I bob. Protozoologiya. Sarkomastigoforalar tipi

I BOB. PROTOZOOLOGIYA.SARKOMASTIGOFORALAR TIPI
1.1.Sarkomastigoforalarning tipi sinflarga bo’linishi
Bu tipga soxta oyoqlar yoki xivchinlardan iborat harakatlanish organoidlarga ega bo'lgan bir hujayralilar kiradi. Ayrim hayvonlarda bu ikki xil harakatlanish organoidlari ham bo'lishi mumkin. Sarkomastigoforlar nam tuproqlarda va suvda hayot kechiradi; odam va hayvonlar organizmida parazitlik qilib yashaydi. Ayrim vakillari esa boshqa hayvonlar bilan simbioz munosabatda bo'ladi. Tip 20000 ga yaqin turni o'z ichiga oladi; Sarkodalilar (soxta oyoqlilar) va Xivchinlilar sinflariga bo'linadi. Sarkodalilarning qattiq po'sti bo'lmaydi; hujayra sitoplazmasi faqat si-toplazma membranasi bilan tashqi muhitdan ajralib turadi. Qattiq po'st rivojlanmaganligi uchun sarkodalilar tanasining shakli doimiy emas. Sitoplazmadan hosil bo'lib turuvchi o'simtalar yordamida hayvon sekin-asta siljiydi; shuning uchun bunday oyoqlar soxta, ya'ni psevdopodiylar deb ataladi. Soxta oyoqlar parraksimon (lobopodiylar), ipsimon (filopodiylar), nursi-mon (askopodiylar) va to'rsimon (retikulopodiylar) shaklida bo'lishi mumkin. Soxta oyoqlar oziqni qamrab olish vazifasini ham bajaradi. Sarkodalilar hujayrasida bitta yoki bir necha yadrosi bor. Chuchuk suvlarda va tuproqda yashovchi turlarida qisqaruvchi vakuoli bo'ladi. Ular barcha bir hujayralilarga o'xshash butun tana sirti orqali nafas oladi. Jinsiy ko'payishi xivchinli yoki amyobasimon (xivchinsiz) gametalar hosil qilish orqali sodir bo'ladi. Bu sinfga 11000 dan ortiq tur kiradi. Ko'pchilik turlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda hamda tuproqda erkin yashaydi. Ayrim turlari parazit hisoblanadi. Sinf ildizoyoqlilar, nurlilar, quyoshlilar va akantariyalar kenja sinflarini o'z ichiga oladi. Ildizoyoqlilarning soxta oyoqlari xilma-xil vaharakatchan bo'ladi. Sitoplazmasi doimiy,ixtisoslashgan zonalarga bo'linmagan. Bu kenja sinf amyobalar, chig'anoqli ildizoyoqlilar va foraminiferalar turkumlariga bo'linadi. Amyobaning psevdopodiylari uzun va to'mtoquch(lobopodiylar) bo'ladi. Psevdopodiylar shakli va soni doimiy bo'lmaydi. Qulay sharoitda amyoba doimo harakat qilib turadi. Uning harakatlanishi bir tomchi suvning oqishiga o'xshaydi. Sitoplazmasi yangidan hosil bo'layotgan psevdopodiylari tomoniga oqib о 'tishi tufayli amyoba siljiydi. Turli tashqi omillar (harorat, yorug'lik, kimyoviy moddalar) amyoba harakatiga ta'sir ko'rsatadi. Bu ta'sirlar amyobada to'g'ri yoki aks taksis paydo qiladi; natijada amyoba u yoki bu tomonga harakat qiladi.. Psevdopodiylar oziqni qamrab sitoplazmaga o'tkazish funksiyasini ham bajaradi. Amyobalar sitoplazmasiga oziq modda har xil usulda o'tadi. Bir xil amyobalar ovqat hazm qilish vakuolasi shakllanadi. Oziqning hazm bo'lgan qismi sitoplazmaga so'riladi; hazm bo'lmagan qismi esa sitoplazmaning to'g'ri kelgan joyidan tashqi muhitga chiqarib tashlanadi. Oziq moddalarning hujayra ichiga tortib olinib, hazm qilinishi fagotsitoz deb ataladi. Ko'pchilik bir hujayralilar va tuban tuzilgan ko'p hujayralilar fagotsitoz usulida oziqlanadi. Amyobalar sitoplazmasi aniq ikki qismdan iborat. Sitoplazmaning tashqi bir muncha yupqa, lekin tiniq va quyuqroq qatlami ektoplazma, ichki suyuqroq va donador qatlami endoplazma deb ataladi. Bu ikki qatlam o'rtasida aniq chegara bo'lmaydi. Psevdopodiylar hosil bo'lishi jarayonida oqib kelayotgan sitoplazmaning sirtqi qismi yelimga o'xshash quyuqlasha borib ektoplazmaga aylanadi. O'sha daqiqada tanasining qarama-qarshi to-monidagi ektoplazmasi suyuqlashib, qisman endoplazmaga aylanadi. Amyobaning endoplazmasida hazm qilish vakuollar bilan birga tiniq va yirik pufakcha shaklidagi qisqaravchi vakuol joylashgan. Bu vakuol bir daqiqa yo'qolishi va yana hosil bo'lishi mumkin. Vakuol sitoplazmadan sizib o'tadigan suyuqlik bilan to'lib turadi. Uning o'lchami ma'lum bir darajaga yetgach, qisqarish sodir bo'ladi va suyuqlik maxsus teshikcha orqali sitoplazmadan chiqarib tashlanadi. Oddiy amyoba vakuolining suyuqlik bilan to'lishi va qisqarishi xona haroratida 5-8 minut davom etadi. Qisqaruvchi vakuol tana bosimini muqobillashtirib turuvchi organoidi hisoblanadi. Tashqi muhitdan amyoba sitoplazmasiga sizib o'tadigan suvning ortiqcha qismi ana shu yo'l bilan chiqarib turiladi. Vakuoldagi suyuqlik bilan birga hujayrada hosil bo'ladigan modda almashinish mahsulotlari ham chiqarab yuboriladi. Vakuol ishlashi natijasida sitoplazma orqali doimo suv oqib turadi. Amyoba ana shu tarzda suv tartibidagi kislorod bilan nafas oladi. Amyoba endoplazmasida faqat bitta yirik yadro bo'ladi, lekin tirik hayvonda uni payqab olish qiyin. Yadroni maxsus bo'yovchi moddalar bilan farq qiladi.
Yosh organizm postembrional davrida bir necha o'zgarishlardan keyin yetishgan ota-ona organizmga o'xshash bo'lib qoladi. Rivojlanishning bu tipi o'zgarishli rivojlanish yoki metamorfoz deyiladi. Hayvonlarning rivojlanishi va o'sishi ular hayotining dastlabki davrlarga tog'ri keladi. Tana qoplag'ichi yumshoq bo'lgan hayvonlarning o'sishi to'xtovsiz, deyarli bir me'yorda boradi. To'garak chuvalchanglar, bog'imoyoqlilar va boshqa bir qancha hayvonlarning tanasi qattiq po'st bilan qoplangan. Qattiq po'st o'sishga to'sqinlik qiladi. Shuning uchun bu hayvonlarning o'sishi tullashdan so'ng, ya'ni eski qattiq po'stni tashlagandan so'ng boshlanib yangi po'st qotib o'sishga to'sqinlik qilguncha davom etaveradi. Amyoba faqat ikkiga bo'linish orqali jinssiz ko'payadi. Bu jarayon haqiqiy mitozdan iborat bo'lib, dastlab yadro moddalari teng ikkiga ajraladi; so'ngra amyoba tanasi bo'linadigan joyidan siqilib, ikkiga ajraladi va har qaysi bo'lagidan bittadan yadro hosil bo'ladi. Bo'linish haroratga bog'liq bo'lib, 1-2 sutka davom etadi. Jinsiy ko'payish faqat ayrim turlarda (Amoeba diploid) aniqlangan. Parazit amyobalar. Odam va turli hayvonlarning ichagida parazit amyobalarning bir necha turi topilgan. Ular orasida ichburug' amyobasi - Entamoeba histolytica odamlarning amyobiaz, ya'ni qonli ichburug' bilan og'rishiga sabab bo'ladi. Ichburug' amyobasining kattaligi 20-30 mkm bo'lib, yo'g'on ichakda yashaydi va ichak epiteliysini jarohatlaydi. Ichburug’ amyobasining ektoplazmasi ancha qalin bo'lib, endoplazmadan aniq ajralib turadi. Parazit ko'p sonli kalta va yo'g'on psevdopodiylari yordamida juda faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan ektoplazma hisobidan hosil bo'ladi. Ichburug' amyobasi juda keng tarqalgan. Yer sharining turli hududlarida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik xududlarda yashovchi xalqlar o'rtasida uchraydi. O'rta va Shimoliy kengliklarda yashovchi aholi ichagida ham amyoba uchrab tursada, kasallanish hollari deyarli kuzatilmaydi. Amyoba bilan zararlangan, lekin ichburug' bilan kasallanmaydigan odamlar amyoba tashuvchilar hisoblanadi. Ba'zi hollarda, masalan issiq iqlimda organizm immuniteti kuchsizlanib qolganida amyobalar ichak devoriga kirib, epiteliy hujayralarini yemiradi va og'ir qonli ichburug' kasalligini keltirib chiqaradi. Amyobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. Kasallik vaqtida davolanmasa surunkali formaga o'tadi. Kasal kishi juda ozib ketishi, ba'zan halok bo'lishi mumkin. Ichburug' amyobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldig'i bilan yo'g'on ichakdan to'g'ri ichakka tushgan amyobalar psevdopodiylarini tortib olib, yumaloqlanadi. Ektoplazma esa yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqargach, parazit sista davriga o'tadi. Shu davrda sista ichidagi amyobaning yadrosi ketma-ket ikki marta bo'linadi va sista ichidagi amyoba to'rt yadrolik bo'lib qoladi. Axlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta'siriga juda chidamli; nam tuproqlarda 2-3 oy davomida ham yashovchanligini yo'qotmasligi mumkin. Lekin sistalar quruq va issiq muhit ta'siriga uzoq chidash berolmaydi. Sistalarni pashshalar ham tarqatishi mumkin. Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobig'i yemiriladi. Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta bo'lingach, to'rtta amyoba hosil bo'ladi. Yosh amyobalar faol oziqlanishga o'tadi. Kuchli zararlangan odam ichagidan bir sutka davomida 300 mln.gacha sista chiqishi mumkin. Odam ichagida yashovchi ayrim amyobalar mutlaqo zararsiz hisobla-nadi. Ichak amyobasi - Entamoeba coli xuddi shunday amyobalardan hisoblanadi. Uning tuzlishi ichburag'I amyobasiga o'xshash, lekin sistasi 8 yadroli bo'ladi. Parazit amyobalar kasallangan tishlarning kovagi; it, cho 'chqa, ot va boshqa hayvonlarning ichagida; asalarilaming malpigi naychalarida ham topilgan.
1. Amyobalar turkumi (Amoebina). Sodda tuzilgan, qattiq skelet yoki chig'anog'i rivojlanmagan ildizoyoqlilarni o'z ichiga oladi. Ko'pchilik turlari chuchuk suvlarda, ayrim vakillari tuproqda va dengiz suvida hayot kechiradi. Bir qancha turlari odam va hayvonlarning ovqat hazm qilish sistemasida parazitlik qiladi. Har xil turlari bir-biridan katta-kichikligi va psevdopodiylarining tuzilishi bilan farq qiladi. Kichik chuchuk suv havzalarining chirindiga boy loyli tubida ancha yirik (0,5 mm) oddiy amyoba uchraydi. Tanasi tiniq sitoplazmadan tashkil topganligi uchun uni oddiy ko'z bilan payqab olish qiyin. Sarkomastigoforalar, soxta oyoq xivchinlilar (Sarcomastigophora) bir hujayrali hayvonlar tipi. Yakka yoki koloniya boʻlib yashaydi. Soxta oyoq (psevdopodiy)lar yoki xivchinlar yordamida harakatlanadi. Ayrim turlarida bu ikki xil organoid ham uchraydi. Sarkomastigoforalar nam tuproq, tinch oqadigan va koʻlmak suvlar, dengiz va okeanlar tubida va planktonda yashaydi. Ayrim turlari odam va hayvonlarda parazitlik qiladi. 20000 ga yaqin turi maʼlum. Sarkodalilar va xivchinlilar sinflariga ajratiladi. Ular Boshlang'ich davr (Kembriy) boshlarida paydo bo'lgan va ularning vorislari bugungi okeanlarda yashaganlar. Ular dengiz sohillaridan (gipo yoki gipersalindan) okean tubigacha, tropikdan sovuq Shimoliy Muz va Antarktika okeanigacha topish mumkin. Okeanlarning issiqlik tuzilishi foraminifera uyushmalari o'rtasidagi muhim farqlarni belgilaydi. Xuddi shu tarzda, chuqurlik, shuningdek, nurning kirib borishiga bevosita ta'sir qilganligi sababli foraminiferalarning tarqalishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. O'z navbatida bosim yuqoridagi omillar (harorat va chuqurlik) bilan bog'liq bo'lib, karbonad angidridning eruvchanligiga bevosita aralashadi, bu chig'anoqlarni hosil qilish uchun kalsiy karbonat sekretsiyasiga ta'sir qiladi. Boshqa tomondan, sayoz joylarda suv energiyasi tegishli element hisoblanadi, chunki u substrat turiga (qattiq yoki yumshoq) va ozuqa moddalarining tarqalishiga ta'sir qiladi.Xuddi shu tarzda, sho'rlanish, suv loyqalanishi, pH qiymati yoki organik tarkibiy qismlarning mavjudligi, oqimlari, cho'kindi jinsi kabi boshqa omillar ham mahalliy darajada foraminiferalarning tarqalishini aniqlay oladi. Hozirda 10 mingdan ortiq turlari ma'lum, 40 mingtasi yo'q bo'lib ketgan. Ba'zi turlar yashash joyi sifatida dengiz tubiga ega, ya'ni ular bentik organizmlardir, ular ko'p marta epifauna (epibetonik) qismi sifatida qum ustida kamufle qilingan holda yashaydilar yoki ular qum ostida yashashlari mumkin (endobetonik). Shu sababli ular tirik qum sifatida ham tanilgan. Ular o'simliklarda ham yashashi mumkin, bunda ular epifit bo'lib dam olishadi va hattoki ularning ko'plari o'tiradigan hayotni tanlaydilar, ya'ni butun mavjudotlari davomida substratga bog'lanib yashaydilar. Boshqa foraminiferalar okeanning turli xil chuqurliklarida (0 dan 300 m gacha) suzib yurgan bo'lsa, ya'ni ular dengiz mikroplanktonining bir qismini tashkil etuvchi planktonik hayotdir. Ushbu shakllar kamdan-kam va xilma-xildir. Kattaroq va murakkabroq planktonik foraminiferalar tropik va subtropik muhitda ko'proq uchraydi. Yuqori kenglik sharoitida bu organizmlar odatda kam, kichikroq va juda oddiy shakllarga ega. Foraminiferada ajralib turadigan xususiyat - bu skelet yoki qobiq, bu struktura dengiz tubida yotqizilgan dengiz mikrofosillari shaklida yo'q bo'lib ketgan shakllarni o'rganishga imkon berdi. Qobiqdagi asosiy kimyoviy birikmalar kalsiy, argonit va kremniydir. Embrional kameraning shakli va o'lchamlari uning kelib chiqishiga bog'liq, u jinsiy yoki jinssiz ko'payish mahsuli bo'ladi. Ontogenez jarayonida foraminiferalar kameralarning o'sishi va hajmini boshqaradi. Ushbu nazorat psevdopodial oqimlarning uzunligi va joylashishi orqali amalga oshiriladi, chunki psevdopodlar mineral qobiqdan oldin joylashgan organik membrananing shakllanishiga javobgardir. Shunday qilib, qobiq foraminiferalarni farqlash uchun asosiy elementni tashkil qiladi va u toshqotgan organizmning yagona tuzilishi. Ushbu qoldiqlar dengiz cho'kindilarida juda ko'p, shuningdek, cho'kindi jinslarning hosil bo'lishida ham ishtirok etadi. Ushbu jarayon uyali jarayonlarni ta'minlash uchun juda muhimdir, chunki kamera bioreaktor bo'lib ishlaydi.