I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

n
H
2n
-
2m
O
2 
(m - qo`shbog`lar soni) alkenpolien (yoki poliolefin) kislotalari deb ataladi. 
Bulardan ko`proq uchratiladiganlari linol kislotasi C
18
H
32
O
2
, linolein kislotasi 
C
18
H
30
O
2
va uning izomerlari (eleostearin kislotalari), araxidon kislotasi C
20
H
32
O
2
 
va h.k. 
Eng ko’p o’rganilgan polyolefin kislotalarning tavsifi 18- jadvalda 
keltirilgan: 
18-jadval 
Ba’zi polyolefin kislotalarning tavsifi 
Nomlanishi 
Formulasi 
Molekulyar 
massasi 
Neytrallanish 
soni 
Sistematik 
Trivial 
6,10,14-
Geksadekatriyen 
kislotasi 
Xiragon 
kislotasi 
C
16
H
26
O
2
250,37 
224,10 
9,12-Oktadekadiyen 
kislotasi
Linol kislotasi 
C
18
H
32
O
2
280,44 
200,07 
9,12,15-Oktadeka-
triyen kislotasi 
Linolein 
kislotasi 
C
18
H
30
O
2
278,42 
201,53 
9c,11t,13t-Oktadeka-
triyen kislotasi 
α-Eleostearin 
kislotasi 
C
18
H
30
O
2
278,42 
201,53 
9t,11t,13t- Oktadeka-
triyen kislotasi 
β-Eleostearin 
kislotasi 
C
18
H
30
O
2
278,42 
201,53 

---

88 
18-jadvalning davomi 
Nomlanishi 
Formulasi 
Molekulyar 
massasi 
Neytrallanish 
soni 
Sistematik 
Trivial 
9c,11c,13t- Okta-
dekatriyen kislotasi 
Punik kislotasi 
C
18
H
30
O
2
278,42 
201,53 
9,11,13,15- Okta- 
dekatetrayen kislotasi 
Parinar 
kislotasi 
C
18
H
28
O
2
276,40 
203,00 
5,8,11,14- 
Eykozotetrayen 
kislotasi 
Araxidon 
kislotasi 
C
20
H
32
O
2
304,46 
184,29 
4,8,12,15,19- 
Dokozapentayen 
kislotasi 
Klupanadon 
kislotasi 
C
22
H
34
O
2
330,49 
169,77 
4,8,12,15,18,21- 
Tetrakozandek-sayen 
kislotasi 
Nizin kislotasi 
C
24
H
36
O
2
356,53 
169,75 
O'ta to'yinmagan (poliolefin) kislotalarning inson organizmi uchun 
ahamiyati juda katta. Ularning ba’zilari organism uchun o’rni qoplanmaydigan 
(essentsial deb ham ataladi) hisoblanadi. Ularga boy bo’lgan mahsulotlarni go’yoki 
aql va yurak uchun yaratilgan deyishadi, ya’ni asab va yurak-tomir tizimlarining 
normal faoliyati uchun juda ham zarurdir. 
O'ta to'yinmagan yog 'kislotalari zanjirdagi qo'shbog'lar joylashuviga qarab 
tasniflanadi. Bunda odatdagiday kimyoviy raqamlash tizimidan (ya’ni kislota 
guruhiga ulangan qo’shni alfa atomidan boshlab raqamlashdan) foydalanilmaydi, 
aksincha, teskarisiga, molekuladagi 
ω
atomidan boshlab raqamlanadi, chunki bu 
kislotalarning fiziologik ahamiyati aynan shunday bog'lanish pozitsiyasiga bog'liq 
ekanligi aniqlangan: 
Shunga qarab ω-3, ω-6, ω-9 va h.k. qo’shbog’lar deb ataladi. 
 

---

89 
2.1.2. Uch bog’li yog’ kislotalari. Tarkibida boshqa funktsional guruhlari 
bo’lgan kislotalar
Tarkibida uchbog`i bo`lgan to`yinmagan (alkin) kislotalar ham ahyon-
ahyonda uchrab turadi.
Alkin kislotalari ekvatorial va tropik iqlim hududlarining tarqoq tarqalgan 
o'simliklari urug'laridagi moylarda uchraydi. 
Faqat birta uchbog’i bo’lgan sodda alkin kislotalari va tarkibida bir nechta 
uchbog’i yoki ular bilan birgalikda qo’shbog’lari ham bo’lgan murakkab alkin 
kislotalari mavjud. 
Tarkibida gidroksil guruhi ham mavjud bo’lgan alkin kislotalari ma'lumdir. 
Yog'lar tarkibida topilgan eng tanish alkin kislotasi – bu taririn kislotasidir 
C
18
H
32
O
2
(6-oktadetsin). 
Murakkab asetilen (alkin) kislotalariga misol qilib strukturaviy formulasi
CH
3
-(CH
2
)
5
-CH=CH-C 

C-(CH
2
)
7
-COOH bo’lgan ksimenik yoki santalbik 
kislotasini (C
18
H
30
O
2
), strukturaviy formulasi CH
2
=CH-(CH
2
)
4
 

C-C 

C(CH
2
)
7
 
COOH bo’lgan eritrogen (C
18
H
26
O
2
) kislotasini, monokidroksikislotani 
ifodalovchi ksimeninolik kislotalarini CH
3
-(CH
2
)
5
-CH=CH-C

 C-CHOH-(CH
2
)
6
-
COOH keltirish mumkin. 
Quyidagi alkin kislotalari sun’iy tarzda tayyorlangan: Pal’mitol C
7
H
15
C 

 C- 
(CH
2
)
6
-COOH (8-geksadetsin); stearol C
8
H
17
C 

 C-(CH
2
)
7
- COOH (9-oktadetsin); 
begenol C
8
H
17
C 

 C- (CH
2
)
11 
- COOH (14-dokozan) va boshqalar.
Tabiiy yog`lar tarkibida gidroksikislotalar juda kam hollarda va kam 
miqdorda uchraydi. Faqat ritsinol kislotasi C
18
H
34
O
2
bundan mustasno, chunki bu 
kislota kastor moyidagi yog` kislotalarining 94% ni tashkil etadi. Ritsinol (12-
gidroksiolein) 
kislotasining 
struktura 
formulasi 
CH
3
-(CH
2
)
5
-CHOH-CH
2
-
CH=CH-(CH
2
)
7
COOH. 
Gidroksikislotalar o`simlik mumlari tarkibida birmuncha ko`proq uchraydi. 
Ular bir qator to'yingan gidroksikislotalarni o'z ichiga oladi: sabin kislotasi 
С
12
Н
24
0
3
, ya'ni 12-gidroksilaurin kislotasi, yuniper kislotasi С
16
Н
32
0
3
, ya'ni 16-
gidroksipal’mitin kislotasi va boshqalar. 

---

90 
Miya lipidlari tarkibida 12, 14 va 16 ta uglerod atomlaridan iborat 
gidroksikislotalar aniqlangan. Tserebrozidlar tarkibiga quyidagilar kiradi: α-
gidroksinervon kislotasi C
24
H
46
O
3
, serebron (α-gidroksilignotserin) kislotasi 
C
24
H
48
O
3 
hamda 22ta va 26ta uglerod atomlarini o'z ichiga olgan gidroksikislotalar. 
Lipidlar tarkibida dikarbon kislotalar ham uchraydi. To`yinmagan yog` 
kislotalaridan turli xil oksidlovchilar ta`siri ostida ham turli tarkibli 
gidroksikislotalar va ketokislotalar, shuningdek dikarbon kislotalar hosil bo`lishi 
mumkin.
Gidroksikislotalar epoksid guruhini o'z ichiga olgan vernol kislotasiga 
С
18
Н
32
0
3 
o’xshash va quyidagi tuzilishga ega deb taxmin qilinadi: 
Vernol kislotasi 12-epoksi, 9-oktadetsen kislotasi. U Vernonia antelmitica 
va Cepholocroton cordofanus urug'larining tarkibida uchraydi. Unga taxminan bir 
xil tuzilishga ega bo'lgan va Chrysanthemum coronarium o’simligi urug'idan 
olinadigan yog' tarkibida saqlanadigan koronar kislotasi C
18
H
32
0
3
o'xshaydi. 
Molekulyar kislorod ta'sir qilmaydigan yog'larning tarkibiga ketokislotalar 
juda kam hollarda kiradi. Oytisik moyida ko'p miqdorda α-lican kislotasi C
18
H
28
O
3
deb ataladigan ketokislota uchraydi. Tuzilishi bo'yicha u 4-keto-9,11,13-
octadekatrien 
kislotasi 
yoki 
4-ketoeleostearin 
kislotasidir. 
Uning 
erish 
(suyuqlanish) nuqtasi 74-75
0
C.
α-lican kislotasi suyuqlanish harorati taxminan 
99,5
0
C bo’lgan β-izomerga osongina aylanadi. 
Yog'larning atmosfera kislorodi bilan oksidlanishi natijasida ular tarkibida 
karbonil va gidroksil guruhlarini o'z ichiga olgan oksidlangan kislotalarning 
murakkab aralashmalari hosil bo'ladi. Oksidlangan kislotalarning tarkibi bugungi 
kungacha hali juda ham kam o'rganilgan. 
Oksidlovchi moddalar ta'siriga uchramagan yog'-moylarda dikarbon 
kislotalari deyarli uchramaydi. Sumaxa mevasi pul’pasidan ajratilgan C
6
H
10
O
4
dikarbon kislotasi bundan mustasno. 

---

91 
To'yinmagan yog' kislotalarini o'z ichiga olgan oksidlangan yog'-moylarda 
qo’sh bog'lanish joyida to'yinmagan yog' kislotalarining oksidlanishi natijasida 
hosil bo'lgan nisbatan kichik molekulyar og'irlikdagi dikarbon kislotalari mavjud 
bo’lishi aniqlangan. Masalan, azelain kislotasining kelib chiqishi xuddi shunday 
tushuntiriladi. 
Yog'lar kimyosida to'yinmagan yog' kislotalarining tuzilishini (strukturasini) 
aniqlashda ko'pgina dikarbon kislotalari bilan ham ish ko’rishga to’g’ri keladi. 
Yuqori molekulyar dikarbon kislotalari mumlarda va boshqa lipidlarda 
uchraydi. Fosfoinozitlar tarkibiga may (vino) kislotasi kiradi. 
Afrika va Janubiy Amerikada o’sadigan ayrim o'simliklarning yog'laridagi 
glitseridlar alitsiklik kislotalarni o'z ichiga oladi. Ularning molekulalari 
to'yinmagan besh a'zoli uglerod halqasini va karboksil guruhi bilan yakunlangan 
uzun uglerod atomlari zanjirini o'z ichiga olganligi bilan ajralib turadi. Ushbu 
kislotalar yon zanjirdagi uglerod atomlarining soni va undagi qo’shbog’lar 
mavjudligi yoki yo'qligi bilan farq qiladi. 
Sterculia foetida o’simligi urug’ining moyida tsiklopropen halqasiga ega 
ekanligi bilan ajralib turadigan sterkulin kislotasi С