I bob. Samarqand shaharsozligida turar joy uylarining rivojlanish bosqichlari

I BOB. Samarqand shaharsozligida turar joy uylarining rivojlanish bosqichlari.

1. 
   Samarqand shahri arxitekturasining tarixiy rivojlanish yo’llari.
   

O‘zbekiston me’morchiligi tarixi asrlar qa’riga borib taqaladi. U Oʻrta Osiyo daryolari oraligʻi – Moverannahrning qadimiy sivilizatsiyalari zaminida yaratilgan va oʻsgan, uning oʻzagini Zarafshon daryosi vodiysi – qadimgi Soʻgʻd zamini – Soʻgʻdiyona egallagan. Tarixning turli davrlarida bu erda ko'plab shaharlar paydo bo'lgan. Ulardan eng qadimiylari – Samarqand va Buxoro o‘tmish bilan uzviylikni ulug‘vor me’moriy yodgorliklar ko‘rinishida saqlab qolgan.⁶ ₉
Qadimda Samarqand shahari Marakanda nomi bilan mashhur bo'lgan. Oʻrta asrlar tarixi uni Samarqand nomi bilan biladi.
Samarqand tarixi ming yillarga borib taqaladi. Guvohlar va qadimgi tarixchilarning arxeologik topilmalari va xronika asarlari bizning eramizdan ko'p ming yillar oldin zamonaviy shahar hududida inson yashaganligini to'liq aniqlik bilan aniqlashga imkon berdi. ⁵ ₁₀
Miloddan avvalgi IV-II ming yilliklarda O'rta Osiyo hududida urbanizatsion jarayonlar vujudga keladi. Karvon yo'llarida joylashgan erlar va ko'plab odamlar oqimini qabul qiluvchi sajdagohlar shahar paydo bo'lishi uchun qulay joylar hisoblangan. Shu tufayli bu erda mil. avv. II ming yillikda Sopollitepa, Jarqo'ton qalъalari, mil. avv. I ming yillikda Maroqand (Samarqand), Basileya (Ko'ktepa), Ksenippa (Shahrisabz), Nikshapa (Qarshi), Buxoro, Xiva, Toshkent va boshqa shaharlar vujudga keldi. V.A. Nil`senning fikriga ko'ra, O'rta Osiyo shaharlari arablar istilosigacha va undan keyin ham alohida er egalari – feodallarning mulki hisoblangan.12 325
Afrosiyob eng qadimgi shahar, meloddan oldingi birinchi asrdan boshlab to melodiy o'n uchinchi asrgacha aholi o’ta gavjum bo'lgan shahar bo’lgan hududi 218 ga yerni tashkil etib halqali mudofaa devoir bo’lgan. Xozirgi hazrat Xizir masjidi urnida to’gon joylashgan. Unga Darg’om kanalidan suv keltirilib, damba yaqinidagi osma suvutkazgich (akveduk) orqali suv shaharning uch kanaliga yo’naltirilgan. Shahar ko’chalari tog toshi bilan ishlangan bulib, shaharda vodoprovod sistemasi bo’lgan.
Arab jugrofiyachisi Ibn Havqalning Afrosiyob maydonlari juda chiroyli ishlangan har xil afsonaviy ko’rinishdagi haykallar bilan bezatilganligi va Narshaxiyning Bu shaharda sanamlar haykallari sotiladigan shahar bozori bo’lganligi haqidagi ma'lumotlari bor. ¹ 29
Samarqandda olib borilgan so‘nggi qazishmalarda topilgan eng zo‘r, o‘ziga xos devoriy rangtasvir, shuningdek, kulolchilik va loydan yasalgan haykaltaroshlik san’ati qadim zamonlardayoq shaharning ajoyib va ​​hatto yetuk iste’dod egalariga boy bo‘lganidan dalolat beradi. Rassomlar o'z ijodlarida chizmachilikning hayratlanarli mukammalligiga, ranglarning yengilligi va jonliligiga, bezak naqshlarining nafisligi va o'ychanligiga erishdilar. Ular kulolchilik buyumlarini, uylarning devorlarini, hukmdorlar saroylarining panellarini, ma'badlarning shiftini gullar, kurtaklar, barglar bilan hayratlanarli darajada chiroyli bo'yashdi va ko'pincha yovvoyi hayvonlar, qushlar, baliqlarning stilize qilingan tasvirlari bilan hayratlanarli darajada ajoyib bo'yashdi.<sup>5</sup> <sub>12</sub>
1874 yilda boshlangan qadimiy Samarqand-Afrasiyobni arxeologik tadqiq qilish, ayniqsa, keyingi 30 yilda jadal olib borildi. Qazishmalar natijasida turli davrlarga oid qadimiy istehkomlar qoldiqlari, polixrom syujetli chizilgan hukmdor saroyi, sobor masjidi, turar-joy binolari, fuqarolik va maishiy binolar topildi. Ayniqsa, hayratlanarli bezakli sirli Afrasiyob kulollari xilma-xildir. Oʻyilgan ganch koʻrinishidagi meʼmoriy bezak badiiy naqsh va uslublarning mukammalligi va rang-barangligi bilan ajralib turadi. Samarqandning keyingi asrlardagi tarixiy dalillarini eslaylik.<sup>6</sup> 24
<sub>Afrosiyob shahri 1220 yilda mug'ullar tomonidan xarobaga aylantirilganligidan so'ng, janub tomonda joylashgan rabod qismiga ko'chib o'tadi.</sub>
Ko’xna Samarkand tadqiqotchilaridan biri M. Pachos fikricha, ilk feodalizm davrida shaxar qurilishi uch qismdan iborat bulgan. Shaharning qal'a qismi shimoliy tomonda Siyob arig’i bo’ylab yastangan bulib, 1,5 km uzunlikdagi mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Shaharning ikkinchi qismi janubroqda joylashgan bulib, zodagonlarning qarorgohlaridan va jamoat binolaridan tashkil topgan. Uchinchi qism — rabod esa qal’a devorlari tashqarisida joylashgan bulib, mudofaa devorlariga ega bulmagan. VI asrda shahar tobora janubga kengaya borib, ikkinchi mudofaa devori bilan urab olinadi. Shahar o’zining kanallari bo’ylab intensiv taraqqiy etadi.¹ 24
O’rta Osiyoda garchi shu davrda asosan ikki xil din — otashparastlik hamda buddizm hukmronlik qilgan bulsa-da, yana boshqa qator diniy mazxablar bo’lganligi ma’lum. Shuning uchun ham turli xil ibodatxonalar barpo etilganligi aniqlangan. Lekin ularning orasida asosiy kupchilikni tashkil etadiganlari otashxonalar va budda exromlari bulgan. ¹ 29
Bundan tashqari V—VIII asrlarga oid qator kishlok, inshootlari ma’lum, bularning asosiy qismi xom g’isht, paxsa, yogoch va ba’zilari tog toshidan qurilgan. Pishiq gisht (garchi miloddan oldin ma’lum bulgan bulsa-da) devorlarni tiklashda ishlatilmagan. U faqat ba’zi kasr va otashxonalarning polini qoplashda ishlatilgan. Xona devorlari mayin somonshuvoq va maxsus ganch pardozi bilan sayqallangan. ¹ 29,30
Bu davrda O’rta Osiyoda ilk feodalizm shakllanib, madaniy hayot balq urib kelayotgan edi. Lekin VII asr oxiri va VIII asr boshlaridagi arablar istilosi taraqqsiyot sura’atiga uzining sezilarli ta’sirini o’tkazdi.
Oʻrta Osiyoning arablar istilosi (VI-VII asrlar) mahalliy anʼanalar asosida yangi yoʻnalishlar, badiiy va uslubiy oʻziga xosliklarning paydo boʻlishiga olib keldi, bu esa keyinchalik yangi uslubning shakllanishiga olib keldi. Bu davrda Samarqand, Varaxsha, Buxoro kabi mahalliy tarixiy-madaniy markazlar alohida ajralib turadi.<sup>6</sup> 4
Arablar davrida Samarqandning go‘zalligiga mahliyo bo‘lganlar shunday yozgan: “Haqiqatan ham uning yam-yashilligi osmon kabi, saroylari osmondagi yulduzlardek, daryosi esa ochiq joylarning oynasi, devoir ufqlar uchun quyoshdir.
Arablar otashparastlik (zardushtiy), nasroniylik va boshqa diniy mazhablarga xos imoratlarni buzib tashlab o’z dinlariga xos binolar qurishgan.
Samarqandda arab bosqinchilari bilan birgalikda tirik mavjudotlar tasvirini keskin man etgan musulmonlarning murosasizlik hukm surguniga qadar samarqandlik haykaltaroshlar odamlar va hayvonlarning hayratlanarli haykallarini yaratdilar.<sup>5</sup> <sub>12</sub>
Arab istilosidan keyingi me`morchilik va shahar qurilishining dastlabki ravnaqi Ismoil Somoniy (847—906-y.) nomi bilan bogliq. ¹ 32
O’rta Osiyoda Islom nafaaqt mustahkamlanibgina qolmay, balki ilmiy jitsatdan ham taraqqiy eta boshladi. Yangi binolar turlari vujudga keldi. Jumladan masjidlar, minoralar, maqbaralar, Madrasa, karvon saroy, sardoba, xonaqoh, dorus-shifo (kasalxona) kabi yangi turdagi binolar, turarjoylar, hammomlar shu kabi boshqa binolar shahar va qishloqlarda hamda boshqa aholi punktlari oraligida kuplab qurildi. . ¹ 34
IX asr boshlarida avvalgidek asosan xom gisht, pahsa ishlatilgan bulsa keyinchalik pishiq g’isht ma’muriy va jamoa binolari qurilishida asosiy material bo’lib qoldi. Turarjoy binolari qurilishida esa sinchli konstruktsiya keng tarqaldi. Pardoz ishlarida somonli loysuvoq qatorida ganchning har xil turlari ishlatilgan. Keyinroq sirlanmagan koshin va sopol plitkalar, XII asrga kelib qisman sirlangan koshin va sirlangan yazelit uymakorlikda pishirilgan loy bulaklari — parchin (mayolika) ishlatish usuli kashf etildi. ¹ 34
Mug'ullar istilosidan so’ng xarobaga aylanib, aholi shaharni tark etgan. Afrosiyob shahri 1220 yilda mug'ullar tomonidan xarobaga aylantirilganligidan so’ng, janub tomonda joylashgan rabod qismiga aholi ko'chib o'tadi. Ibn Batutaning Samarqand haqida bergan tavsifida, «shaxar… xarobalardan iborat» bo'lgan, uni Chingizxon urdulari tor-mor qilgandan so'ng 133 yil o'tgach ham shahar axolisining tinchligini saqlaydigan, nufuz-e’tiborini ta’minlaydigan mudofaa devorlaridan maxrum bo'lgan. Ark osma suv yuli yakson etilishi tufayli suvsiz qolgan Samarqand maxallalari sayyox ko'zlari o'ngida tuproq bosgan vayronalarga aylanib yotardi. Jaxonning eng yirik va ko'rkam shaharlaridan biri mug'ullar va bosqinchilarining asorati ostida yashashga majbur etilgan.
A. Temur 1369 yilda shaharni ishg'ol qilganidan keyin jadal rivojlanib, hududiy jihatdan kengaya boshlaydi. A.Temur Samarqandni o'z poytaxti deb e’lon qilinganidan so'ng shahar rivojlanish va taraqqiyotga erishadi. A.Temur shaharni mudofaa devorlari bilan o'rab, unda shahar darvozalarini o'rnatadi. A.Temur va Temuriylar davrida Samarqandda me’moriy jihatdan muhtasham bino va inshootlar bunyod qilindi. 1380 yilda A.Temur Samarqandni poytaxt qilib tanlaydi va bu erga ko'chadi. Mug'ullarni tor-mor qilinganidan keyingi 150 yil ichida unda olti darvozali mudofaa devori, qo'rgon va saroy quriladi.
A.Temur juda ko’p yurtlardan, qimmatli va noyob kitoblar, Mashhur olimlar, me`morlar va boshqa ko’plab turli soxalardagi salohiyatli kishilarni paytaxti bo’lgan Samarqandga olib kelgan. Ulardan o'z davlati va uning poytaxtini siyosiy, itstisodiy hamda madaniy jihatdan yuksaltirishda foydalangan.
Janubiy va Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq mintaqalarini boshqargan buyuk imperiyaning poytaxti hisoblangan Samarqand shahrining juda ko'p me’moriy yodgorliklari Amir Temyp va Temuriylar boshkaruvi davri bilan boglikdir. O'sha davrda ximoya devorlari ko'tarilgan, yuksak masjid binolari, madrasa, kal’a va maqbaralar qurilib, Samarkand Sharqning eng chiroyli shaharlaridan biri degan nom olgan. ⁴ 6
Amir Temur Samarqandni o’z poytaxti qilib tanlab oladi va 1371—1373 yillarda hozir ma’muriy binolar joylashgan tepalik (Tepa qo’rgon)da o’z arkini bunyod etadi. Shahar devorlari, fasllari va burjlarini qaytadan tiklaydi va butun umri davomida Sa- marqandni obodonlashtirish, ko’chalarini ravon etish, maxobatli imoratlar qurish bilan shugullanadi. Temur davrida Samaqandning Ohanin, Feruza, Suzangaron, Qarizgoh, Chorsu, Shayxzoda nomli olti darvozasi bulgan. XV asr boshlariga kelib shahar goyat guzal imoratlar, obod va fayzli maydonlaru ariq va hovuzlari bilan kishini lol qoldirib, "Samaqandi Firdavfsmonand” degan Ta’rif nomani olgan. ¹ 45
Amir Temur shaharning ark qismini qal’a, "shahri darun" va shaharning devor bilan o’ralgan qolgan qismi "hisor" degan nomlar bilan aytilgan.Temurdan keyingi davrda ham O’rta Osiyo shaharsozligi va me’morchiligi an’analari o’ziga xos o’z arxitekturasini davom ettirdi.
Temuriylar davri me’morchiligini binolar turi jihatidan ko’rib chikadigan bo’lsak, turarjoy imoratlaridan boshlamog’imiz lozim. Garchi o’rta asr davri uylaridan birortasining namunasi qoldiqlari ham bizgacha yetib kelmagan bo’lsada, o’rta asr ko’lyozmalariga ishlangan mo’jaz rasmlar (miniatura), arxeologiya obidalari hamda tarixiy manbalardagi shu haqida keltirilgan qaydlar asosida ma’lum bir fikrlarni aytib o’tish mumkin. ¹ 48
Arxeologiya tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki bu davr hovlili qilib qurilgan. Qurilish materiallaridan paxsa, xom g’isht va sinch ishlatilgan. Pishiq g’ishtlar poydevorlar va hovli yuzasiga ishlatilgan. Mo’jaz rasmlarga e’tibor bersak uylar kupincha ikki oshyonali, bolxona va darvozaxonali qilib qurilganligini ko’ramiz. Yog’och kamchilroq joylarda ba’zi xonalar gumbaz va toqlar bilan yopilgan. Ayvon va balkonlar (shohnishinlar) keng qullanilgan. Bog’li hovli ichida hovuz va favvoralari bo’lgan. Bunday qurilishlar qasr me’morchiligida kuproq aks ettirilingan.
A.Temur vafotidan keyin o'g'illari va nabiralari o'rtasida xokimiyat uchun kurash boshlandi. Ulardan Shoxrux g'olib chikdi. U ilgarigidek, poytaxtni Xirot bulgan Xurosonni uziga qoldirib, Movarounnahrni o'g'li Ulug'bekka berdi. Ulug'bek xukmronligi mobaynida Movarounnahrda bir qadar osoyishtalik davri boshlangan edi. Ulug'bek o'z vaqtini urushlarga emas, fanga sarfladi.