I bob korporativ moliyaning mohiyati va uning tashkil etilishi

1.2. Biznesni tashkil etishning korporativ shakllari.
Mamlakatimizda biznesni tashkil etishning korporativ shakllari sifatida'mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va aksiyadorlik jamiyatlari ko‘p uchraydi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sir etilgan, ustav kapitali ta’sis hujjatlari bilan belgilab qo‘yilgan miqdorlardagi ulushlarga bo‘lingan jamiyat tan olinadi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zarar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar. Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi. MChJ o‘z faoliyati davomida belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslaming ta’sischisi bo‘lishi va ulaming ustav kapitalida ishtirok etishi, vakolatxonalar va filiallar tuzishi mumkm. Yuridik va jismoniy shaxslar MChJlaming ishtirokchilari bo‘la oladi. Qonunchilikka asosan ayrim toifadagi jismoniy shaxslaming jamiyatda ishtirok etishi taqiqlanishi yoki cheklanishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqamv organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo‘Imasa, jamiyatning ishtirokchilari bo‘lishga haqU emaslar. Jamiyat bitta shaxs tomonidan ta’sis etilishi mumkm bo‘lib, u jamiyatning yagona ishtirokchisiga aylanadi. Jamiyat keyinchalik bir ishtirokchisi bo‘lgan jamiyatga aylanishi mumkin. Jamiyat yagona ishtirokchi sifatida bir shaxsdan iborat boslj.qa-xo‘jaHk jamiyatiga ega boiishi mumkin emas. MChJ ishtirokchilarining soni eilik kishidan oshmashgi lozim. Agar MChJ ishtirokchilarining soni belgilangan me’yordan oshib ketsa, jamiyat bir yil ichida ochiq aksiyadorlik jamiyati yoki ishlab chiqarish kooperativi etib qayta tuzilishi kerak. Agar ko‘rsatilgan muddat davomida jamiyat qayta tuzilmasa va jamiyat ishtirokchilarining soni belgilangan me’yorga qadar kamaymasa, u yuridik shaxslami davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organning talabiga binoan sud tartibida tugatilishi kerak. MChJlami ta’sis etish ta’sischilar tomonidan ta’sir shartnomasini tuzish va jamiyat ustavini tasdiqlashdan boshlanadi. Ta’sirchilar tomonidan jamiyatning ijro etuvchi organlari saylanadi yoki tayinlanadi, shuningdek, jamiyatning ustav kapitaliga naqd pulsiz ulushlar qo‘shilgan holatlarda, ulaming balansga kiritihsh bahosini tasdiqlaydilar. Jamiyat ustavini tasdiqlash , to‘g‘risidagi qaror, shuningdek, jamiyat ta’sischilari kiritadigan ulushlaming puldagi bahosini tasdiqlash to‘g‘risidagi qaror ta’sischilar tomonidan bir ovozdan qabul qilinishi lozim. Boshqa qarorlar esa jamiyatning ta’sischilari tomonidan qonunchihk hujjatlarida va jamiyatning ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda qabul qilinishi mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, MChJlaming ta’sis shartnomasi va ustavi jamiyat ta’sis hujjatlari hisoblanadi. Agar jamiyat bir shaxs tomomdan ta’sis etilsa, shu shaxs tasdiqlagan ustav jamiyatning ta’sis hujjati hisoblanadi. Agarda jamiyat ishtirokchilarining soni ikki va undan ortiq shaxsni tashkil etsa, ular o‘rtasida ta’sis shartnomasi tuz:ihshi shart. Jamiyat ishtirokchisining, auditoming yoki istalgan manfaatdor shaxsning talabiga binoan jamiyat ularga jamiyatning ta’sis hujjatlari bilan, shu jumladan imga kiritilgan o‘zgartishlar bilan tanishish imkoniyatini berishi shart. Jamiyat ishtirokchisining talabiga binoan jamiyat unga jamiyatning ta’sis shartnomasi va ustavi nusxalarini berishi shart. Nusxalami berganlik uchun jamiyat tomonidan olinadigan haq ulami tayyorlashga ketgan xarajatlardan ortiq boiishi mumkin emas. Jamiyatning ta’sis hujjatlariga o'zgartishlar jamiyat ishtirokchilarining umumiy yigilishi qaroriga binoan kiritiladi. Jamiyatning ta’sis hujjatlariga kiritilgan o‘zgartishlar ham belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazihshi kerak. 10 Ta’sis shartnomasida MChJlaming ta’sischilari jamiyatni tuzish majburiyatini oladilar va uni tuzish yuzasidan birgalikda faohyat yuritish tartibini belgilaydilar. Ta’sis shartnomasida quyidagilar ham belgilab qo‘yiladi: - ta’sischilar tarkibi; - ustav kapitalining miqdori va har bir ta’sischi ulushi, - jamiyat ta’sis etilayotganda uning ustav kapitaliga ulushlami qo‘shish tartibi, miqdori, usullari va muddatlari; - ulushlami qo‘shish bo‘yicha majburiyatlarini buzganlik uchun ta’sischilaming javobgarligi; , , • - ta’sischilar o‘rtasida foyda va zararlami taqsimlash shartlan va tartibi; MChJ organlarining tarkibi va jamiyat ishtirokchilannmg jamiyatdan chiqish tartibi. MChJ ustavida esa quyidagilar ko‘rsatihshi kerak: - jamiyatning to‘hq va qisqartirilgan firma nomi; - j amiyat faoliyatining predmeti; - jam iyatning pochta manzili to‘g‘risidagi ma lumotlar, - jamiyat organlarining tarkibi va vakolatlari, shuningdek, jamiyat organlari tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi; - jamiyat ustav kapitalining miqdori to‘g‘risidagi ma lumotlar, -'jam iyat har bir ishtirokchisi ulushining miqdori va nominal qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotlar; - j amiyat ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlari; - jamiyat ishtirokchisining jamiyatdan chiqish tartibi va uning oqibatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar; - jamiyat ustav kapitalidagi ulushning (ulush bir qismining) boshqa shaxsga o‘tishi tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; - jamiyatning hujjatlarini saqlash tartibi hamda jamiyat tomonidan jamiyat ishtirokchilariga va boshqa shaxslarga axborot taqdim etish tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; - jamiyatning vakolatxonalari va filiallari to‘g‘risidagi ma lumotlar va boshqalar. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ustav kapitalini shakllantirish masalalari, ulami qayta tashkil etish yo‘llari xususida keyingi boblarda to‘xtalib o‘tamiz. . . Mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish, ulaming faoliyati va ulami tugatish, aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlar 0 ‘zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuni va boshqa qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun dasÜab 1996 yil 26 aprelda, yangi tahrirdagisi esa 2014 yil 6 mayda qabul qilingan. Bank, investitsiya va sug‘urta faoliyati sohalarida, shuningdek, davlat tashkilotlarini xususiylashtirishda aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etishning va ular huquqiy holatining o‘ziga xos xususiyatlari tegishli qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ustav kapitali aksiyadorlaming aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan huquqlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan tijorat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati deb e’tirof etiladi. Aksiyadorlik jamiyati yuridik shaxs bo‘lib, u o‘z mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkka, shu jumladan o‘zining ustav kapitaliga berilgan mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlami olishi hamda amalga oshirishi, zimmasiga majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan pajrtdan e’tiboran yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi va ustavida muddat belgilanmagan bo‘lsa, cheklanmagan muddatga tuziladi. Yangi tahrirdagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilingunga qadar mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlari ochiq yoki yopiq bo‘lishi mumkin edi. Bunda ochiq aksiyadorlik jamiyatining ta’sischilari tarkibiga kimvchilaming eng kam soni cheklanmagan, yopiq aksiyadorlik jamiyatining ta’sischilari esa kamida uchta shaxsdan iborat qilib belgilangandi. Jamiyatning har bir ta’sischisi uning aksiyadori bo‘lishi lozim edi. Shuningdek, aksiyadorlari o‘zlariga tegishli aksiyalarini o‘zga aksiyadorlaming roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin bo‘lgan aksiyadorlik jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati (OAJ), aksiyalari faqat o‘z ta’sischilari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar o‘rtasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq aksiyadorlik jamiyati (YoAJ) hisoblanardi. Umuman ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari o‘rtasidagi farqli jihatlar sifatida quyidagilami keltirish mumkin edi (1-jadval). Obuna shaklida tavsiya etilgan bo‘lsa aksiyadoriik jamiyati ustavida ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari tomonidan sotilayotgan aksiyalami uchinchi shaxsga taklif etilayotgan narx bo‘yicha va shartlar asosida, aksiyadoriaming har biriga tegishli aksiyalaming soniga mutanosib ravishda olish yuzasidan aksiyadoriar uchun; agar ushbu jamiyatnmg boshqa aksiyadoriari o‘z imtiyozh huquqlaridan foydalanmagan bolsa, jamiyatning aksiyadori sotayotgan aksiyalami olish yuzasidan jamiyat uchun imtiyoz huquq nazarda tutilishi mumkin. 0‘z aksiyalarini sotayotgan aksiyador aksiyalarini sotish niyati to‘g‘risida boshqa aksiyadorlarni aksiyaleiming narxini va uchinchi shaxsga taklif etish shartlarini ko‘rsatgan holda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoxud jamiyat orqali yozma shaklda xabardor qiHshi shart. Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalami olishga doir imtiyozli huquqni amalga oshirish tartibi va muddatlari jamiyat ustavida belgilanadi, bunda imtiyozh huquqdan foydalanish muddati aksiyalar sotuvga qo‘yilgan pa5^dan e’tiboran o‘n kundan kam va o‘ttiz kundan ko‘p bo‘lishi mumkin emas. Aksiyador tomonidan o‘ziga tegishli aksiyalar imtiyozli huquq buzilgan holda sotilgan taqdirda, jamiyatning istalgan aksiyadori va (yoki) jamiyat bunday qoidabuzarlik to‘g‘risida aksiyador yoki jamiyat bilgan yoxud bilishi lozim bo‘lgan paytdan e’tiboran uch oy ichida o‘ziga sotib oluvchining huquq va majburiyatlari o‘tkazilishini sud tartibida talab qilish huquqiga ega. Aksiyalami olishga bo‘lgan ushbu imtiyozli huquqdan boshqa shaxs foydasiga voz kechishga yo‘l qo‘yilmaydi. Aksiyadorlik jamiyatlari fihallar tashldl etishlari va vakolatxonalar ochishlari mumkin. Filial jamiyatning jamiyat joylashgan yerdan tashqarida joylashgan hamda uning barcha vazifalarini yoki ularning bir qismini, shu jumladan vakolatxonaning vazifalarini amalga oshiradigan alohida bo'linmasidir. Vakolatxona esa jamiyatning jamiyat joylashgan yerdan tashqarida joylashgan, uning manfaatlarini ifodalaydigan va bu manfaatlami himoya qilishni amalga oshiradigan alohida bo‘linmasidir. Aksiyadorlik jamiyati filiallari va vakolatxonalari j^ridik shaxs hisoblanmaydi, ular jamiyatning kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlangan nizom asosida ish yuritadi. Filialga va vakolatxonaga berib qo'yilgan mo!-mulki jamiyatning balansida hisobga olinadi. Filialning vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat tomonidan berilgan ishonchnoma asosida ish yuritadi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ulami tashkil etgan va ochgan jamiyat zimmasida bo’ladi. Jamiyat tomonidan O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida filiallar tashkil etish va vakolatxonalar ochish, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, filiallar va vakolatxonalar joylashgan yerdagi mamlakatning qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Jamiyat aksiyadorlik jamiyati yoki mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi sho‘ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga ega bo‘lishi mumldn. Sho‘ba xo‘jalik jamiyati o‘zining asosiy jamiyati majburiyatlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Sho‘ba xo‘jalik jam iyatip majburiy ko‘rsatmalar berish huquqiga ega bo‘lgan asosiy jamiyat bunday ko‘rsatmalami bajarish uchun sho‘ba xo‘jalik jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan sho‘ba xo'jalik jamiyati bilan solidar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyatning sho‘ba xo‘jalik jamiyatiga majburiy ko‘rsatmalar berish huquqi faqat sho‘ba xo‘jalik jamiyati bilan tuzilgan shartnomada yoki sho‘ba xo‘jalik jamiyatining ustavida nazarda tutilgan taqdirda asosiy jamiyat bunday huquqqa ega deb hisoblanadi. Sho‘ba xo‘jalik jamiyati asosiy jamiyatning aybi bilan bankrot bo‘lgan taqdirda asosiy jamiyat sho‘ba xo‘jalik jamiyatining majburiyatlari yuzasidan subsidiar javobgar bo‘ladi. Agar boshqa ishtirok etuvchi jamiyat xo‘jalik jamiyatining ovoz beruvchi aksiyalarining (ulushlarining) yigirma foizidan ortig‘iga ega bo‘lsa, xo‘jalik jamiyati tobe deb e’tirof etiladi. Aksiyadorlik jamiyatlari yuridik shaxsni ta’sis etish yoki qayta tashkil etish (qo‘shib yuborish, bo‘lish, ajratib chiqarish, o‘zgartirish) yo‘li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni tà’sis etish yo‘li bilan tashkil etish muassislaming (muassisning) qaroriga ko‘ra amalga oshiriladi. Jamiyatni ta’sis etish to‘g‘risidagi qaror ta’sis yig‘ilishi tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta’sis etilgan taqdirda jamiyatni ta’sis etish haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi. Jamiyatning muassislari uni tashkil etish to‘g‘risida o‘zaro ta sis shartnomasini tuzadilar, shartnomada ulaming jamiyatni ta’sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori.