I bob. Mustaqil ta’lim samaradorligini oshirish asosida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kasbiy kompetentsiyalarini rivojlantirish texnalogiyalari nazariy asoslari

1.2.1-rasm. Didaktik kompetensiya komponentlari tarkibiy tuzilmasi.
Bo‘lajak mutaxassisning didaktik kompetensiyasining shaxsiy komponenti kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mutaxassisning fazilatlarini anglatadi, ular pedagogikada kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy fazilatlar – pedagogik faoliyat natijasiga, uning kompetentligi va shaxsini aniqlab beradigan shaxsning intellektual, hissiy va ijtimoiy tomonlarining xususiyatlari, ya’ni o‘qituvchilik uslubi.
Bo‘lajak mutaxassis faoliyatining individual uslubi kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan fazilatlar bilan emas, balki ularning kombinatsiyalarining xilma-xilligi bilan belgilanadi. Ammo zamonaviy fan pedagogik fazilatlar, ularning o‘qituvchining muvaffaqiyatiga ta’siri to‘g‘risidagi savollarga aniq javob bermaydi. Ushbu masala bo‘yicha turli xil fikrlar mavjud.
Kasbiy-didaktik komponent – bu bo‘lajak mutaxassisning kasbiy va ta’limiy muammolarini hal qilishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish qobiliyatini ko‘rsatadigan bir qator kompetensiyalar. Ular – aksiologik, gnostik, operatsion, refleksiv.
Ushbu kompetensiyaviy parametrlar yo‘nalishlarini alohida ko‘rib chiqamiz:
didaktik kompetensiya (bo‘lajak mutaxassisning nazariy bilimlari va amaliy tayyorgarligi, kasbiy va pedagogik faoliyatning barcha turlarini amalga oshirish qobiliyati);
aksiologik – ichki va tashqi muhit, o‘quv jarayonini rivojlantirish uchun motivatsiya, o‘quv jarayonida kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etish qobiliyati, shaxsiy yo‘nalishlar majmui;
gnostik – yaxlit tizim sifatida o‘quv jarayonining mohiyatini didaktik bilish va ulardan uzoq vaqt davomida to‘plangan tajribani avloddan-avlodga etkazish asosida talabalarni o‘qitish uchun foydalanish;
operatsion – texnologik amaliyotda sinab ko‘rilgan va bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisi tomonidan talabalar bilan ishlashda eng samarali deb hisoblangan didaktik ko‘nikmalar va faoliyat usullarining mavjudligi;
refleksiv – o‘zlarining natijalarini, o‘zlarining xatolarini va boshqalarning faoliyatini baholash qobiliyati, o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati.
Biz o‘qituvchining didaktik kompetensiyasiga oid savolning faqat bir qismini ko‘rib chiqdik. Didaktik kompetensiyani to‘liq shakllanishida o‘qituvchining shaxsiy sifatlarini rivojlantirish masalaning ikkinchi qismi xisoblanadi va bunda quyidagi shaxsiy sifatlarni qaror topdirish lozim:
• kommunikativ tayyorlik (dunyoda eng ko‘p tarqalgan chet tillaridan birini bilish; texnik hujjatlarni ishlab chiqish va ishlatish qobiliyati; kompyuter uskunalari va boshqa aloqa va axborot vositalaridan, shu jumladan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanish qobiliyati; psixologiya va aloqa etikasini bilish; buyruq ko‘nikmalari, kollektiv);
• kasbiy muammolarni hal qilishda ijodiy qobiliyat (rivojlanmagan sharoit va vaziyatlarda harakat qilish, muammolar, vazifalarni tahlil qilish, harakatlar rejasini ishlab chiqish; rejani amalga oshirishga tayyorlik va uni amalga oshirish uchun javobgarlik);
• kasbga ongli, ijobiy munosabat, doimiy ravishda shaxsiy va kasbiy rivojlanish istagi;
• o‘qitish, rivojlantirish va tarbiyalash usullarini bilish;
• kasbiy faoliyat sohasidagi fan va texnologiyaning rivojlanish tendensiyalari va asosiy yo‘nalishlarini tushunish.
Bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlash doirasida ushbu kompetensiyani shakllantirish masalasi dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ammo hozirgi paytda shuni ta’kidlash kerakki, didaktik kompetensiya nafaqat pedagogik kompetensiyaning ajralmas qismi, balki yuqori malakali o‘qituvchini zamonaviy ta’lim muassasalarida ishlashga tayyorlashda muhim jihatlardan biridir.
SHunday qilib, bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining didaktik kompetensiyasining asosi egallangan kompetensiyalar sintezi hisoblanadi: bilimlar (psixologik, pedagogik, ijtimoiy, ta’lim); ko‘nikmalar (kasbiy-pedagogik, maxsus, mustaqil ta’lim); potensialdan realga aylanib, ijodiy pedagogik faoliyat ko‘nikmalari; o‘qituvchining talabalarga dars berish uchun o‘z texnologiyasini ishlab chiqish, o‘quv va o‘quv jarayonining mantiqiy asoslarini ishlab chiqish, qiyinchilik va muammolarni hal qilish uchun o‘qituvchiga zarur bo‘lgan faoliyat usullari ko‘rinishidagi faoliyat holati; pedagogik muammolarni mustaqil va ko‘chma hal qilish usullari; g‘oyalarni yaratish; nostandart fikrlash, bu umuman olganda uning o‘zini o‘zi tarbiyalash va professionalligini oshirishga yordam beradi.
Tadqiqot tushunchalarini tahlil qilish va tavsiflash “didaktik kompetensiya” tushunchasini chuqur ilmiy tushunishga yordam berdi, bu uning mazmuni darajasida yaxlit yoki “didaktika” va “kompetensiya” xususiyatlarining rivojlanishi natijasidir.
Demak, didaktik kompetensiya – bu bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisining faoliyati sohasidagi vakolatlari va funksiyalari doirasini belgilaydigan: bilim, ko‘nikma va malaka hamda tajribani shakllantirish qonuniyatlarini ochib beradi, tarkibning hajmi va tuzilishini belgilaydi. Ta’lim berish, o‘qitish usullari va tashkiliy shakllari yaxshilanib, o‘quv jarayonining talabaga ta’siri orqali zamonaviy insonni tarbiyalaydi.
Didaktik kompetensiyaning psixologik asosi – bu shaxsning o‘z malakasini doimiy ravishda oshirishga tayyorgarligi, kasbiy funksiyalarning harakatchanligi. Aslida, biz oliy ta’lim muassasa faoliyatida pedagogik faoliyatning asosiy yo‘nalishlariga qodir bo‘lgan bo‘lajak mutaxassis-professionalni tayyorlash haqida gaplashmoqdamiz. Bu didaktik kompetensiyani talabalar bilan kelgusi pedagogik munosabatlarga tayyorlashning maqsadi va natijasi sifatida ko‘rib chiqishga asos bo‘ladi.