I bob. Mustaqil ta’lim samaradorligini oshirish asosida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kasbiy kompetentsiyalarini rivojlantirish texnalogiyalari nazariy asoslari

Kommunikativ kompetensiyasi – talab qilinadigan tillarni bilish, boshqalar bilan muloqotda bo‘lish usullari, uzoqdagi odamlar va voqealar, jamoaviy ish qobiliyatlari, jamoada turli ijtimoiy rollarga egalik qilishni o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchiarning o‘zlarini ko‘rsatishlari, xat yozishlari, anketa, ariza, savol berishlari, muhokamalar o‘tkazishlari va h.k..
O‘zini o‘zi takomillashtirish kompetensiyasi – jismoniy, ruhiy va intellektual o‘z-o‘zini rivojlantirish, his-tuyg‘ularni boshqarish va o‘zini o‘zi qo‘llab-quvvatlash yo‘llarini o‘rganishga qaratilgan. Bunda, doimiy ravishda o‘z bilimlari, zamonaviy inson uchun kerak bo‘lgan shaxsiy fazilatlar, psixologik savodxonlik, fikrlash madaniyati va xulq-atvorni rivojlantirish nazarda tutiladi. Ushbu kompetensiya shaxsiy gigiena, shaxsiy tibbiy xizmat, jinsiy savodxonlik, ichki ekologik madaniyat qoidalarini o‘z ichiga oladi. Bu shuningdek, hayot faoliyati xavfsizligi asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa xususiyatlarni ham o‘z ichiga oladi.
Didaktik kompetensiya – ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda o‘qituvchining didaktik tayyorgarligi, mustaqil ish jarayonida didaktik bilimlar, ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish asosida talabaning mustaqil ishini tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchiarining bu jarayonda o‘zlari mustaqil ravishda ish jarayonini tashkil etishlari hamda innovatsion yondashuvni amalga oshirishlari kerak va h.k.
Didaktik kompetensiyalar zamonaviy bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining sifatli va samarali tarzda muloqot qilish, kasbiy faoliyatda muvaffaqiyat qozonish, kasbiy muloqot mavqeiga ega bo‘lish, o‘z fikrlarini shakllantirish va ularni da’vo qilish imkoniyatini ta’minlaydigan kasbiy fazilatlar sifatida baholanish asoslangan.
O‘qitish jarayonining muhim jihatlaridan biri bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining o‘quv jarayonini samarali tashkil etishga tayyorligi (didaktik jarayon). Asosiy maqsad – didaktik kompetensiyaning o‘qituvchining pedagogik kompetensiyasi tarkibidagi o‘rnini aniqlash, “didaktik kompetensiya” tushunchasini aniqlash va hozirgi paytda ushbu masalani o‘rganishda nazariy tahlil o‘tkazish.
Ta’kidlash joizki, mutaxassisning kasbiy mahoratini shakllantirish masalasi ko‘plab o‘qituvchilar va psixologlar tomonidan faoliyat yondashuvi – shaxs, ong va faoliyatning birligi, faoliyat va aloqa jarayonlari o‘rtasidagi munosabatlar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi.
Bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining pedagogik kompetensiyani o‘rganish bir qator olimlar faoliyatining dolzarb sohasidir (D.J.SHaripova, N.A.Muslimov, O.A.Qo‘ysinov, N.V.Kuzmina, I.A.Zimnyaya, A.K.Markova, V.N.Vvedenskiy, M.I.Lukyanova, A.V.Xutorskoy, G.S.Suxobskaya, O.N.SHaxmatova, V.A.Slastenin).
N.V. Kuzmina pedagogik kompetensiyalarda vakolatning besh elementi yoki turlari mavjud: aniq pedagogik, metodologik, ijtimoiy-psixologik, differensial psixologik, avtopsixologikb deb e’tirof etadi. Uslubiy kompetensiya talabalarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish usullari sohasini qamrab oladi.
K.Angelovskiy o‘z asarlarida pedagogik mahorat orqali o‘qituvchining kasbiy kompetentligining tuzilishini ta’kidlaydi. Bu pedagogik mahoratni to‘rt guruhga birlashtirish mumkin: [23].
1. Ob’ektiv tarbiyalash jarayonining mazmunini aniq pedagogik vazifalarga “tarjima qilish” ko‘nikmasi: yangi bilimlarni faol egallashga tayyorligini aniqlash uchun shaxs va jamoani o‘rganish va shu asosda jamoa va individual o‘quvchilarni rivojlantirish; o‘quv, tarbiyaviy va rivojlanish vazifalari majmuasini ajratish, ularni aniqlashtirish va ustuvor vazifalarni belgilash.
2. Mantiqiy yakunlangan pedagogik tizimni qurish va harakatga keltirish ko‘nikmasi: o‘quv vazifalarini kompleks rejalashtirish; uni tashkil etish shakllari, usullari va vositalarini oqilona tanlash.
3. Ta’limning tarkibiy qismlari va omillari o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash va o‘rnatish, ularni hayotga tatbiq etish ko‘nikmasi: zarur shart-sharoitlarni yaratish (moddiy, ma’naviy, psixologik, tashkiliy va boshqalar); talabaning shaxsini faollashtirish, uning faoliyatini rivojlantirish; va boshq.
4. Pedagogik faoliyat natijalarini qayd etish va baholash ko‘nikmasi: o‘quv jarayoni va o‘qituvchi faoliyati natijalari bilan tanishish va tahlil qilish; dominant va bo‘ysunadigan vazifalarning yangi kompleksini aniqlash.
Bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining didaktik kompetensiyasini shakllantirish masalasidagi ilmiy ishlarni o‘rganar ekanmiz, bu muammo hali etarli darajada o‘rganilmaganligini aniqladik. Ushbu muammo S.N.Goryacheva, M.P.Endzin, YU.V.Maxova, V.V.Serikov , E.V.Xramovalarning ilmiy tadqiqot ishlari oliy ta’lim muassasasi o‘qituvchisi didaktik kompetensiyasining rivojlanishiga bag‘ishlangan.
Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilib, biz o‘qituvchining vakolati muammosini o‘rganadigan ko‘plab olimlar yoki “kasbiy kompetensiya” atamasini, “pedagogik kompetensiya” atamasini yoki ikkala atamani va ba’zan bu atamalarni birlashtiradi.
Biz pedagogik kompetensiyalarning quyidagi ta’rifiga asoslandik.
Demak, pedagogik kompetensiya – bu tizimli hodisa bo‘lib, uning mohiyati o‘qituvchining pedagogik bilim, tajriba, xususiyat va sifatlarining tizim birligidan iborat bo‘lib, pedagogik faoliyatni samarali amalga oshirish, pedagogik muloqot jarayonini maqsadli tashkil etish hamda o‘qituvchining shaxsiy rivojlanishi va takomillashuvini nazarda tutadi [51, 10-bet].
Bizning ilmiy tadqiqot ishimiz muammosi bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining kasbiy-pedagogik kompetentligining ajralmas qismi bo‘lgan didaktik kompetensiyaga qaratilgan. Bo‘lajak o‘qituvchining “kasbiy-pedagogik kompetensiya” tushunchasining asosiy tarkibiy qismi bu didaktik kompetensiya hisoblanadi.
Umumiy didaktik kompetensiyalarni har xil tasniflashda qayd etish mumkin, masalan, Xutorskiyda ular o‘quv va kognitiv kompetensiyalarning tarkibiy qismidir (maqsadlarni belgilash, rejalashtirish, tahlil qilish, aks ettirish, o‘quv va bilim faoliyati o‘zini-o‘zi baholash). I.A.Zimnyaya ushbu turdagi kompetensiyalarni farqlashda, faoliyatning kompetensiyalari: o‘yin, o‘qitish, mehnat; faoliyatning vositalari va usullari: rejalashtirish, loyihalash, modellashtirish, prognozlash, tadqiqot faoliyati, faoliyatning turli turlariga yo‘naltirish, deb aytgan.
Olib borilgan tahlilarga asoslanib biz “didaktik kompetensiya” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berdik: Didaktik kompetensiya – o‘qituvchining kasbiy-pedagogik kompetentligining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘quv materiallarini, ko‘rgazmali qurollar va vositalarini oldindan rejalashtirish, o‘quv materialini aniq, ifodali va izchil bayon qilish, o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, hissiy istaklarni rag‘batlantirish, o‘quv bilimini oshirish, faollashtirish mahoratlari majmuidan iboratdir.
Didaktik kompetensiya N.V.Kuzmina fikriga ko‘ra, bir vaqtning o‘zida kasbiy-pedagogik kompetensiya elementi bo‘lgan bilimlarni, talabalarning qobiliyatlarini shakllantirish usullari bo‘yicha metodik kompetensiyalar tarkibiga kiritilgan.
O‘qituvchining didaktik kompetensiyasini o‘rganish dolzarbligi topilgan ilmiy manbalar soni pedagogikada ushbu muammoning etarli darajada rivojlanmaganligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda, o‘qituvchining didaktik kompetensiyasi – bu didaktik jarayonni tashkil etishda o‘qituvchining subektivligi tabiatida o‘zini namoyon qiladigan kasbiylik darajasining umumlashtirilgan murakkab xarakteristikasi sifatida kasbiy va pedagogik kompetensiyaning muhim qismidir.