I-bob. Ekologik turizmning rivojlanishida tabiiy rеsurslarning ahamiyati

I-bob. EKOLOGIK TURIZMNING RIVOJLANISHIDA TABIIY RЕSURSLARNING AHAMIYATI

1. 
   Ekologik turizm rivojlanishining ilmiy-nazariy asoslari
   

Ekologik turizm faoliyati so'nggi yillar ichida dunyo miqyosda tez sur'atlar bilan rivojlanib bormoqda va kelajakda yanada o'sishni prognos qilinmoqda. Birlashgan Millatlar tashkiloti o'zining global ahamiyatini tan olib, 2002 yilni "xalqaro ekoturizm yili" deb belgilagani ham uning barqaror rivojlanish komissiyasi xalqaro agentliklardan, hukumatlardan va xususiy sektordan ushbu tashabbusni qo'llab-quvvatlash ham ekologik turizm naqadar muhim ekanligini ko’rsatadi.
"Ekologik turizm"ning rivojlanish tarixi chuqur o'tmishga borib taqaladi. Hatto qadimgi misrliklar ham atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarini kengaytirish uchun uzoq sayohatlarni amalga oshirishgan. Gerodot, Aristotel, Pliniy Elder nafaqat madaniy va tarixiy diqqatga sazovor joylarni, balki tabiiy sharoitlarni ham o'rganib, turli mamlakatlarga ko'p sayohat qildilar. Ko'p yillar o'tgach ilmiy tadqiqotlar, Aleksandr Gumboldt, Charlz Darvin va boshqalar kabi tadqiqotchilar turli xil landshaftlar, o'simlik va hayvonot dunyosi, mahalliy madaniyatlarni ilmiy tadqiq qilish uchun sayyoramizning uzoq burchaklariga sayohat qilishga bag'ishladilar.Biroq, o'tgan asrning o'rtalariga qadar faqat "yolg'iz sayohatchilar" tabiiy go'zalliklardan bahramand bo'lishlari, sayyoramizning ekzotik burchaklariga kirib bordilar va asosan bu juda boy odamlar edi.
Bunday sayohatlar sayohatchilar tashrif buyuradigan mintaqalarda sezilarli ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarga olib kelishi mumkin emas edi, ular noyob tabiiy hududlarni, noyob o'simlik va hayvon turlarini, o'ziga xos mahalliy ekinlarni saqlashga yordam beradigan muhim moliyaviy mablag'lar oqimini ta'minlay olmadilar. O'tgan asrning o'rtalarida Tomas Kuk Shotlandiya tog'lariga sayohat qilishni boshladi va 1863 yilda Mont Blanga birinchi tijorat ko'tarilishini taklif qildi. Bunday sayohatlarga katta qiziqish ingliz romantik yozuvchilari tomonidan qo'llab-quvvatlandi, ular o'z asarlarida yovvoyi tabiatning go'zalligini va Alp cho'qqilari, vodiylar va o'tloqlarning yoqimli dunyosini kuyladilar. Amerika qit'asida tabiiy dunyoga sayohatlar, shuningdek, ilmiy ekspeditsiyalarda qatnashgan taniqli tabiatshunoslar va tabiatshunoslar - M. Lyusek, V. Klark, D. Audubon tomonidan yozilgan adabiy tavsiflar tufayli mashhur bo'ldi.
Rossiyada XIX asrning ikkinchi yarmidagi N. M. Przhevalskiy, P. P. Semenov-Tyan-Shanskiy, D. N. Mamin-Sibiryak kabi yozuvchilar va sayohatchilar Rossiyaning tabiatini o'rgangan, tasvirlab bergan va ulug'lagan odamlarni tabiiy diqqatga sazovor joylarni bilishga jalb qilishda muhim rol o'ynagan. Tabiatshunoslik ixlosmandlari jamiyati, Qrim tog' klubi, Kavkaz tog' jamiyati paydo bo'ldi va keng tanildi. Rossiyada ekoturizmi tobora keng tarqalishida va ekskursiya amalga oshirishga olib keldi.
Ekologik turizm yoki ekoturizm atamasining kelib chiqishi keyinchalik XX asrning so‘nggi choragida insoniyat va jamiyat oldida global ekologik muammolarning kuchayib ketganligi hisobidandan,bu davrda insoniyatning tabiiy atrof muhitga, tabiiy resurslarga salbiy ta’siri kuchayganligi natijasida ekologik inqiroz sayyoraviy hududlarda insoniyatning kelgusida yashab qolishini og‘irlashtirishini xalqaro miqyosda kun tartibiga qo‘ydi. Shu o‘rinda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar hozirga kelib qanday darajalarga kelib qolganligi haqida zarurat yuzaga chiqdi. Ikkinchidan, o‘tgan asrning 70-yillariga kelib AQSH, Kanada va Yevropa davlatlarida ommaviy turizmning keskin rivojlanishi ham nafaqat tabiiy resurslar inqirozini kuchaytiribgina qolmay balki, ijtimoiy-madaniy resurslarning butun saqlanishiga xavf sola boshladi.¹
Ekoturizm" haqida dunyo olimlarning bir necha qarashlari mavjud. lekin ularning barchasi ma'no jihatidan o'xshash va qo’llanilishda farq qiladi. "Ekoturizm" tushunchasi faqat XX asrning 80-yillari boshlarida eng birinchilardan bo’lib, ya'ni 1983 yilda Meksikalik ekolog iqtisodchi Hector Ceballos — Laskureine "ekologik turizm" ("ekoturizm") atamasini taklif qildi ².
O'tgan asrning oxiriga kelib, butun dunyo bo'ylab yovvoyi tabiat joylariga sayohat tobora ommalashdi. Bunga milliy bog'lar tizimini yaratish ham katta hissa qo'shdi. Va shunga qaramay, ushbu sayohatlar, asosan, manzarali landshaftlarga maqsadi amalga oshirdi.
Yigirmanchi asrda tabiiy muhitga sayohatning diqqat markazida asosiy qiziqish ob'ekti sifatida eng qadrlangan hududlardan: Afrika sut emizuvchilarining beshta eng yirik turi. Fil, karkidon, kit, sher, leopard kabi qiziqishlari diqqat markazida bo’ldi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin butun dunyo bo'ylab sayyohlik va mehmonxona infratuzilmasi faol rivojlandi. Transport va kommunikatsiyalardagi texnik inqilob bo’lgandan so’ng eng olis tabiiy hududlarga ommaviy turizm rivojlanishiga asos bo’ldi.
Bularning barchasi sayyohlik biznesida katta kapital to'plana boshlashiga olib keladi.
Turizmni rivojlantirishga katta mablag' sarflab, yirik kapital eng qisqa vaqt ichida maksimal foyda olaboshladi. Buning natijasida tabiiy landshaft va ijtimoiy-madaniy muhitga ham salbiy ta'sir ko'rsatildi. Noyob o'simliklar yo'q qilindi, daraxtlar kesildi, suv havzalari ifloslandi, tuproqlar oyoq osti qilindi, ko'plab hayvonlar turlarining turlari yo'q bo'lib ketishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi.
Ekologik turizm muammolari N. V. Drozdov, N. R. Danilin, N. S. Mironenko, I. T. Tverdoxlebov va boshqalarning asarlarida ko'rib chiqildi. Ushbu asarlarda "ekologik turizm" tushunchasi tahlil qilindi, uning turli jihatlari yoritiladi va chet elda ekologik turizmni rivojlantirish muammolariga katta e'tibor qaratilmoqda.
Xalqaro turizmning (UWTO)bergan ma’lumotiga ko’ra umumiy hajmidagi ekologik turizmning ulushi turli mamlakatlar va mintaqalarda farq qiladi va ma'lum bir mintaqaga qarab o'rtacha 20 dan 60% gacha³. Ekologik turizm juda hilma-xildir, ekstremal turizm, tog’ turizmi, va dengiz turizmlari bilan chambarchas bog’liqdir
Ekologik turizm ekologik fani bilan chambarchas bog'liq. Ekoturizm qiziqqan insonlar ekologik madaniyatini shakllantirishga katta ijobiy ta'sir ko'rsatadi va odamlarn tabiatga boshqacha qarashga va bor resurslarni saqlab qolish asos bo’ldi.
Ekologik turli mamlakatlarning ilmiy adabiyotlarida keng muhokama qilinadigan turizmning ilmiy terminlaridan biridir. Ekologik turizm sifati odatda juda kam ishlatiladigan nemis tilida so'zlashadigan mamlakatlarda "yumshoq turizm"atamasi ma’nosida keng qo’llaniladi. Germaniyada "yumshoq turizm" atamasi Germaniyadan tashqari Avstriya, Shveytsariya kabi nemis tilida so'zlashadigan mamlakatlarda ham faol qo'llaniladi. Ushbu kontseptsiya 20-asrning o'rtalarida turizm industuriyasida birinchi navbatda u yerda jadal rivojlanayotgan ommaviy turizmning jiddiy salbiy oqibatlarini boshdan kechirgan Alp tog'larida ekologik inqirozlarni ko’rsatib berdi.
Krippendorf 1980-yillarda Bern universiteti (Shveytsariya) turizm bo'yicha tadqiqot instituti direktori ekologik turizmni dastlab "tinch" yoki "tinch" turizm deb nomlangan⁴. Yana bir olim P.Xasslaxer fikricha, "yumshoq" ekologik turizmni turizmning ustuvor mezoni texnik bo'lmaganlikdir," yumshoq " turizm hamma joyda ham rivojlana olmaydi.Boshqa bir nemis tadqiqotchisi K.-X. Rohlitsning fikricha, "yumshoq" turizm ham o'zaro ta'sir qiluvchi to'rtta jihadan iborat tizimdir: tabiyat qo’ynida dam olish, buzilmagan landshaft, buzilmagan ekologik madaniy muhit,sayyohlik faoliyatidan olingan foyda deya qarashlarni ilgari suradi.
D. Kramer tomonidan olib borilgan tatqiqotda ekologik turizm tushunchasining sezilarli rivojlanishiga hissasini qo’shdi. Uning fikriga ko'ra, ekologik turizmni individual darajada emas, balki jamoat tashkilotlarining yirik sayyohlik agentliklari siyosatiga maqsadli ravishda ta'siri orqali o’zgartirish mumkun.So'nggi yillardaAvstriya, Germaniya va Shveytsariyada terminologik olimlari tomonidan ekalogik turizm terminini bu-"ekologik va ijtimoiy mas'uliyatli turizm"deb tan olindi.
Ingliz ilmiy adabiyotlarda ekologik turizmning bir necha ta'riflari ham mavjud bo'lib, ular bir hududni ikkinchi hududga qiyoslash va ekologik barqarorlik tushunchalari bilan bog'laydilar.Misol sifatida 1991 yilda xalqaro ekoturizm jamiyati (AQSh) tomonidan ishlab chiqilgan eng ixcham ta'riflardan birini keltirish maqsadga muvofiqdir: "ekologik turizm - bu tabiiy hududlarga mas'uliyatli sayohat, atrof-muhitni muhofaza qilishga hissa qo'shadi va mahalliy aholi farovonligini qo'llab-quvvatlaydi ⁵.
Ekologik turizm bevosita boshqa turizm turlarini to’ldiradi: