I bob. Loyihalarni boshqarishning mohiyati

---

6 
I BOB. LOYIHALARNI BOSHQARISHNING MOHIYATI 
 
1.1. Loyihalarni boshqarishning mohiyati 
"Loyiha" tushunchasi bir nechta belgilar bilan tavsiflangan turli xil tadbirlarni 
(faoliyatlarni) birlashtiradi, ulardan eng keng tarqalgani quyidagilar: 
• aniq maqsadlarga erishish, aniq natijalarga erishish; 
• bir nechta oʻzaro bogʻliq harakatlarning muvofiqlashtirilishi; 
• muayyan boshlanish va tugash bilan cheklangan vaqt. 
Loyihaning ishlab chiqarish tizimidan farqi shundaki, loyiha bir marotaba 
emas, balki davriy faoliyat. Ketma-ket ishlab chiqarish oldindan belgilangan muddatga 
ega emas va talabning mavjudligi va hajmiga bogʻliq. Talab yoʻqolganda, ishlab 
chiqarish jarayoni tugaydi. Sof ishlab chiqarish aylanishi loyihalar emas. 
Biroq oxirgi paytlarda dizayn yondashuvi doimo ishlab chiqarishga 
yoʻnaltirilgan jarayonlarga tobora koʻproq qoʻllanilmoqda. Misol uchun, muayyan 
davrda ishlab chiqarish hajmini belgilangan budjetga asosan oshirish yoki shartnoma 
boʻyicha yetkazib berish muddatlari mavjud boʻlgan ba’zi buyurtmalarni bajarish. 
Loyihaning yakuniy natijasini olish uchun qancha vaqt kerak boʻlsa, loyiha 
tizimi sifatida loyiha mavjud. Loyihaning konsepsiyasi firma yoki korxona 
konsepsiyasiga zid kelmaydi va unga toʻliq mos keladi. Bundan tashqari, loyiha 
koʻpincha kompaniyaning faoliyatining asosiy shakli boʻladi. Mutaxassisning oʻziga 
xos vazifasiga qarab, har biri mavjud boʻlish huquqiga ega boʻlgan "loyiha" 
atamasining bir qancha ta’riflari mavjud. Eng umumiy shakldagi loyiha (ingl.project) - 
"masalan, katta korxona, masalan, oʻylanadigan yoki rejalashtirilgan narsa" (Webster 
izohli lugʻati). Muntazam (tizimli) yondashuv nuqtai nazaridan, loyiha dastlabki 
holatdan soʻnggi holatga oʻtish jarayoni deb qaralishi mumkin – natija bir qator 
cheklovlar va mexanizmlarning ishtiroki bilan bogʻliq. 
“Loyiha boshqaruvi toʻgʻrisidagi bilimlar Kodeksida” loyiha – bu muayyan 
dastlabki ma’lumotlarga va uni qanday hal qilishni belgilaydigan zarur natijalarga 
(maqsadlarga) ega boʻlgan vazifadir. Loyiha maqsadi (muammosi), uni amalga 

---

7 
oshirish vositasi (muammoni hal qilish) va amalga oshirish jarayonida olingan 
natijalarni oʻz ichiga oladi. 
Investitsiya loyihasi rejalashtirilgan natijani olish va belgilangan muddatlarda 
muayyan maqsadlarga erishish uchun intellektual, moliyaviy, moddiy, insoniy, shu 
jumladan, ma’lum miqdorda resurslarni investitsiyalashni oʻz ichiga olgan 
investitsion 
(
sarmoyaviy) harakatlar sifatida tushuniladi. Investitsiya loyihasining moliyaviy 
natijasi koʻpincha foyda / daromad hisoblanadi, aniq (moddiy-ashyoviy) natijalar - 
yangi yoki rekonstruksiya qilinadigan asosiy vositalar (ob’yektlar) yoki moliyaviy 
vositalarni yoki moddiy boʻlmagan aktivlarni keyinchalik daromad keltiradigan tarzda 
sotib olish va ulardan foydalanish.
Ayrim jismoniy ob’yektlar (binolar, inshootlar, ishlab chiqarish komplekslari) 
loyiha natijalari sifatida faoliyat olib boradigan boʻlsa, loyiha ta’rifi quyidagicha 
ifodalanishi mumkin: Loyiha– bu maqsadli, oldindan ishlangan va rejalashtirilayotgan 
jismoniy ob’yektlarni ishlab chiqarish yoki modernizatsiya qilish, texnologik 
jarayonlarni, ular uchun tashkiliy hujjat, moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa 
resurslar, shuningdek boshqaruv qarorlari va ularni amalga oshirish chora-tadbirlari. 
Shunday qilib, loyihaning zamonaviy ma’nosi - bu bizning dunyomizni 
oʻzgartiradigan narsalardir: uy-joy yoki sanoat inshootini qurish, ilmiy tadqiqotlar 
dasturi, korxonani rekonstruksiya qilish, yangi tashkilot tuzish, yangi uskunalar va 
texnologiyalarni ishlab chiqish, kema qurilishi, kino yaratish, mintaqani rivojlantirish, 
- bularning barchasi loyihalar hisoblanadi. 
"Loyihalarni boshqarish" - maxsus va professional bilimlarni birlashtiradigan 
sintetik fandir. Maxsus bilim loyihalar (qurilish, innovatsion, ta’lim, atrof-muhit, 
tadqiqot, qayta qurish va boshqalar) bilan bogʻliq faoliyat sohasining xususiyatlarini 
aks ettiradi. Biroq, turli loyihalar uchun muvaffaqiyatli qoʻllaniladigan usullar va 
vositalar yordamida, loyihaning barcha yoʻnalishlari boʻyicha loyihalarga xos boʻlgan 
umumiy muntazamliklarni oʻrganish natijasida olingan bilimlar tufayli loyihalarni 
boshqarish haqiqiy mustaqil fanga aylandi. 
Loyihalarni boshqarish usullari quyidagilarni bajarishga imkon beradi: 
• loyihaning maqsadlarini aniqlab olish va uni oqlash; 

---

8 
• loyihaning tuzilishini aniqlash (sub-maqsadlar, amalga oshiriladigan 
ishlarning asosiy bosqichlari); 
• zarur miqdor va manbalarni aniqlash; 
• ijrochilarni, xususan, savdo-sotiq va tender savdoni oʻtkazish yoʻli bilan 
tanlash; 
• shartnomalarni tayyorlash va tuzish; 
• loyihaning vaqtini belgilash, uni amalga oshirish rejasini tuzish, kerakli 
resurslarni hisoblash; 
• loyiha budjeti va smetani hisoblash; 
• risklarni rejalashtirish va hisobga olish; 
• loyihaning amalga oshirilishi ustidan nazoratni ta’minlash va boshqalar. 
Loyihalarni boshqarish - ishlarning tarkibi va koʻlami,loyiha 
ishtirokchilarining xarajatlari, vaqti, sifati va qondirilishi boʻyicha loyihada aniq 
natijalarga erishish uchun zamonaviy uslublar, asbob-uskunalarni va boshqaruv 
texnologiyalarini qoʻllash orqali uning maqsadlariga samarali erishishga qaratilgan 
loyiha aylanishi davomida mehnat, moliyaviy va moddiy-texnika resurslarini 
rejalashtirish, boshqarish, muvofiqlashtirish metodologiyasi. 
Gʻarbda keng tarqalgan loyiha boshqaruvining "jarayon" tushunchasi qiziqish 
uygʻotadi. Uning mohiyati loyiha boshqaruvining (LB) murakkab integratsiyalashgan 
tabiati uning tarkibidagi jarayonlar va ularning oʻzaro bogʻliqligi bilan tavsiflanadi. Bu 
holatda jarayonlar boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan 
harakatlar va tartiblar sifatida tushuniladi. 
Loyiha boshqaruvi sxemalari uchun quyidagi variantlar mavjud: