bog’larning yo'qligi to'yingan yog 'kislotalarining 
reaktsion qobiliyatini sezilarli darajada pasaytiradi. 
Oziq-ovqat mahsulotlarida bu moddalar hayvon va o'simliklarning yog' va 
moylari tarkibida mavjud. 
Hayvonlardan olinadigan yog'lardagi to'yingan yog 'kislotalarining miqdoriy 
tarkibi, odatda, o'simlik moylarinikidan yuqoridir. Shu nuqtai nazardan aniq 
qoidani qayd etish kerak: yog ' qanchalik ko'proq to'yingan yog' kislotalarini o'z 
ichiga oladigan bo’lsa, uning erish (suyuqlanish) harorati ham shunchalik yuqori 
bo’ladi. Ya'ni, agar biz kungaboqar moyini sariyog ' bilan taqqoslaydigan bo'lsak, 
qattiqroq konsistentsiyaga ega sariyog’da to'yingan yog' kislotalarining miqdori 
anchagina ko’proq bo’lishini aniqlash mumkin. 
To'yingan yog 'kislotalarining eng muhim vakillari - stearin (masalan, qo'y 
yog'i tarkibida 30%, o'simlik moylarida 10% gacha) va pal’mitin (pal’ma yog'ida 
uning miqdori 39-47%, sigir yog'ida - 25%, soya moyida 6,5% va cho'chqa 
yog'ida 30%) kislotalaridir. To'yingan yog 'kislotalarining boshqa vakillari - laurin, 
miristin, margarin, kaprin va boshqa kislotalardir. 
To'yingan yog 'kislotalarining biologik ahamiyati shundan iboratki, ular 
asosan inson tanasi uchun energiya manbai hisoblanadi. Shuningdek, ular hujayra 
membranlarini qurishda, gormonlar sintezida, vitamin va mikroelementlarning 
o’zlashtirilishi va assimilyatsiyasida ishtirok etadi. 
Boshqa tomondan, organizmda haddan tashqari ko’p yog ' to'qimalarining 
to’planishi, ya'ni semizlik ham zararli ekanligiga hech qanday shubha yo’q. 
Gipodinamiya va me’yoridan ko’p oziqlanishning zamonaviy sharoitlarida odam 
o'z dietasida to'yingan yog' kislotalarni kamaytirishga harakat qilishi kerak.
Ratsionning energetik qiymati shunday ham odatda me'yordan oshiqdir va hujayra 
membranalarini qurish uchun zarur bo'lgan yog' kislotalari organizmning o’zi 
tomonidan ham sintez qilinishi mumkin. Haddan tashqari ko’p to'yingan yog' 
iste'mol qilish semizlik, diabet, yurak-qon-tomir va boshqa kasalliklarning 

---

85 
rivojlanishi uchun eng asosiy xavf omillaridan biridir. To'yingan yog'lar uchun 
iste'mol me’yorlari aniq ko’rsatilmagan, ammo ular hisobidan olinadigan normal 
energiya qiymati 10% dan ortiq bo'lmasligi kerakligi aniqlangan. 
Biroq, juda sovuq iqlim sharoitida, masalan, uzoq shimolda energiyaga 
bo'lgan ehtiyoj sezilarli darajada oshadi va shu sababli bu dietada katta miqdordagi 
yog'ni, shu jumladan, to'yingan yog 'kislotalarini - eng energetik qimmatli 
komponentlarni joriy qilishni talab qiladi. 
Yuqori haroratlar ostida ishlov berib ovqat mahsulotlari tayorlashda ham 
(masalan, qovurishda) tarkibida to’yingan yog’ kislotalari ko’proq bo’lgan 
yog’larni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Aks holda yuqori harorat ostida reaktsion 
qobiliyati katta bo’lgan to’yinmagan yog’ kislotalaridan kantserogen moddalar 
hosil bo’lib, organizmni zaharlashi mumkin.