I bob. Mustaqil ta’lim samaradorligini oshirish asosida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kasbiy kompetentsiyalarini rivojlantirish texnalogiyalari nazariy asoslari

1.2. Bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining didaktik kompetensiyalarini amaliy-uslubiy va mantiqiy asoslari
Hozirgi umumiy o‘rta ta’lim muassasalari zimmasiga bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining ta’limi o‘qituvchilarida kasbiy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, ta’limga ijodiy yondashgan holda muammolar echimini mustaqil topish, mustaqil fikrga asoslangan xulosa chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita ishtirok etishga qodir bo‘lgan mutaxassis kadrlar tayyorlash vazifasi yuklatilgan.
YUqoridagi vazifalardan kelib chiqqan holda oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining kompetensiyaviy yondashuv asosida kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonini takomillashtirish va kasb-hunar ta’limi tizimi samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar tahlil qilindi. Olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, qator olimlar mazkur muammolar yuzasidan tadqiqotlar olib borishgan.
Hozirgi paytda oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak boshlang‘ich ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashning ma’lum darajadagi asoslari bilan bog‘liq ijtimoiy-pedagogik muammolar echimini aniqlashda fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini tizimli amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi [132].
U.I.Inoyatov kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim sifatini nazorat qilish hamda boshqarishning nazariy va tashkiliy metodik asoslarini ilmiy asoslagan [63].
B.Mirzaxmedov va Q.T.Olimovlarning fundamental tadqiqotlarida kasb-hunar ta’limi uchun o‘quv adabiyotlarini yaratishning nazariy va amaliy jihatlari o‘rganilgan. Ushbu fundamental tadqiqotlarda bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining tayyorlash jarayoni uchun o‘quv-uslubiy adabiyotlarning yangi avlodini yaratish konsepsiyasi ilmiy asoslanib, o‘quv jarayoni sifatini oshirish bo‘yicha ilmiy-uslubiy tavsiyalar berilgan [90].
Pedagog olim N.A.Muslimov bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisida pedagogik sifatlarni shakllantirishning ilmiy-metodik asoslarini tadqiq etib, mutaxassislarning yangi avlodini shakllantirish, ma’naviy-axloqiy jihatdan etuk, mustaqil dunyoqarashga ega, ijodiy fikrlovchi, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga sadoqatli barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.
O‘quv jarayonini tashkil etishdagi asosiy vazifa pedagogik texnologiyadan samarali foydalanish ekanligi isbot talab qilmaydigan haqiqatdir. Ammo shu kunga qadar pedagogik texnologiyaning aksariyati nazariy muammolarga bag‘ishlangan bo‘lib, amaliyotga ta’siri kamroq sezilmoqda. Buning uchun zamonaviy texnologiyalarni tezroq amaliyotga joriy etish usullarini ishlab chiqish talab etiladi .Ta’lim jarayoniga pedagogik texnologiyalarni qo‘llash va pedagogik mahoratni takomillashtirish muammolari ustida professor N.N.Azizxodjaeva izlanishlar olib borib, o‘z tadqiqotlarida ta’lim tizimida o‘qitish texnologiyalari fundamental va amaliy bilimlarning o‘zlashtirilishini ta’minlashini ta’kidlab o‘tgan [19].
SH.S.SHaripov bo‘lajak kasb ta’limi va mehnat ta’limi o‘qituvchilarining ixtirochilik va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning ilmiy-pedagogik asoslarini ishlab chiqqan [151].
O.Q.Haydarovaning tadqiqotlarida bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va pedagogik faoliyatida texnologik yondashuvning o‘ziga xosligi yoritib berilgan [144].
Q.M.Abdullaevaning ilmiy tadqiqotlarida bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining intellektual salohiyatini o‘stirish, izlanish, ijodkorlik, tadbirkorlik, tashkilotchilik malakalarini shakllantirish kabi muammolarning echimini topish hozirgi davrda muhim vazifalardan ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan [17].
S.A.Usmanovaning tadqiqotlarida kasbiy pedagogik ta’lim tizimida bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining umumkasbiy tayyorgarligini immitatsion model qurilmalari vositasida takomillashtirishning ilmiy-metodik asoslarini yaratishga harakat qilingan [133]).
V.V.Latyushin “Bo‘lajak o‘qituvchini kasbiy-pedagogik tayyorlashda antropologik markazlashgan yondashuv” mavzusidagi maqolasida oliy ta’lim muassasalarida shaxsni kasbiy rivojlantirishning to‘rtta asosiy bosqichi ko‘rsatib o‘tilgan: mazmun, dinamik (oliy ta’lim muassasasiga kirgandan so‘ng shaxsning ongli ravishda kasbiy ijodkorligini mustaqil ifodalashi); institutsionallik (shaxsni kasbiy rivojlantirish muhiti) va texnologik (kasbiy tayyorgarlikda antropologik markazlashishni boshqarish vositalari, metod va shakllari, holatlari) [86].
V.N.Vvedenskiyning fikricha, “kasbiy kompetensiya” tushunchasi tarkibining kengligi, “professionallik”, “malaka”, “kasbiy malakalar” kabi keng tarqalgan tushunchalarni birlashtiradigan integral xususiyatlar bilan ajralib turadi. Biroq u konsepsiya bilan birgalikda ko‘rib chiqilayotgan konsepsiyani identifikatsiyalash hollari hali ham tez-tez “kompetentlik” snaladi. Kompetentlik – bu shaxsiy xususiyatga ega va malakali professional yoki funksional xususiyatlar majmui [42, 51-bet].
M.I.Lukyanova o‘qituvchining psixologik-pedagogik salohiyati asosida pedagogik faoliyat uchun yuqori darajadagi professional tayyorgarlik va o‘quv jarayonida talabalar bilan samarali o‘zaro munosabatlarga ega bo‘lgan shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunadi. Psixologik va pedagogik kompetensiya tarkibiy qismi sifatida u psixologik va pedagogik yo‘nalishlarning bloklarini ko‘rib chiqadi [87, 56-57-betlar].
G.M.Kodjaspirova “o‘qituvchi malakali o‘qituvchi bo‘lish uchun muayyan pedagogik kompetentlikga ega bo‘lishi kerak”, deb hisoblaydi [73, 428-bet].
“Kompetensiya – bu ta’lim orqali olingan bilimlarga, tajribaga, qadriyatlarga, niyatlarga asoslangan umumiy qobiliyatdir. Kompetentlik – bu olim yoki o‘qimishli odam bo‘lishni anglatmaydi” [116, 74-bet]. Kompetensiya va ko‘nikma o‘rtasidagi farqni ajratish kerak. Ko‘nikma – bu muayyan vaziyatda harakat, kompetensiya – xatti-harakatlar, ko‘nikmalarning kuzatuvlaridan o‘rganilishi mumkin bo‘lgan xarakteristik xususiyatdir. SHunday qilib, ko‘nikmalar amalda kompetensiya sifatida namoyon bo‘ladi. Kompetensiya – bu narsa mahorat, harakatni kuchaytiradigan narsa. Kompetensiya ongli faoliyat natijasida shakllanadi.
“Didaktik kompetensiya” tushunchasi “didaktika” va “kompetensiya” degan ikkita tushunchaning integratsiyasidan iborat.
SHunday qilib, YU.V.Maxova o‘qituvchining didaktik kompetensiyasi didaktik jarayonni tashkil etishda o‘zini namoyon qiladigan kasbiylik darajasining umumlashtirilgan murakkab xarakteristikasi sifatida kasbiy kompetensiyaning ajralmas qismi ekanligini ta’kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda, didaktik kompetensiyani o‘qituvchining mavjud bilim, ko‘nikma va tajribaga muvofiq o‘quv jarayonini tashkil etishda yuzaga keladigan murakkab kasbiy muammolarni hal qilish qobiliyati deb ta’riflash mumkin.
M.N.Pevzner, O.M.Zaychenko, S.N.Gorыcheva o‘zining “Maktab xodimlarini ilmiy-uslubiy qo‘llab-quvvatlash: pedagogik maslahat va nazorat” (2002) monografiyasida didaktik kompetensiyaning uchta darajasini ajratib ko‘rsatdi: reproduktiv, evristik, ijodiy.
Oliy ta’lim muassasa o‘qituvchisining didaktik qobiliyatining reproduktiv darajasi o‘quv jarayonini tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari (faoliyat qoidalariga qat’iy rioya qilish, cheklangan uslub va shakllar to‘plami), o‘qitishning tayyor texnologiyalaridan foydalanish, faqat o‘qitiladigan mavzu kontekstida mavqega ega bo‘lish, past motivatsiya kabi xususiyatlar bilan belgilanadi. Bu erda normativ moslashuvchan, o‘zgarmas, yaxshi tuzilgan qo‘shimcha komponent aniq namoyon bo‘ladi.
Didaktik kompetensiyaning evristik darajasi qo‘llanilayotgan texnologiyalarning o‘zgaruvchanligi va samaradorligi, o‘qitish usullari va metodlari, faoliyatdagi stereotiplardan voz kechish, uni takomillashtirish uchun o‘z tajribasini tanqidiy qayta ko‘rib chiqish va ijodiy fikrlash usullaridan foydalanish bilan tavsiflanadi.
O‘qituvchining didaktik kompetensiyasining ijodiy darajasi didaktik jarayonni tashkil etishda o‘qituvchining sub’ektivligidan namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi individual faoliyat uslubidan foydalanadi, o‘quv jarayonini loyihalash va modellashtirish (tizimni modellashtirish) uchun zamonaviy samarali nazariya va texnologiyalar darajasida pedagogik muammolarni hal qiladi, o‘z texnologiyalarini loyihalashtirish va takomillashtirishga qodir, innovatsion faoliyatda faol ishtirok etadi, o‘zgarishlarga moslashuvchan.
Taqdim etilgan talqinlarni tahlil qilish natijasida biz o‘qituvchining didaktik kompetensiyasi, birinchi navbatda, didaktik jarayonni (o‘quv jarayonini) samarali tashkil etishga tayyorligi bilan bog‘liq o‘qituvchi kompetensiyasining ushbu sohasini tavsiflaydigan kasbiy pedagogik kompetensiyaning ajralmas qismi ekanligini ajratishimiz mumkin.
Olib borilgan ilmiy izlanishlar va tahlillar asosida biz bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetentligi tarkibiga kiruvchi didaktik kompetensiyaning tarkibiy komponentlarini aniqladik (1.2.1-rasmga qarang). Bo‘lajak mutaxassisning didaktik kompetensiyasining funksiyalari tarkibini tahlil qilib, biz didaktik kompetensiyaning tuzilishini ikki komponent – shaxsiy va kasbiy-didaktik shaklida ifodalash mumkin degan xulosaga keldik.