I bob. Maktabgacha yosh bolalar rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari
Download 138.5 Kb.
|
BIYNAZAROVA UMIDA
|
Maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xos xususiyatlari. O’rta guruh bolalari(4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari MUNDARIJA: KIRISH.............................................................................................................3-4 I.BOB. Maktabgacha yosh bolalar rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turli yosh davrlarida ta’lim faoliyatini muvofiqlashtirish........................................................................................................5-9 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida shaxsni rivojlantirish.....................10-13 II.BOB. Maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xos xususiyatlari. O’rta guruh bolalari(4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari 2.1. O’rta guruh bolalari(4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari............................................................................................................14-20 2.2. O’rta guruh bolalari(4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanishida maktabgacha ta’lim tashkiloti faoliyatining muhim ahamiyati ....................................................21-27 XULOSA……………………………..........................................................28-29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI...................................30-31 KIRISH
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek “Ta’lim va tarbiyada tanaffus bo’lmaydi1”, degan hikmatli ibora sizlarga yaxshi tanish. Shu sababli O’zbekistonda kichik yoshdan boshlab rivojlantirish, ularning o’qish uchun munosib shart-sharoitlar yaratish orqali kelajakda yoshlarning o’zligini to’la namoyon etishiga mustahkam zamin yaratyapmiz. Zero, bu kabi ezgu maqsadimiz yo’lida sarflangan investitsiyalar ertaga bir necha barobar ortig’i bilan qaytishga shubha yo’q. Bugungi kunda jahonda texnalogiyalar va axborotlashtirish jarayonlarining rivojlanishi davrida maktabgacha ta’limni isloh qilish, komil insonni tarbiyalash, ularga zamonaviy ta’lim berish masalalari birinchi navbatda hal qilinishi kerak bo’lgan muammo hisoblanadi. Aynan, maktabgacha ta’limni isloh qilishda bolaning maktabga tayyorgarligi bilan belgilanuvchi ta’lim sifatini oshirish muhim va zaruriy bo’lib hisoblanadi. Holbuki, farzandlarimiz tarbiyasida eng asosiy bo’g’in hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimining ijtimoiy hayotimizdagi o’rni va ahamiyatini hech narsa bilan o’lchab, baholab bo’lmaydi. Shu bilan birga, bola shaxsiyatining asosi aynan maktabgacha ta’lim yoshida shakllanishi, bu davrda uning intellektual va jismoniy kamoloti uchun poydevor yaratilishi hammamizga yaxshi ma’lum. Shu maqsadda, yurtimizda tarixda ilk bor alohida Maktabgacha ta’lim vazirligini tashkil etdik. Kurs ishining maqsadi: Barchamizga ayonki, ta’lim va tarbiya bor joyda albatta ilm, madaniyat va taraqqiyot bo’ladi. Shu boisdan ham maktabgacha ta’lim tashkilotlarini zamon talablariga mos ravishda yangi bosqichga ko’tarish, ilg’or tarbiya uslublari va metodikalarini keng qo’llash, o’quv–moddiy bazasini kuchaytirishga katta e’tibor qaratmoqdamiz. Xususan ushbu qilinayotgan ishlarning negizida maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xos xususiyatlarini, rivojlanishini, unga ta’sir etuvchi omillarni, qobiliyatlarni, xususiyatlarini va atrofdagi insonlarga, narsalarga munosabatini shakllantirishni qamrab oladi. Kurs ishining vazifalari: Maktabgacha yosh davrlarning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish; Rivojlanishdagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayonlarni o’rganish; Faoliyat turlarini o’rganish; Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish; 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlarini o’rganish. Kurs ishining ob’ekti: 4-5 yoshli bolalarda fikrlash darajasini, harakat va faoliyatlarini, ruhiy holatini nazorat qilishni tashkil etish jarayoni. Kurs ishining predmeti: 4-5 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlarini o’rganishni tashkil etish shakllari, usullari hamda o’quv faoliyatlari. Kurs ishi tuzilmasi: kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar. I.BOB. Maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xos xususiyatlari 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turli yosh davrlarida ta’lim faoliyatini muvofiqlashtirish Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil izlaganlar. Bular esa hamisha bolalar ta’lim-tarbiyasi oldidagi dolzarb yechimtalab muammolardan biridir. Bugun maktabgacha ta’limi oldida ham shu savollar ko‘ndalang turibdi. Sababi uzluksiz ta’lim tizimining bosh bo‘g‘ini hisoblangan maktabgacha ta’limda eng asosiy fundamental bilimlar shakllantirilishi lozim. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsad – ta’limning keyingi bosqichida ijodiy va mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalab berishdan iborat.2 Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi xalq baxt-saodati yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarni hal etishda amaliy ishtirokida yuzaga keladi. Shaxsni shakllantirishga uch omil: tarbiya, ijtimoiy muhit va irsiyat ta’sir ko‘rsatadi. Shaxsni shakllantirishga ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga ega: ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. U shaxsni shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. Tabiiy muhit ham shaxsning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning o‘rni, bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta’lim sharoitida insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini o‘zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tarbiya va ta’lim eng yaqin rivojlanish zonasiga asoslanib, bugungi rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishi uni olg‘a harakatlantiradi. Inson shaxsining rivojlanishi bir qancha bosqichdan o‘tadi. Har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mustahkam bog’liq bo‘ladi, avval erishilgan bosqich yanada yuqoriroq bosqichning tuzilishiga uzviy tarzda qo‘shiladi.Ilk yosh bosqichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun doimiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli pedagogning ham yetakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun mas’uliyatini qaror toptiradi. Taniqli pedagog A.S. Makarenko pedagogning roli va mas’uliyatini ta’kidlab, shunday yozgan edi: «Tarbiyaviy ta’sirning g‘oyat qudratli ta’sir ko‘rsata olishiga ishonchim komil. Agar odam yomon tarbiyalangan bo‘lsa, bunda faqat tarbiyachilar aybdorligiga aminman. Agar bola yaxshi bo‘lsa, buning uchun u o‘z bolaligida tarbiya topganidan qarzdordir».3 Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual , axloqiy , estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko’rib chiqish va va zamonaviy usullarni joriy qilishni talab qiladi. Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish , bolalarning rivojlanganlik darajalarini , ularnng ijtimoiy , shaxsiy , hissiy , nutqiy , jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi mumkin . Bunda bolalarga Vatanga muhabbat hissini , oilaga , o’z xalqining milliy , tarixiy , madaniy qadriyatlariga hurmat , atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning muayyan bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo’ladi. Bolalarning tarbiyaga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o’sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo’ladi.Bolaning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki g’ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, erinchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo’lib, tarbiyachi ularni bilishi zarur. Maktabgacha ta’limning maqsadi: bola shaxsini maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq sog‘lom va yetuk, maktabga tayyorlangan tarzda shakllantirish. Maktabgacha ta’limning vazifalari bolalarni xalqning boy milliy, madaniy-tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash; bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash; bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish,bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘lig‘ini ta’minlashdan iborat. Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug‘ma va egallangan miqdor va sifat zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish bo‘yicha o‘sishi vaznning ortishi, sezgi a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to‘g‘ri boshqara bilish bilan bog‘liqdir. Ruhiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi.Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish, ta’lim-tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu har xil faoliyatlarda yuzaga keladi . Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan mazmunni tanlash, uning tanlab olishiga 51 rahbarlik qilish kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshi bilan izohlanadi, jumladan, kichik yoshdagi bolalar bilan ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay aralashmaganligi hisobga olinadi. Keyingi yosh guruhlarda maktabgacha yoshdagi bolaning mustaqilligi, moslashishi ancha oshib boradi. Shunga muvofiq tarzda ta’lim-tarbiyaviy ishlarning vazifalari, mazmuni, vositalari o‘zgaradi. Bolalarning maktabgacha yoshning oxiriga borib erishgan rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiytarixiy tajribani o‘zlashtirish faol ish jarayonini beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonida- faollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi.Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar birdaniga o‘zlashtirib olmaydilaг, ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida sekin-asta egallab oladilar. Bolalar hayotining birinchi yilidanoq faoliyatning eng oddiy lari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrof ma’lum bir munosabatning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, kattalarning hissiy-predmetli munosabatlaridanoq bolada dastlabki ijtimoiy talab vujudga keladi, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik rivojlanadi. Ammo faollikning qay Bilish faoliyati O‘quv faoliyati Oddiy mehnat faoliyati Munosabatda bo‘lish faoliyati Buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyat O‘yin faoliyati Faoliyat turlari 52 darajada rivojlanib borishi irsiyatga hamda taqlidchanlik qobiliyatiga bog‘liq. Bola hayotining dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan bajargan harakati asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish orqali kattalar ularni astasekin buyumlar olamiga olib kiradilar. Mana shu yo‘l bilan bola buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradi. 2,5 yoshdan keyin buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatda bolalar ancha yuqori ko‘rsatkichlarga erishadilar va ularning o‘yin hamda tasviriy faoliyatga o‘tishlari uchun asos yaratiladi. Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala munosabatlarida, faoliyatlarda o‘z-o‘zini anglab olishning dastlabki shakllari shakllanadi. Mashg‘ulotlardagi o‘quv faoliyati orqali bolalar tevarakatrofidagi tabiat to‘g‘risida, ijtimoiy hayot, kishilar to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtirib oladilar. Shuningdek, ularning aqliy va amaliy bilimlari kengayib boradi. Agar ta’lim jarayonida 3-4 yoshli bolalar diqqati tabiat, kishilar to‘g‘risidagi konkret faktlarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta’lim berishda asosiy e’tibor muhim bog‘liqliklar va munosabatlarga, ulardagi oddiy tushunchalarni shakllantirishga qaratiladi. Bular orqali bolalarda tushunarli tafakkur rivojlantiriladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun o‘qish asosiy faoliyat bo‘lib qoladi va bu faoliyatni bolalar ijtimoiy ahamiyatli faoliyat deb anglay boshlaydilar, Bola o‘zini maktab o‘quvchisi deb tushuna boshlaydi. Demak, bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya muassasalarida va oilada bolaning hayotini u turli-tuman faoliyatlar bilan shug‘ullana oladigan qilib tashkil etish kerak. Bunga,albatta, bolalar faoliyatining mazmunini boyitib borish, yangi bilim malakalarni singdirish mustaqilligini rivojlantirish bilan erishiladi. Odam shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga, tabiatga, mehnatga, boshqa odamlarga va o‘ziga munosabat sistemasini izchil o‘zgartirish va murakkablashtirishdir. Bu uning butun hayoti davomida ro‘y beradi. Bunda bolalik va o‘smirlik yoshi, ayniqsa, muhimdir. 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida shaxsni rivojlantirish Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, konkret kishi, ya’ni, muayyan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog’i kerak. Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi uning xalq baxt-saodati yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarini hal etishda namoyon bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etishga yetakchi omil deb qaraydi, chunki bu to‘plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir ko‘rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir.4 U oilada, bolalar bog‘chasida, maktabda, mehnat jamoalarida amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni, muomalani tashkil etishga qaratilgandir. Shaxsni shakllantirishga muhit (ijtimoiy va tabiiy muhit) katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga ega: ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, o‘simliklar, hayvonot dunyosining ahvoli) ham shaxsning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi.Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi olam voqelik, hodisalar majmui tushuniladi. “Muhit” tushunchasi o‘zida geografik-hududiy, ijtimoiy va mikro muhit (oila) xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o‘zida qisman ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Ayni chog‘da u nisbatan mustaqillikka ega. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo‘lib, oila, maktab, do‘stlar, tengqurlar, kishilar va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Bolani qurshab turgan muhitda ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar bola o‘z tug‘ma layoqatiga mos sharoitda o‘sib, zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib shaxsni shakllantiruvchi omillar Ijtimoiy muhit Tarbiya Irsiyat nishonalari rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo‘lmasa yo‘q bo‘lishi yoki “mudroq”ligicha qolib ketishi ham mumkin. Bundan tashqari odob, axloq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. SHaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik (tabiiy) va ijtimoiy qonuniyatlar birgadek ta’sir etadi, shu bois ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. SHaxsning rivojlanishiga uning faoliyati, hayot tarzi, yoshi, bilimi, turmush tajribasi, hatto fojiali vaziyatlar, turli kasalliklar ham ta’sir etadi.5 Inson hayoti davomida doimo o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi. Zero, rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. SHu sababli shaxsga xos fazilatlarni to’g’ri va ob’ektiv baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. SHaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar va shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan tarbiya jarayonida uning shaxs rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsata olishi uchun ta’lim oluvchining o’sishi va rivojlanishiga xos xususiyatlardan xabardor bo’lish va inobatga olish maqsadga muvofiq. Binobarin, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. SHaxs rivojlanishini ta’minlashda ijtimoiy muhit tomonidan ko’rsatiladigan ta’siri tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni: 1) tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi; 2) tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs kamolga yetadi; 3) tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo’qotish mumkin; 4) tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish o’zaro aloqador bo’lib, shaxsning rivojlanishida tarbiya doimiy va uzluksiz xarakter kasb etadi. Bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. SHaxs rivojlanishida faoliyatnig o’rni. SHaxs rivojlanishida irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo’ladi. Faoliyat o’zi nima? Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni to’g’ri tashkil etish lozim. Insonning qobiliyati va yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko’ra belgilanadi. Lekin ko’p holatlarda shaxsning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo’ladi.SHaxsni shakllantirishda faoliyat samaradorligiga erishish uchun mazkur jarayonini pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirish talab etiladi. Faoliyat faol va sust (passiv) bo’lishi mumkin. O’smir faoliyati muhit va tarbiya ta’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, o’z imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o’zini shaxs sifatida ko’rsata olishi unda o’z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko’zga tashlanadi. Ta’lim jarayonida faollik o’quvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam egallashga, o’z qobiliyatini namoyon etishga yo’llaydi. Bilishga bo’lgan faollik o’quvchining intellektual rivojlanishini ta’minlaydi. Faollik ko’rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi. Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. SHunga ko’ra, o’quvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo’ladi. Ta’lim muassasasida hamma vaqt bir xil talab shaxs rivojlanishida ijobiy natija beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o’zgarib turishi kerak. SHaxsning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining garovidir. CHunki har bir inson o’z mehnati, g’ayrati, intilishi bilangina faollashadi. O’qituvchi qanchalik yaxshi o’qitmasin yoki tarbiya bermasin, tarbiyalanuvchining o’zi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi. Zero, ta’lim oluvchi shaxsida kuzatiladigan kamchilik va xatti-harakatlarida ko’zga tashlanadigan barcha kamchiliklarning asosiy sababi faoliyatning to’g’ri yo’lga qo’ymaganligi bilan belgilanadi. SHuning uchun ham shaxs faoliyati uning rivojlanishi natijasi sanaladi. SHaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik xislatlarini shakllantirish (shaxslik imkoniyatlarini namoyon etishi) orqali faoliyatni rivojlantirish muhim sanaladi.O’smir va o’spirinlar faoliyatining asosiy turlari o’yin, o’qish va mehnatdan iborat bo’lib, faoliyatga kirishishning asosiy shakli muloqot sanaladi. Faoliyat yo’nalishlari shaxs o’quvchilar tomonidan o’zlarining qiziqish va ehtiyojlariga ko’ra tanlanadi. Ayni vaqtda ta’lim muassasalarida o’quvchilar bilish (o’quv fanlari asoslarini o’zlashtirish), ijtimoiy, sport, badiiy, texnik hamda hunarmandchilikka bo’lgan shaxsiy qiziqish va ehtiyojlariga ko’ra turli to’garak, klublarga jalb etilgandirlar. II.BOB. Maktabgacha yosh davrlarining o’ziga xos xususiystlari.O’rta guruh bolalari (4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. 2.1. O’rta guruh bolalari (4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari Jismoniy shakllanish xususiyatlari. Bu yoshda skeletning mushaklari va suyaklari tez rivojlanadi. Shuning uchun 4-5 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlarini bilish muhimdir. Bola tashqi va ichki jihatdan juda o'zgaradi. Ichki organlar kattalarnikiga o'xshaydi. Bu bolaning jismoniy faolligini ko'proq qilishiga olib keladi. Ota-onalar uchun kutilmagan vaziyatlarda yordam berish uchun normalarning standart ko'rsatkichlarini bilish muhimdir. Har qanday og'ishlarni aniqlang va tuzating. Aqliy rivojlanish. Ruhiy jarayonlar juda ko'p o'zgaradi. Ular barqaror, ongli bo'ladi. Irodaviy sifatlar shakllana boshlaydi. 4-5 yoshli bolaning aqliy rivojlanishi qanday sodir bo'lishini bilib, to'g'ri ta'lim shakli quriladi. Besh yoshli bolalar mustaqillikni xohlashadi.6 Ular endi oqsoqollarning yordamiga muhtoj emaslar. O'z qoidalarini yaratishni o'rganing. Ammo ular boshqa odamlarning his-tuyg'ularini tushunishga va ularga hamdard bo'lishga tayyor. Ijodiy moyillik jadal rivojlanmoqda. Bola ertak dunyosini yaratadi, u erda u bosh qahramon rolini o'ynaydi. O'ziga sehrli kuchlarni beradi. Fantaziyalar nafaqat go'zallik bilan bog'liq, balki qo'rquvni ham qo'zg'atadi. Ijtimoiylashuv sodir bo'ladi, unda nafaqat oila doirasida, balki tengdoshlar tomonidan ham eshitish istagi paydo bo'ladi. O'yin faoliyati o'zgarmoqda. U kengayadi, hikoya chizig'i bor. O'yin jarayonida ular do'stlashishni, narsalarni almashishni, bir-birlariga yordam berishni, janjallashishni va darhol chidashni o'rganadilar. Ular hamma narsaga qiziqish ko'rsatadilar, bu esa kattalarni savol berish orqali chalkashtirib yuboradi. Ular bir daqiqa to'xtamasdan soatlab suhbatlashadilar. Siz xalaqit bermasligingiz kerak, chunki siz hozirgacha yangi va noma'lum narsalarni o'rganishga bo'lgan qiziqishni so'ndirishingiz mumkin. Ruhiy xususiyatlar. Qiziqish aqlning shakllanishiga olib keladi. Ota-ona yordamisiz qilolmaysiz. Agar bolalardan biror narsani o'ynash yoki tushuntirish talab qilinsa, ularni qo'yib yubormang. Bu aqliy rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Kattaroq yoshda o'rganishni istamaslikka olib keladi. Bolada rivojlanishi kerak bo'lgan zarur ko'nikmalar. Ota-onalar ko'pincha bolaning hayotining beshinchi yiliga qadar nima qila olishi kerakligi haqidagi savolga ega. Matematik qobiliyat. Besh yoshli bola quyidagilarni bilishi kerak: Geometrik shakllarning nomini bilish. 2. Elementlarni miqdori bo'yicha solishtiring. 3.Elementlarni toping. 4. Ichkarida hisoblang. Mantiqiy fikrlash. Fikrlash turi vizual-majoziy bo'lib, bu erda amaliy xarakter namoyon bo'ladi. Shunday qilib, quyidagilarni kuzatish mumkin: 1.Katta hajmdagi ma'lumotlarni yodlash. 2.Konsentratsiyani yaxshilash. 3.Ikki rasm orasidagi farqni topish. 4.Antonimlarni nomlash qobiliyati. 5.Tasvirdagi xatolarni tan olish, to'g'ri bajarilishini tushuntirish. 6.Vazifalarni bajarish kamroq vaqt talab etadi, shu bilan birga begona narsalar va harakatlarga hech qanday munosabat yo'q. Nutqni rivojlantirish . To'rt yoshga kelib nutqda katta o'zgarishlar yuz beradi: 1.9 ta so‘zdan iborat gaplar tuzing. 2.Ko‘plikdan foydalaning. 3.Ular o'zlarining shaxsiy ma'lumotlarini bilishadi - ismi, familiyasi, uy manzili. 4. Odamlarning kasblarini nomlang. 5.Suhbatni davom ettiring. 6.Ular she'r o'rganishlari mumkin. 7. Ob'ektlarni tavsifga muvofiq qidiring, toping. Hayotning bu davrida bolalar sezgir. Atrofdagilarga empatiya va hamdardlik bildira oladi. Biroq, ko'plab ota-onalar tantrumlarga duch kelishadi. Ko'pgina hollarda, bola diqqatni jalb qilishga yoki kerakli narsani olishga harakat qilmoqda. Ko'pincha onalar va dadalar bu muammoga duch kelishadi, ular chaqaloq bilan qanday munosabatda bo'lishni bilishmaydi. Bolalarning tantrumi bola "yo'q" so'zini bilmasa paydo bo'ladi. Yoki ota-onalardan biri ruxsat beradi, ikkinchisi esa taqiqlaydi. Bunday bo'lmasligi kerak. Injiqlik va o'jarlik paydo bo'ladigan hayotdan bir nechta misollarni ko'rib chiqing. 4-5 yoshli bolalar rivojlanishining yosh xususiyatlari Bolalarning jismoniy qobiliyatlari oshadi: ularning harakatlari yanada ishonchli va rang-barang bo'ladi.7 Maktabgacha yoshdagi bolalar harakatga juda muhtoj. Faol vosita faoliyati cheklangan taqdirda, ular tezda haddan tashqari hayajonlanadi, injiq bo'ladi. O'yin hali ham maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyatidir. O'rta maktabgacha yoshda o'yinlar hamkorlikka aylanadi, ularga tobora ko'proq bolalar kiradi, rolli o'zaro ta'sirlar paydo bo'ladi. O'yin mazmuni, rollar soni va rolli dialoglar jihatidan murakkablashadi. O'yin harakatlari o'yinning o'zi uchun emas, balki o'yinning ma'nosi uchun amalga oshirila boshlaydi. O'yin va bolalarning haqiqiy o'zaro ta'sirini ajratish mavjud. Bolalar o'z roliga muvofiq ishonch bilan harakat qilishadi. Bolalar rolli o'yinlarida bola o'z hayotiy tajribasidan tanish bo'lgan turli mavzular mavjud. Bolaning diqqat markazida muayyan ob'ektiv harakatlar bilan bog'liq bo'lgan odamlarning munosabatlari bo'lib, buning natijasida bolalar insoniy munosabatlarni o'rganadilar. Bir jinsli o'yin muloqoti ustunlik qiladi. Qizlar oilaviy va uy-ro'zg'or uchastkalaridagi o'yinlarni, "malika" o'yinlarini afzal ko'rishadi. O'g'il bolalar "harbiylar, quruvchilar, dengizchilar" o'ynashga qiziqishadi. O'yindagi ko'plab ob'ektlar shartli narsalar bilan almashtiriladi va ramziy o'yin paydo bo'ladi. Misol uchun, oddiy o'lim o'yin mavzusiga qarab turli xil narsalarni ifodalashi mumkin. O'yindagi harakatlar qisqaradi, qisqaradi, takrorlashlar yo'qoladi, bir harakat boshqasiga almashtiriladi. O'yinda qoidalarga aniq rioya qilish alohida rol o'ynaydi, bu yerda yetakchilik birinchi marta paydo bo'ladi. Idrok Bolalar u yoki bu narsaga o'xshash shaklni nomlay oladilar. Ular murakkab ob'ektlardagi oddiy shakllarni ajratib olishlari va murakkab ob'ektlarni oddiy shakllardan qayta yaratishlari mumkin. Bolalar ob'ektlar guruhlarini sensorli xususiyatlarga ko'ra tartibga solishga qodir hajmi, rangi; balandlik, uzunlik va kenglik kabi parametrlarni tanlang. Ular uch qismli va to'rt qismli matryoshka, piramidani qismlarga ajratadi, 2 va 3 qismdan bo'lingan rasmni qo'shadi. Xotira hajmi ortib bormoqda. Bolalar 5-6 ta ob'ekt yoki rasmni yodlashadi. O'zboshimchalik bilan yodlash shakllana boshlaydi: bolalar yodlash vazifasini qabul qila oladilar, kattalarning ko'rsatmalarini eslaydilar va qisqa she'rni o'rganishlari mumkin. Fikrlash O'rta maktabgacha yoshdagi bola uchun fikrlashning eng xarakterli shakli vizual-majoziy bo'lib, uning rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichini belgilaydi. Bu yoshda bola nafaqat ob'ektlar bilan amaliy harakatlar jarayonida, balki uning ongida ham muammolarni hal qila oladi, ob'ektlar haqidagi obrazli fikrlariga tayanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda vizual-majoziy fikrlash asosiy hisoblanadi va kattaroq maktabgacha yoshda u yanada umumlashtiriladi. Bolalar murakkab sxemalarni tushunishlari, ular asosida haqiqiy vaziyatni ifodalashlari va hatto o'zlari bunday tasvirlarni yaratishlari mumkin. Majoziy fikrlash asosida og'zaki-mantiqiy fikrlash maktabgacha yoshda shakllana boshlaydi, bu bolaga muammolarni hal qilish, murakkabroq elementar ilmiy bilimlarni o'zlashtirish imkonini beradi. Tasavvur rivojlanishda davom etmoqda. Uning o'ziga xoslik, o'zboshimchalik kabi xususiyatlari shakllanadi. Bolalarning ajoyib xususiyati fantaziyadir. Fantaziyalarning yorqinligi bolalarning aqliy qobiliyatlari doirasini kengaytiradi. Bolalar mustaqil ravishda berilgan mavzu bo'yicha qisqacha ertak o'ylab topishlari mumkin. 4-5 yoshga kelib, rejalashtirish xayol jarayoniga kiradi. Bola o'z harakatlarining bir qadamini rejalashtiradi, uni amalga oshiradi, natijani ko'radi va keyin keyingi qadamni rejalashtiradi. Aytish mumkinki, bola ongining umumiy tuzilishida tasavvurning tizimli o'rni o'zgarib bormoqda. Maktabgacha yoshdagi bola umumiy g'oyalar nuqtai nazaridan harakat qilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Diqqat Diqqatning ortishi. U har qanday harakatni bajarishda oddiy holatni xotirada saqlashga qodir. Nutq bolalar faoliyatining mavzusiga aylanadi, tovushlarning talaffuzi va diksiyasi yaxshilanadi. Bolalarning so'z boyligi 2000 yoki undan ortiq so'zgacha oshadi. Suhbatda bola murakkab iboralar va jumlalarni qo'llashni boshlaydi. Ular hayvonlarning ovozlarini muvaffaqiyatli taqlid qiladilar, intonatsiya ma'lum belgilarning nutqini ta'kidlaydi. Ular umumlashgan so'zlardan foydalanadilar, hayvonlar va ularning bolalarini, odamlarning kasblarini, narsalarning qismlarini nomlashadi. Kattalar yordamida tanish hikoyalarni takrorlaydi. Nutqning grammatik tomoni rivojlanadi. Bolalar grammatik qoidalar asosida so'z yaratish bilan shug'ullanadilar. Kattalar va tengdoshlar bilan muloqot. Bola va kattalar o'rtasidagi muloqot mazmuni o'zgarmoqda. Bu bolaning o'zini topadigan muayyan vaziyatdan tashqariga chiqadi.Bolaning muloqot jarayonida oladigan ma'lumotlari murakkab va tushunish qiyin bo'lishi mumkin, ammo qiziqarli. 4-5 yoshdagi bolalar qiziquvchan usullar deb ataladi, ular kognitiv, intellektual muloqotga faol intilishadi. Ko'pincha bola o'zini qiziqtirgan mavzuni tushunish uchun kattalarga bir xil savol bilan qayta-qayta murojaat qiladi. Bu yoshdagi bolalarda xulq-atvor qoidalariga qiziqish uyg'onadi, bu o'qituvchiga kimdir noto'g'ri ish qilayotgani yoki biron bir talabni bajarmasligi haqida ko'plab shikoyatlardan dalolat beradi. Kognitiv muloqot darajasida bolalar kattalarning hurmatli munosabatiga keskin ehtiyoj sezadilar. Tengdoshlar bilan muloqot qilish istagi faol namoyon bo'ladi. Muloqotda ba'zi bolalarning boshqalardan ustunligi ifodalanadi. O'yinlarda doimiy hamkorlar mavjud. Bolalar o'yinchoqlar, qo'shma o'yinlar, umumiy ishlar haqida muloqot qilishadi. Hissiy soha. Hissiy sohaning faol rivojlanishi va yetukligi mavjud: his-tuyg'ular chuqurroq, barqarorroq bo'ladi; boshqalar bilan muloqot qilishdan oldingi quvonchli tuyg'u yanada murakkab hamdardlik va mehr hissiga aylanadi. Bolalar kattalarning so'zlari, baholari va ularga nisbatan munosabatiga juda sezgir.8 Bolalarda kattalarning hurmatiga bo'lgan ehtiyoj paydo bo'ladi, ular uchun uni maqtash juda muhimdir. Ular maqtovdan xursand bo'lishadi, lekin ular ko'pincha norozilik va mulohazalarga juda hissiy munosabatda bo'lishadi: g'azablanish, ko'z yoshlari, so'zlarni shaxsiy haqorat sifatida qabul qilish. 4-5 yoshli bolaning zaifligi individuallikning namoyon bo'lishi emas, balki yoshning xususiyatidir. Hayotning beshinchi yilida bolalar gender masalalariga qiziqish bildiradilar va ularning jinsi haqida xabardorlik boshlanadi.4-5 yoshni haqli ravishda o'rtacha maktabgacha ta'lim deb atashadi. 5 yoshga yaqinroq bolalar kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarga xos xususiyatlarni namoyon qila boshlaydilar. Qiziqish, mustaqillik va faoliyatga bo'lgan ehtiyoj, o'z navbatida, psixika va xatti-harakatlarga foydali ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, kayfiyatning beqarorligi, e'tibor, hissiy zaiflik, xayoliy fikrlash, o'yinga bo'lgan ishtiyoq 5 yoshli bolalarni kichik maktabgacha yoshdagi bolalarga yaqinlashtiradi. Hayotning beshinchi yilida bolalar gender masalalariga qiziqish bildiradilar va ularning jinsi haqida xabardorlik boshlanadi. Bolalar o'g'il va qiz o'rtasidagi tashqi farqni qayd etadilar. Bizning vazifamiz - o'g'il yoki qizning xatti-harakati, ularning munosabatlari haqida g'oyalarni bosqichma-bosqich shakllantirish. Bunday vazifani bajarish bolaning intellektual va axloqiy rivojlanishiga muvaffaqiyatli ta'sir qiladi. Biz bolalarning estetik tuyg'ularini rivojlantirishga katta ahamiyat beramiz. Ularning e’tiborini tabiat go‘zalligiga, musiqa sadosiga, turli tasviriy vositalarga qaratamiz. Bolalar ishonchli tarzda qo'llarida qalam tutadilar, odamlarni, hayvonlarni, atrofdagi narsalarni chizishadi, haykaltaroshlik qilishadi, dizayn qilishadi va zavq bilan qo'llanadi. 2.2.O’rta guruh bolalari (4-5 yoshli bolalar)ning rivojlanishida maktabgacha ta’lim tashkiloti faoliyatining muhim ahamiyati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Zamonaviy maktabgacha ta’lim sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazishda muhim o‘rin tutadi9” deya ta’kidlaydi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayoni ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” davlat dasturi asosida rejalashtiriladi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi tasarrufidagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni sifatli maktab ta’limiga tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, “Ilk qadam” dasturini ta’lim-tarbiya jarayonga tadbiq etish, dasturni to‘laqonli ishlab ketishida metodik ta’minot va metodik yordamning o’rni belgilab olindi. “Ilk qadam” dasturi asosida barcha yosh guruhlarida mavjud markazlar hamda umumiy guruhda ishlashni tashkil etishda tarbiyachining o‘rniga alohida e’tibor qaratildi. Ta’lim tashkilotining ishchi o‘quv dasturi tashkilot pedagoglari tomonidan ota-onalarni jalb etgan holda tuziladigan va amaldagi qonunchilik tartibida tasdiqlanadigan qilib belgilandi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi asosida 5 ta markazda faoliyat yuritadilar. Bular quyidagilardir: 1. Til va nutq markazi. (Nutq o‘stirish, tabiat, atrof-olam va badiiy adabiyot bilan bog‘liq mashg’ulotlar) 2. Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi. (Qurish yasash va matematika mashg‘ulotlari) 3. San’at markazi (Rasm, applikatsiya, loy qurish, yasash mashg‘ulotlari va origami) 4. Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz. (Guruh yoshiga mos bo‘lgan syujetli qoidali o‘yinlar) 5. Ilm-fan va tabiat markazi. (Tabiat, atrofi olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlari). Markazlardagi faoliyatlar tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, til va nutq markazida bolalarning do‘stlari orasida o‘z fikrlarini bera olishlari, mavzu asosida hikoyalar tuzish, savol-javoblar qilish, bolalarga suhbatlar tashkil etish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bola markazda o‘zi xohlagan mavzusida hikoyalar tuzishi ham mumkin. Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazida bolalarda sensor tarbiya, ijodkorlik rivojlanadi. Bola bir vazifani bajarishi orqali ham qurish –yasash ham matematika bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bolalarni o‘yin jarayonida tinglansa “Menga yashil rang kerak”, “Men yasagan uycha ikki qavatli”, “Seniki kichkina, meniki esa kattakon”, “Meni mashinamga 10 ta odam sig‘adi” degan jumlalarni eshitasiz. Demak bolalarning muloqatida qo‘shish, ayirish, taqqoslash, kattalik kabi ilk matematik tasavvurlar kengayib boradi. San’at markazida bolalarni kayfiyatini ko‘tarish imkoni mavjud. Bolalarning ijodiy qobiliyatlari qo‘llab-quvvatlanadi. San’atning rassomlik, haykaltaroshlik, turlariga hammaga ham bir xil iqtidor berilmagan. Shu sababli bunda faqat iqtidorli bolalar ishtirok etadi. Markaz kerakli jihozlar bilan to‘liq ta’minlansa, yasash, chizish texnologiyalari ertalabki, kechki soatlarda o‘rgatilsa, markaz ishi rivojlanadi. Oilada bolaga bunday sharoit har doim ham yaratib berilmaydi. Markazda ishlasa bolaning mayda motorikasi rivojlanadi. Mayda motorikaning rivojlanishi esa, bola nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Syujetli-rolli o‘yinlar va dramalashtirilgan markaz bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir. Bu markazni bolaning “Men”ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi. Ilm-fan va tabiat markazida tajriba sinov maydonchasida o‘tkazilayotgan tajribalar bolalarda qiziqish uyg‘otadi va ularni yangi ixtirolar qilishga undaydi. Bu markaz bolalarni tabiat va undagi hodisalarni bilish uchun eng katta imkoniyat markazi hamdir. Markaz faoliyati to‘g‘ri tashkil etilsa bolalar tabiat haqidagi bilimlarning 90%ini o‘zlashtiradi. Markaz nafaqat bolalarda balki pedagoglarda ham qiziqish uyg’otadi. Hayotimiz davomida ishlatiladigan narsalarni qayerdan kelganligini, ulardan nimalar olinganligi haqidagi ma’lumotlar bolalarning o’z qo‘llari bilan urug‘larni tuvaklarga sepish orqali unga suv qo‘yishi va urug‘ unib chiqishi bola uchun juda qiziqarli holatlar sanaldi.10 Yuqorida izohi keltirib o‘tilgan markazlar faoliyati bolani maktab ta’limiga tayyorlashda rivojlantiruvchi muhit vazifasini bajaradi. Har bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining yuksalishi ta’lim tizimining raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan belgilanadi. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini oshirish, intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali kadrlarni tayyorlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan bo‘lib, pirovardida bugungi davr talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish ko‘zda tutildi.Maktabgacha ta’lim. Uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini hisoblangan ushbu soha har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Albatta mashg‘ulotlar tarkibiga yangiliklarni kiritish, ilg’or ish uslublari va metodlarni qo‘llash ta’lim sifatini oshirishga olib keladi. Bu esa o‘z o‘rnida pedagogdan kasbiy mahorat talab etadi. Barchamizga ma’lumki, bola uchun birinchi va eng mukammal tarbiyachi bu ota-onadir. Shunday ekan, oila bilan hamkorlik masalalari, ayniqsa bola tarbiyasida otalar o‘rni muhimligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bola tarbiyasida oilaning o‘rni beqiyos. Oila bolaga qattiq ta’sir ko‘rsatadi, uni atrofdagi hayotga moslaydi. Jamiyatda esa tarbiya faqat ota-onaning shaxsiy ishigina bo‘lib qolmasdan, balki ularning ijtimoiy burchi hamdir. Shu o’rinda maktabgacha ta’lim tashkiloti ham yuqori darajada turishini aytish muhim . Oila va maktabgacha ta’lim tashkiloti o’rtasidagi hamkorlik bolani yanada yaxshi bilim olishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining oila bilan ishlash tizimida aniq maqsad mazmun bo‘lishi kerak. Ota-onalar bilan hamkorlik borasida avvalo erishilgan yutuq va tajribalarning natijalarini tahlil qilib, bolaning ijobiy tomonlarini ko‘rsatib, keyin asta-sekinlik bilan ularning xulq-atvoridagi salbiy holatlarni bartaraf etishga, tevarak-atrofga qiziqishlarini oshirib borishga astoydil harakat qilish lozimligini uqtirish kerak.11 Ota-onalarni maktabgacha ta’limga jalb etish maqsadida turli xil to‘garaklar, tadbirlar, davra suhbatlari, savol-javob kechalari, guruhiy va umumiy ota-onalar yig‘ilishlari, ochiq eshiklar kunini tashkil etish diqqatga sazovor holatlardir. Xo‘sh, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolaning tayyorgarligi qanday bo‘lishi kerak degan muhim savol yuzaga keladi. Bolalarni maktabga muvoffaqiyatli o‘qishi uchun ularni fanlar bo‘yicha mazmunli tayyorgarligi muhim emas. Chunki uni haddan ziyod yuklatish o‘qishga bo‘lgan xohishni susayishiga olib keladi. Asosiysi, uni psixologik jihatdan maktabga tayyorgarligi, bilishga qiziqishi, o‘zini nazorat qila olish malakalarini, kommunikativ va ijodiy qobilyatlarini, nutqini, xotirasini, diqqatini, tafakkurini rivojlanishining ma’lum darajasini shakllantirish lozimdir. Ko‘rib turibmizki, bolalarni maktabga tayyorlash katta yoki tayyorlov guruhlarida emas, balki uning maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan kunidanoq boshlanishi lozim. Agar aniqroq aytadigan bo‘lsak, uni oldinroq ham boshlash lozim. Chunki bolaning diqqati, qiziquvchan va ba’zi bir topshiriqlarni mustaqil qilishi qiyin bo‘lganidek, uni qisqa muddat ichida birgalikda qandaydir vazifalarni yechishga, kelishishga o‘rgatish ham mushkul bir vazifadir. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, bolani maktab ta’limiga tayyorlashda Maktabgacha ta’lim tashkiloti, mahalla, oila hamkorligi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, ta’lim tarbiya sifati va samaradorligiga erishish va oldimizga qo‘ygan maqsadni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Bir nom bilan ayt” didaktik o’yini Maqsadi: diqqatni rivojlantirish, mantiqiy fikrlashni shakllantirish, dunyoqarashni kengaytirish, predmetlarni umumlashtirishga o’rgatish, lug’at zahirasini boyitish, xotirani rivojlantirish. O’yinning borishi: 1-rasmda olma, anor , nok , uzum tasvirlangan va ular mevalar hisoblanadi; 2-rasmda bodring , pamidor , baqlajon , karam tasvirlangan va ular sabzavotlar hisoblanadi; 3-rasmda koptok , qo’g’irchoq , ayiqcha , moshina tasvirlangan va ular o’yinchoqlar hisoblanadi; 4-rasmda sigir , kuchuk , mushuk , qo’y tasvirlangan va ular uy hayvonlari hisoblanadi ; 5-rasmda bo’ri , quyon , ayiq , sher tasvirlangan va ular yovvoyi hayvonlar hisoblanadi ; 6-rasmda archa , terak , chinor , qarag’ay tasvirlangan va ular daraxtlar hisoblanadi ; 7-rasmda lola , atirgul , binafsha tasvirlangan va ular gullar hisoblanadi ; 8-rasmda aftobus , moshina , poyezd , kema tasvirlangan va ular transport vositalari hisoblanadi ; 9-rasmda muzqaymoq , tort , pirog , shokolad tasvirlangan va bular shirinliklar hisoblanadi ; 10-rasmda kepka , shim , kurtka , kofta tasvirlanga va ular kiyimlar hisoblanadi ; 11-rasmda doira , uchburchak , kvadrat , besh burchak tasvirlangan va ular geometrik shakllar hisoblanadi . Ushbu didaktik o’yinimiz shu tarqa davom etaveradi. Shuni ta’kidlash kerakki, bolalarni rivojlantiruvchi markazlarda faoliyat yuritishlari ularni maktab ta’limiga tayyorlashda har tomonlama yetuk aqliy va jismoniy barkamol bo‘lib ulg‘ayishlariga, ularda milliy qadriyatlar va urf-odatlarga sodiq bo‘lib shakllanishlari uchun zamin yaratadi, ularning kasb-hunarga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi. Aynan maktabgacha yoshdagi bolalikda maqsadli pedagogik ta’sir ko‘rsatish natijasida shaxsning har tomonlama barkamol rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan salomatlik, umumiy chidamlilik va mehnat qobiliyati, hayotiy faollik va boshqa sifatlar shakllanadi. Maktabgacha ta'lim muassasalari o'z faoliyatida shaxsning ijodiy rivojlanishi va intellektual ehtiyojlarni ro'yobga chiqarish va hissiy idrokni shakllantirish orqali uning shakllanishiga ko'maklashish zaruriyatidan kelib chiqishi kerak, bu faqat maktabgacha yoshdagi bolalarning sog'lig'i yaxshi bo'lgan taqdirdagina mumkin. Bolani o'qitish, rivojlantirish va tarbiyalash, uni takomillashtirishga kompleks yondashuvni amalga oshirish orqali bolalar salomatligini saqlash, mustahkamlash va shakllantirish vazifalariga erishish mumkin. Bolalarning tarbiyaga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o’sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo’ladi. Demak, maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida rivojlanishining yoshiga bog’liq xususiyatlar juda ko’p va ahamyatli. Bolaning rivojlanishida qanday rivojlanayotganligi yoshiga yarasha vazni, bo’yi, psixologik xarakteri, qobilyati, tashqaridagi ma’lumotlari qay darajada qabul qilishi, nuqtining o’sishi, so’z boyli bularning hammasi juda katta ahamiyat kasb etadi. Bola tug’ilganidan to maktabgacha ta’lim yoshiga yetguniga qadar har tomonlama me’yor jihatidan rivojlanishi kuzatuv ostida bo’lishi lozim. Chunki , har tomonlama sog’lom bola davlatimiz kelajagi demakdir. XULOSA
Insonning psixik rivojlanishida, uning ijtimoiylashuvida maktabgacha yosh davri muhim o'rin tutadi. Sababi bola nutqining rivojlanishi, ijtimoiy normalarning egallanishi, rolli o'yinlarda aks etgan kattalarga taqliq shu davlarga xos xususiyatlar hisoblanib, bu orqali bola jamiyatga ijtimoiylashib boradi. Qator olimlarning ta'kidlashicha, bolalarning milliy an'analar, marosimlar, rasm-rusumlar, bayramlarda bevosita ishtirok etishi ularda ma'naviy-axloqiy sifatlar, milliy xarakterning shakllanishi va rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Shu nuqtai nazardan ularda milliy xususiyatlarni rivojlantirishda milliy an'analar aks etgan vaziyatlarni imitatsiya (ko'rsatib berish) qildirish samarali natija berishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy xususiyatlarni rivojlantirish maqsadida olib boriladigan korreksion ishlarda quyidagi holatlarni inobatga olish maqsadga muvofiq sanaladi: - korreksion ishlar mobaynida boladan o'z-o'zini yuqori darajada ixtiyoriy boshqarish talab etilmasligi kerak; - maktabgacha yosh davrida ixtiyoriy diqqatning yetarli rivojlanmaganligini inobatga olib, shuningdek bolalardagi irodaviy va hissiy zo'riqishni oldini olish maqsadida korreksion tadbirlar ularda o'yin tariqasida o'tkazilishi maqsadga muvofiq. Jismoniy salomatlik 4 yoshda bolaning o'sishi va rivojlanishiga yagona ta'sir ko'rsatmaydi. Ota-onalar va o'qituvchilar hal qiluvchi rol o'ynaydi. Agar o'qituvchilar noto'g'ri ta'lim usullariga rioya qilsalar, u holda bola yopiq, tajovuzkor, o'qimagan bo'lib o'sadi. Shu sababli, yaxshi o'qituvchiga aylanish va ko'nikma va iste'dodlarni rivojlantirishga yordam beradigan odamni topish muhimdir. "Bolani maktabgacha ta'lim muassasasiga yuborish kerakmi" degan savol oilaning moddiy sharoitlariga va yoki rivojlanish darajasiga bog'liq. Psixolog Olesya Garanina "kimdir haqiqatan ham qo'shimcha mashg'ulotlarga muhtoj, kimdir faqat ma'lum bir rivojlanish sohasini biroz tuzatish uchun tavsiya etiladi", deb hisoblaydi. Maktabgacha ta'lim muassasasiga murojaat qilish muqarrar bo'lgan, masalan, ota-onalarda bolasini tark etadigan yoki ish joyida qoldiradigan hech kim bo'lmagan taqdirda, umidsiz holatlar mavjud. Agar tanlovingiz bo'lsa, unda ijobiy va salbiy tomonlarini torting. Bolaning rivojlanish xususiyatlariga e'tibor bering. «Maktabgacha yoshdagi bolaning psixologik etukligi darajasini aniqlash kerak - temperament, asab tizimining etukligi, charchash va tiklanish qobiliyati hisobga olinadi. Maktabgacha tarbiyachi (u bolalar bog'chasi o'qituvchisi ham bo'lishi mumkin) ma'lum bir yoshda qabul qilingan me'yor ko'rsatkichlariga muvofiq bolaning rivojlanish darajasini ob'ektiv baholashi kerak », - deydi O. Garanina. Agar tashvishlanish uchun sabablar bo'lmasa, siz chaqaloqni maktabgacha ta'lim muassasasida aniqlashingiz mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: Shavkat Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz" Toshkent - "O'zbekiston" -2016. 13-21 sahifalar. Shavkat Mirziyoyev "Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak" Toshkent -"O'zbekiston" -2017. 18-25 sahifalar. Voxidov M.. «Bolalar psixologiyasi» Toshkent. 1992 y. Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. T., “O‘qituvchi”,1994 Davletshin M.G. va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik texnologiya. T., 2004 G‘aybullaeva M., D.Gaybullaeva, Bir yoshdan uch yoshgacha bulgan bolalar tarbiyasi, T., Ilm-ziyo nashriyoti, 2006 yil. Ivanov P.I., Zuffarova M.E. Umumiy psixologiya., T., 2008 yil Ibragimov X., U.Yuldoshev Pedagogik psixologiya, Uzbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, T., 2009 yil. Kalyushen G., M.Deyugina «Yo‘rgakdan maktabgacha» 1996 y. Krutetskiy V.A. Pedagogik psixologiya asoslari. T., “O‘qituvchi”, 1996 Leventuev P., A.Askarxujaev, B.CHudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». Loginova V.I., P.G.Samorukovalar taxriri ostida «Maktabgacha tarbiya pedagogikasi» . «Tarbiyachi» T., 1991 y. Nishonova Z., Alimova G. Bolalar psixologiyasi va o‘qitish metodikasi. T., 2007 y. Nishonova Z.T. «Bolalar psixologiyasi» ukuv kullanma. – T., 2006 y. Norbosheva M. Bolalar Psixologiyasi. T., 2002 yil Xasanboeva O.U va boshqalar. «Maktabgacha ta’lim pedagogika». T.., «Ilm ziyo» 2006. YUsupova P. «Maktabgacha tarbiya pedagogikasi» «Tarbiyachi» T- 1993y. "O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini modernizatsiyalash-yuksak ma’naviyatli kelajak avlodni tarbiyalash negizidir" mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent - 2009 yil. SHerbakov A.I. YOsh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan praktikum. T., 1991 G‘aybullaeva M., D.Gaybullaeva, Bir yoshdan uch yoshgacha bulgan bolalar tarbiyasi, T., Ilm-ziyo nashriyoti, 2006 yil. G‘aybullaeva M., "Farzandlarimizni allalab. erkalab o‘stiramiz". T., 2006 G‘oziev E. Psixologiya. T., “O‘qituvchi”, 1994 Inomova M. Oilada bolalarning ma'naviy ahloqiy tarbiyasi.-T.: TDPU.1999. Nishanova Z.T., Alimbayeva Sh., Atabayeva N.B., Baykunusova G.Yu. Shaxs tarbiyasida milliy xususiyatlarni rivojlantirishning uslubiy jihatlari. T. 2019. -64 b. Nishanova Z.T., Alimbayeva Sh., Atabayeva N.B., Baykunusova G.Yu. O'quvchilarda milliy xususiyatlarni tadqiq etishning ilmiy-uslubiy asoslari. - T.: Adabiyot uchqunlari. 2018. -125 b. Xasanboyeva O.U. Barkamol avlod madaniyati. T.: TDPU. 2010.-52 b. 1 Shavkat Mirziyoyev "Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak" Toshkent -"O'zbekiston" -2017. 18-25 sahifalar. 2 Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. T., “O‘qituvchi”, 1994-yil. 3 Ivanov P.I., Zuffarova M.E. Umumiy psixologiya., T., 2008 yil. 4 Davletshin M.G. va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik texnologiya. T., 2004-yil. 5 G‘aybullaeva M., D.Gaybullaeva, Bir yoshdan uch yoshgacha bulgan bolalar tarbiyasi, T., Ilm-ziyo nashriyoti, 2006 yil. 6 Ibragimov X., U.Yuldoshev Pedagogik psixologiya, Uzbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, T., 2009 yil. 7 Kalyushen G., M.Deyugina «Yo‘rgakdan maktabgacha» 1996 yil. 8 Leventuev P., A.Askarxujaev, B.CHudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». 9 Shavkat Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz" Toshkent - "O'zbekiston" -2016. 13-21 sahifalar. 10 Krutetskiy V.A. Pedagogik psixologiya asoslari. T., “O‘qituvchi”, 1998-yil. 11 Leventuev P., A.Askarxujaev, B.CHudnovskiy, M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi ocherklari». Download 138.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|