I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Balandlikdan erkin tushayotganda jismning potensial ener giyasi 
kamayib, kinetik energiyasi esa ortib boradi, ya’ni jismning po-
tensial energiyasi kinetik energiyaga aylanib boradi. 
4-holat. h
1
= 45 m balandlikdan tashlangan jism 3 s da yerga yetib keladi, 
ya’ni jismning yerdan balandligi h
4
= 0 ga teng bo‘ladi. Jism bu vaqtda yerga 
υ
4
= 30 m/s tezlik bilan uriladi. Jismning yerga urilish paytidagi potensial 
va kinetik energiyalari quyidagicha bo‘ladi:
E
p4
= mgh
4
;  E
p4
= 1 · 10 · 0 J = 0;
2
mυ
4
2
;
E
k4
= 
1 · 30
2
E
k4
= 2 J = 450 J. 
Balandlikdan erkin tushayotgan jismning yerga urilish paytida-
gi potensial energiyasi nolga, kinetik energiyasi esa maksimal 
qiymatga teng bo‘ladi. 
135-rasm. 
Jismning erkin 
tushishida 
energiyaning 
aylanishi 
h
3
h
2
h
2
′
m
h
1
1
3
2
4

---

159
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning saqlanish qonuni
Jism yuqoriga tik otilganda teskari jarayon kuzatiladi. Bunda jism yu-
qoriga ko‘tarilgan sari kinetik energiyasi maksimal qiymatdan nolga qadar 
kamayib boradi. Jismning potensial energiyasi esa noldan maksi mal qiy-
matga qadar ortib boradi. Potensial energiyaning o‘zgarishi jismning faqat 
vertikal harakatida emas, harakat trayektoriyasi ixtiyoriy bo‘lganda ham 
namoyon bo‘ladi. Masalan, binoning 7-qavatida 2 kg massali jism turgan 
bo‘lsin. Agar binoning har bir qavati orasini 3 m dan deb olsak, 7-qavatda 
turgan jismning yerga, ya’ni 1-qavatga nisbatan potensial energiyasi 360 J 
ga teng bo‘ladi. Shu jism 3-qavatga zinadan olib tushilsa ham, liftda kelti-
rilganda ham bu qavatda uning potensial energiyasi 120 J ga teng bo‘ladi. 
135-rasmda tasvirlangan jismning h = 45 m balandlikdan tushish davo-
mida ko‘rilgan 4 ta holatining har birida kinetik va potensial energiyalar-
ning yig‘indisi qanday bo‘ladi?
1-holatda: E
p1
+ E
k1
= 450 J + 0 = 450 J.
2-holatda: E
p2
+ E
k2
= 400 J + 50 J = 450 J.
3-holatda: E
p3
+ E
k3
= 250 J + 200 J = 450 J.
4-holatda: E
p4
+ E
k4
= 0 + 450 J = 450 J.