I bob. O`Guz lahjasi haqida

II.BOB. OʻZBEK VA TURK TILLARIDA QUSH NOMLARINING QIYOSIY TAHLILI.
2.1.O`zbek tilidagi qush nomlarining ishlatilishi .
Miloddan oldingi davrlardan to X asrlargacha boʻlgan davr. Bu davrdagi til fanda qadimgi turkiy til deb yuritiladi. Qadimgi xalq ogʻzaki ijodi namunalari, Oʻrxun-Enasoy yodgorliklari (VI—VII asrlar) shu tilda yaratilgan.
XI—XIV asrlarda amalda boʻlgan til eski turkiy til deb ataladi. XV asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha qoʻllangan til eski oʻzbek adabiy tili deb nomlangan. Atoyi, Sakkokiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa koʻplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan. O'zbek hukmdori Muhammad Shayboniy (1451-1501) oʻzbek tilida gʻazal, ruboiylar ham bitgan. Uning ana shu gʻazal, ruboiylaridan ayrimlari va „Baxrul xudo“ nomli dostoni, oʻgʻli Muhammad Temur sultonga atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitobi (yagona nusxasi Turkiyada saqlanadi) bizgacha yetib kelgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til hozirgi oʻzbek adabiy tili deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti“ nashr qilina boshlagan vaqtdan (1870-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi oʻzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi. Oʻzbek tili XI asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va XIII asrda eski oʻzbek adabiy tili shakllanib boʻldi. Eski oʻzbek tilining rivoji buyuk Alisher Navoiyning nomi bilan bogʻliqdir. U eski oʻzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-lugʻatayn“ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda oʻzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.⁷ Turkiy tillardagi qushlarni ifodalovchi leksemalar va ularning tavsifiga bag’ishlangan bir qator ilmiy ishlar, monografiyalar va ayrim maqolalar e’lon qilingan. Lekin mazkur ishlarda qush terminlari yo‘l-yo‘lakay tahlil qilinib, etnografik nuqtai nazardan tadqiq etilgan. O‘zbek tilidagi qush terminlarining leksiksemantik xususiyatlarini tavsif qilishga bag’ishlangan I. Ismoilovning monografiyasida ham, avvalgi ilmiy ishlardagidek qush terminlarining tavsifi va leksik-semantik xususiyatlari, kontekstda anglatgan ma‘nolari tahlil qilingan, xolos. Shuningdek M.Saidovaning nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tili va uning shevalarida amal qilayotgan rang-barang va juda qadimiy tarixga ega bo‘lgan, ammo hali sof lingvistik jihatdan tadqiq qilinmagan qush terminologiyasining qiyosiy tarixiy genezisini Namangan shevalari asosida o‘rganiladi. Qushlarning tabiatdagi ahamiyatini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi: ular bir-birlari va hayvonlar bilan o'zaro aloqada bo'lib, ular murakkab munosabatlarni o'rnatadilar tabiiy tanlanish qushlar urug'larning tarqalishiga yordam beradi va ba'zi turlari gulli o'simliklarni o'zaro changlatadi. Yirtqich qushlar kemiruvchilarning o'sish muvozanatini saqlaydi. Lichinkalarni iste'mol qiladigan hasharotli pichuglar tufayli ko'plab ekinlar, shu jumladan qishloq xo'jaligi ekinlari saqlanib qoladi, bu odamlar uchun juda foydali. Shuning uchun uni saqlab qolish uchun barcha sa'y-harakatlar qilinmoqda har xil turlari qushlar, qo‘riqxonalar tashkil etilmoqda. Kabutarlar otryadi ( Kolumbiformalar) 300 dan ortiq kaptar turlarini o'z ichiga oladi, jumladan, tosh kaptarlar, yog'och kaptarlar, oddiy kaptarlar, halqali kaptarlar, tojli kaptarlar va boshqalar.Kabutarlar qisqa oyoqlari, binafsha rang, qisqa bo'yin va kichik boshlari bilan ajralib turadigan kichik va o'rta kattalikdagi qushlardir. Kabutarlar uchida qattiq, lekin tagida yumshoqroq bo'lgan qisqa tumshug'lari bilan jihozlangan. Bu qushlar yaylovlarda, dalalarda, cho'llarda, qishloq xo'jaligi yerlarida va shaharlarda keng tarqalgan. Tovuqlarning ba'zi vakillari qushlarning, jumladan qirg'ovul, bedana, kurka, gvineya parrandalari va boshqalarning go'shtini iste'mol qilishni yaxshi ko'radigan odamlarga yaxshi ma'lum. Hammasi bo'lib, bu tartib 5 oila va 250 ga yaqin turga ega. Kamroq tanish bo'lgan qushlarning aksariyati kuchli ov bosimiga duchor bo'lib, bugungi kunda yo'q bo'lib ketish arafasida. Tovuqlar, bedanalar va kurkalar kabi buyurtmaning boshqa a'zolari to'liq xonakilashtirilgan va ko'pincha butun dunyo bo'ylab fermalarda juda ko'p miqdorda yetishtiriladi.