I bap. Erkin qosiqlardíŃ teoriyalíq tiykarlarí HÁm izertleniwi

Qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń izertleniwi

Verlibrdiń belgileri qaraqalpaq folklorında, ásirese qaharmanlıq dástanlarda ushırasadı, biraq verlibr janr sıpatında qaraqalpaq ádebiyatında orıs poeziyasınıń tásiri menen qáliplesken. Ol 30-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasında ushırasadı. J.Aymurzaev, N.Japaqov h.b. shayırlar dáslepki márte verlibr janrında qálem sınap kórgen. Házirgi qaraqalpaq poeziyasında U.Pirjanov, Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń verlibr qosıqları belgili¹⁸.

Qaraqalpaq poeziyası boyınsha júzege kelgen S.Axmetov, Q.Járimbetovtıń, K.Xudaybergenov, Á.Nasrullaev, Q.Muratbaev, T.Mámbetniyazov, Q.Orazımbetovtıń hám de basqalardıń ilimiy miynetleri qaraqalpaq lirikasındaǵı ideya-tematikalıq, janrlıq-formalıq hám kórkemlik izlenislerdi hár tárepleme izertlewge qaratılǵan.
Qaraqalpaq poeziyasında erkin qosıqlar boyınsha ilimpazlardan P.Nurjanovtıń, Q.Orazımbetovtıń, T.Mámbetniyazovtıń, B.Genjemuratovtıń, shayır H.Ayımbetov hám basqalardıń ilimiy hám puvlisistikalıq maqalaları járiyalandı.

Ádebiyattanıwımızda verlibr tuwralı dáslepki pikirdi bildirgen filologiya ilimleri doktorı P.Nurjanov boldı. Onıń

O.Gaylıevanıń «Házirgi qaraqalpaq poeziyasında aralıq formalardıń janrlıq hám formalıq qásiyetleri (1970-2000-jıllardaǵı erkin qosıq hám nasırıy qosıqlar)» atlı kandidatlıq dissertatsiyası qarakalpaq poeziyasında erkin hám nasırıy qosıqlardı izertlewge qaratılǵan.

Qaraqalpaq ádebiyatanıw iliminde ilimpaz Q.Orazımbetovtıń «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyusiyası hám tipologiyası» dep atalǵan doktorlıq dissertatsiya jumısında erkin qosıq formasına arnawlı toqtaladı.

Qaraqalpaq ádebiyatında S. Ibragimov dóretiwshiligindegi janrlıq, formalıq ózinshelikler filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Orazımbetovtiń «Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq lirikasındaǵı kórkemlik izleniwshilik»¹⁹, «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası»²⁰ miynetlerinde, O.Gaylıevanıń «Házirgi qaraqalpaq poeziyasında aralıq formalardıń janrlıq hám formalıq qásiyetleri»²¹ miynetlerinde qısqasha planda izertlenildi. Sonıń menen birge filologiya ilimleriniń kandidatı B. Genjemuratovtıń «Poeziya – bul ilahiy dúnya»²², T. Mámbetniyazovtıń «Qosıq jazıw ańsat emes...»²³ dep atalǵan maqalalarında shayır poeziyasına kóz-qarasların bildiredi.

Erkin qosıq boyınsha kópshilik izertlewler professor Q.Orazımbetov tárepinen alıp barılǵan bolıp, onıń “Erkin qosıq – talant sınshıs”, “Qaraqalpaq poeziyasında erkin qosıq” sıyaqlı maqalaları basılıp shıqtı.

Erkin qosıq forma sıpatında dáslep fransuz ádebiyatında payda bolıp, soń basqa xalıqlar poeziyasına ótken hám keńnen rawajlanǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqtıń ayırım kórinisleri XX ásirdiń 30-jıllarında payda boldı. Rus poeziyasınıń sırtqı formasına («teksheli qosıq jazıw» usılına) eliklewshilik,

qosıq qurılısı elementleriniń sol tildiń fonetikalıq nızamlılıqlarınan tikkeley ǵárezli ekenligin inabatqa almaw sebebinen bul dáwirdegi shayırlar izlenisleri kútilgen nátiyjelerge alıp kelmedi. Erkin qosıqlardıń forma sıpatında ádebiyatımızda rawajlanıwı XX ásirdiń 80-jıllarına tuwra keledi. Erkin qosıqlardıń formalıq qásiyetleri hám teoriyalıq máseleleri tuwralı rus, ózbek hám qazaq ádebiyatshılarınıń da arnawlı miynetleri bar hám olar qaraqalpaq poeziyasında

erkin qosıqlardı úyreniwde de teoriyalıq derekler xızmetin atqaradı.
Qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı arnawlı túrde professor Q.Orazımbetov tárepinen izertlendi. Ol 1992-jılı “Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem izleniwshilik (80-jıllar)” temasında kandidatlıq, al 2005-jılı «Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuciyası hám tipologiyası» atamasında doktorlıq dissertaciyasın jaqladı.

“XX ácirdiń sońǵı 30 jıllıǵında qaraqalpaq ádebiyatında payda bolǵan jańa janr - verlivr yamasa erkin qosıq. Verlibrdıń dúnya ədebiyatında qosıq forması sıpatında kóringenine salıstırmalı túrde onshelli kóp waqıt bolmaǵanın esapqa alsaq, onıń milliy ádebiyattıń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshında júzege shıǵatuǵın sebebi túsinikli boladı. Óytkeni, qaysı xalıqtıń poeziyası bolmasın, dəstúriy qosıq formasında rawajlanadı. Usı forma tiykarında rawajlanıwdıń belgili basqıshın basıp ótkennen keyin endi jańa forma, jańa dəstúr, jańa usıl zárúrligi tuwıladı”²⁴.

Abadan Dosımbetova 2008-jılı “Sh.Seyitov lirikasında kórkem forma”

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq poeziyasında mazmunlıq hám formalıq jaqtan jańasha baǵdardaǵı erkin qosıqlar dóretildi. Shayırlarımız tárepinen erkin qosıqtıń tiykarǵı kriteryası esaplanǵan sóz qúdiretinen nátiyjeli paydalanıldı. Sol sebepli bunday qosıqlarda mazmun hám formada erkinlik sezilip, kórkemlilik dárejesi joqarı ekenligi bayqaladı. Qaraqalpaq ádebiyatında lirikanıń kórkem formasın izertlegen professor Q.Orazımbetov aytqanınday: “Mazmun dóretiwshiniń ózin qorshaǵan ortalıq haqqındaǵı tolǵanısları, hár qıylı qubılıslarǵa emocianallıq hám sanalı qatnası. Al forma – usı tolǵanıslar, qatnaslardıń júzege shıǵıwınıń quralı hám usılı” [3.145]. Biz usı pikirlerge tiykarlana otırıp, erkin qosıqlarda mazmun hám forma birligin qaraqalpaq lirikasında erkin qosıqtıń ajayıp úlgilerin dóretip kiyatırǵan shayırlar S.Ibragimov hám B.Genjemuratov dóretiwshiligi mısalında talladıq.

S. Ibragimov poeziyasına tereń tallaw jasap qaraǵanımızda tematikalıq jaqtan túrlishe ekenliginiń gúwası bolamız. Shayır shıǵarmaları didaktikalıq, filosofiyalıq, medidativlik oy-pikirlerge qurılǵan. Hár bir qosıq qatarlarında tereń filosofiyalıq mazmun: jaqsılıq hám jamanlıq, adam hám tábiyat arasındaǵı ózara baylanıslar, joqarı insanıylıq pázıyletler menen ómir nızamlıqlarınıń ózgeriwsheńligi beriledi. Bunı tómendegi qatarlar mısalında kóriwimizge boladı:

Táńirimniń bir ádilligi –

jamanlıqtan tiksinbegen bendesin

jaqsılıq aldında diz shóktiredi

Qosıqta lirikalıq qaharmannıń ishki debdiwleri, onıń Táńri menen jaqınlıǵı, oǵan bolǵan isenimleri úsh qatarlı qosıqqa jaylastırılıp berilgen. Bir pútin oydı beriwde qosıqtıń formalıq ózgesheligi ayrıqsha poetikalıq wazıypanı atqarıp turıptı. Bunda pikir aǵımı kókirekten shıǵıp háwijlenip baradı hám shayırdıń jekke dúnyaǵa bolǵan kózqarası ıqsham formaǵa jayǵasqan halda oqıwshıǵa tásir etedi. Jamanlıq hám jaqsılıqtı qarama-qarsı qoyıw arqalı shayır óz pikiriniń ótkirliligin hám emocianal tásirsheńligin jáne de arttırǵan. Qatarlarda shayırdıń ómirden shıǵarǵan juwmaǵı – jekke principleri qısqa hám ıqsham qatarlarda, dábdebeli teńewlesiz, jaydarı sózler járdeminde sáwlelengen. Bunday tartımlı forma qosıqtıń mazmunın ashıp beriwge unamlı tásir etken.

B.Genjemuratov tilimizdiń janlı birliklerinen nátiyjeli paydalanıw arqalı óz dóretpeleriniń tásirliligin asırıwǵa umtıladı. Mısalı:

Kettim Dalalarǵa... álwidaǵ, Taslar...

Gódek úmitlerim – «lalalar»

talaq

Shayırdıń obraz jasawdaǵı sheberligi joqarıdaǵı qatarlarda ayqın kóringen. Bunda lirikalıq qaharman óz úmitlerin lalalarǵa megzetedi. Dalalar, taslar sózlerin bas hárip penen jazıp, olarǵa qosımsha máni júkleydi, olardı janlı birlikler sıpatında súwretleydi. Al, “talaq” sózi leksikalıq mánisi arqalı qosıqtıń barlıq mazmunın ózinde jámlestirgen. Sonlıqtan da bul sóz bir qatarǵa bólek túrde jazılıp, bar dıqqattı ózine qaratadı hám usı bir ǵana sóz arqalı shayırdıń tiykarǵı aytajaq pikiri bayan etiledi.

Pikirdiń anıqlıǵı hám qosıqların awıspalı mánige qurıwda jańasha usıllardan paydalanıp atırǵan shayır B.Genjemuratov qosıqların oqıp otırıp, ǵárezsizlik jıllarına kelip jekke dóretiwshilik talǵamınıń kúsheygenin, tájiriybesiniń ele de artqanın seziwge boladı. 1990-jılı járyalanǵan «Saratan» toplamında biz mısal etip alǵan qatardaǵı «lalalar» sóziniń ornına «hayalım» sózi keltirilgen edi. Al, sońǵı toplamında obrazlılıqtı kúsheytiw hám mazmun kóp qatlamlılıǵın saqlaw maqsetinde sózlerdi qollanıwda ózgerisler júz bergenin kóriwimizge boladı. Álbette, bul jaǵday qosıq mánisiniń tásirli hám formanıń jıynaqlılı bolıwına óz úlesin qosqan.

...qılıshtıń júzinen óter sıyratıń,

astıń – ot, tóbeńdi perishtelerdiń

qanatı sıypaydı;

mágár bul demde

paqırǵa názerin salar Ilahım;

bul dem jandı tánnen bosatıp Budda,

isteklerin tıyıp, biykarlay alǵan,

ruwxın buwar bolǵan ol azaplardı...

Mazmun hám forma ortasındaǵı dialektikalıq baylanıstı ashıp beriwde shayır S.Ibragimov pikirlerdi bir-birine shınjır tárizde dizip, pir pútin oydı beriwge umtıladı. Sol sebepli de barlıq qatarlar kishkene hárip penen jazılǵan. Qatarlar ishindegi pikirler aǵımın bir-birinen bólek etip kórsetiwde, ózi aytpaqshı bolǵan tiykarǵı sózlerge itibardı ele de tartıw maqsetinde irkilis belgileri shayır tárepinen stillik talapqa muwapıq paydalanılǵan yaǵnıy úsh pikir kesilispesi (jalǵannıń aqıbetleri, Ilahımnıń paqırǵa názerin salıwı hám Buddanıń háreketleri) noqatlı útir arqalı bólimlerge ajratılǵan hám oqıwshılardıń túsiniklerin tártiplestiriwde qosımsha mánilik wazıypalardı atqarǵan. Qosıqta bayan etilgen mazmun da forması sıyaqlı bir neshe bólimlerdi óz ishine qamtıydı.

Juwmaqlastırıp aytqanda, zamanagóy qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlar shayırlardıń individual dóretiwshilik stili boyınsha hár túrli mazmun hám formaǵa iye boldı. Bul eki dialektikalıq birlik ortasında baylanıslardıń támiyinleniwinde S.Ibragimov hám B.Genjemuratov sıyaqlı talantlı shayırlarımız ózleriniń jekke dóretiwshilik usılların jaratqan hám milliy lirikashılıǵımızda mazmun hám formalıq jaqtan hár túrli baǵdardaǵı erkin qosıqlardı dóretip kelmekte.

1^ Ахметов С., Есенов Ж., Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларыныӊ орысша-қарақалпақша тʏсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Билим», 1994. 34-бет.

2^ Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, “Iqtisod-moliya”, 2007. 158-bet.

3^ Umarov H. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, “A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004. 201-bet.

4^ Аяпов Ш. Лирика. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1990. 30-бет.

5^ Ибрагимов С. Таңламалы қосықлар. Нөкис, «Билим», 2016. 278-бет.

6^ Тынянов Ю.Н. Блок // В кн.: Поэтика. История литературы. Кино. М., 1977. – С.118-119.

7^ Худайбергенов К. Дәўир ҳәм парыз. Нөкис, «Қарақалпақстан », 1987. 33-34-бет.

8^ Ja’rimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012. 37-bet.

9^ Ja’rimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012. 37-b

10^ Xudoyberdiyev E. Adabiyotchunoslikka kirish. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2007. 41-b.

11^ Адабиёт назарияси. Икки томлик. II том. (Коллектив). Тошкент, «Фан», 1979, 235-бет.

12^ Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нөкис, «Билим», 1995, 172-бет.

13^ Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, 478-бет.

14^ Ja’rimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. –No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2012, 37-bet.

15^ Ахметов С., Есенов Ж., Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларыныӊ орысша-қарақалпақша тʏсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Билим», 1994. 34-бет.

16^ Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, “Iqtisod-moliya”, 2007. 158-bet.

17^ Umarov H. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, “A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004. 201-bet.

18^ Ахметов С., Есенов Ж., Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларыныӊ орысша-қарақалпақша тʏсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Билим», 1994. 34-бет.

19^Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасындағы көркемлик излениўшилик. –Нөкис, «Билим», 1992.

20^Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. –Нөкис, «Билим», 2004.

21^Гайлыева О. Ҳәзирги қарақалпақ поэзиясында аралық формалардың жанрлық ҳәм формалық қәсийетлери. (1970-2000-жыллардағы еркин қосықлар ҳәм насырый қосықлар). Канд.дис. –Нөкис, «Билим», 2006.

22^ Генжемуратов Б. Поэзия бул – илаҳий дүнья.// «Әмиўдәрья», №11, 1991, 121-125-бетлер.

23^ Мамбетниязов Т. Қосық жазыў аңсат емес…// «Әмиўдәрья», №11, 1991, 117-120-бетлер.

24^ Оразымбетов Қ. Таңламалы шығармалар топламы. Еки томлық I том. Нөкис, «Билим», 2018. 174-б.