I bob. Shayboniylar davrida movoraunnahrda ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy ahvol

II.BOB. Shayboniylar va Safaviylar o‘rtasidagi harbiy-siyosiy munosabatlar

2.1. Shoh Ismoil Safaviyning hayot yo’li va kelib chiqishi.

Shoh Ismoil I ning oltinchi ajdodi - Ardabilning markaziy qismida joylashgan Safaviylar soʻfiylik tariqatining asoschisi Shayx Safiaddin Ishoq (1252—1334). Bir qator Safaviy manbalari Safaviylar ajdodlari tarixini XI asrda yashagan deb ishonilgan Shayx Safiaddinning ettinchi ajdodi Firuzshoh Zarrinkulaga bagʻishlaydi va uning ettinchi shialar imomi Muso al-Kazimning avlodi ekanligini taʼkidlaydi. Ammo, tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, Firuzshohiyni paygʻambarlar va imomlarning avlodlari bilan imom Muso al-Kazim orqali bogʻlashga urinish, hokimiyat tepasiga kelganidan keyin Safaviylar sulolasi hukmronligining qonuniyligini oqlash uchun qilingan. Tarixshunoslik Firavzhoh Janubiy Arabistondan (Yaman), Kurdistondan va hattoki Fors viloyatidan Ardabil viloyatidagi Ozarbayjonga koʻchib oʻtgan deb daʼvo qilib, Safaviy ajdodlarini turkiy boʻlmagan entoslar bilan bogʻlashga bir necha bor urinishlar qildi. Biroq, tadqiqotlar chuqurlashib borishi bilan bir qator mahalliy va xorijiy olimlar Safaviy ajdodlari turk kelib chiqishi ekanligi haqida inkor etib boʻlmaydigan dalillarni oʻrnatdilar.

Safaviylar sulolasining ildizlari ozarbayjon oilalaridan kelib chiqqan va shayx Safining oʻzi, hatto yoshligidan, hatto Fors viloyatlarida ham koʻplab oʻrta asr manbalarida turklarning oʻgʻli sifatida tanilgan turk pirlari sifatida bir necha bor zikr qilingan.
V. V. Bartold Safaviylar sulolasining kelib chiqishi turkiy ekanligini taʼkidlab, shunday deb yozgan
„Ardabil shayxlari, albatta, fors emas, turkiy kelib chiqishi boʻlgan.“[29] IP Petrushevskiy ham xuddi shu fikrda boʻlib, Safaviylar sulolasi asli Janubiy Ozarbayjon, Ardabildan boʻlgan, Safaviylar soʻfiy-darveshlar tariqati merosxoʻr shayxlar edi, deb yozgan va „birinchi Safaviy shayxlar Ardabilda yashagan, ularning ona tili ozarbayjon boʻlgan“. ¹Tasavvufning fransuz tadqiqotchisi Massignon Safaviylar mazhabini „Suhravardiya darvesh tartibining ozarbayjon boʻlimi“ deb taʼriflaydi.
Shoh Ismoil Safaviy 1487-yil 17-iyulda nufuzli ozarbayjon oilasida tugʻilgan. U otasi tarafidan Shayx Safiaddinning avlodi edi. Shoh Ismoilning otasi shayx Haydar, bobosi shayx Junayd edi. Uning onasi Alemshoh Bey, Aggoyunlu hukmdori Uzun Xasanning qizi va Sulton Yagubning singlisi edi. Shoh Ismoilning yigirma beshinchi bobosi Abulgasim Hamza va uning oʻn beshinchi bobosi Qizilbosh Firuzning qabrlari hanuzgacha Ardabil yaqinidagi Shayx-Kaxralon qishlogʻida turibdi. Mahalliy aholi bu qabrlarni ziyoratgoh deb bilishadi.
1488-yil 9-iyulda Tabasaranda Shirvonshoh qoʻshini bilan jangda qizilboshlar magʻlubiyatga uchradi. Shayx Haydar oʻldirildi. Oʻlimidan keyin Ismoil onasi va aka-ukalari Sulton Ali va Ibrohim bilan birga Sulton Yoqub tomonidan avval Vondagi Akdamar qalʼasida, soʻngra Shiraz yaqinidagi Istaxr qalʼasida hibsga olingan va u yerda besh yil ushlab turilgan.[36] Bir muncha vaqt oʻtgach, Uzun Hasanning nabirasi Sulton Rustam ulardan foydalanish uchun Safaviylarni ozod qildi va Sultonalini mustaqil hukmdor sifatida Ardabilga qaytarib berdi.[37] Shayx Haydarning toʻngʻich oʻgʻli Sulton Ali otasining ishini davom ettirgan va oʻlimidan oldin uning ukasi Ismoiliy voris etib tayinlangan.[38] Sulton Ali va Sulton Rustamning birlashgan kuchlari Baysungurni 1493-yilda magʻlubiyatga uchratdi. Chekinishni istagan Sulton Baysungur jangda halok boʻldi. Sulton Rustam oʻzining asosiy raqibini magʻlubiyatga uchratgandan soʻng, Safaviylarga qarshi siyosatini oʻzgartirdi.
Ardabil yaqinidagi Shamasi jangida shayx Sulton Ali magʻlub boʻldi va oʻldirildi. Shayx vafotidan keyin soʻfiylar Ismoil va uning ukasi Ibrohimga Ardabilda yashirinishga yordam berishdi. Ulardan keyin Haydarning oʻgʻillarini har qanday yoʻl bilan qoʻlga olish va yoʻq qilish boʻyicha koʻrsatma berilgan Eyba Sulton qoʻshinlari shaharga kirib kelishdi. Ismoilning onasi dastlab Alemshoh Bey ularni yashirgan shayx Safiaddin maqbarasini tark etib, Safaviy shogirdlaridan biri Gʻoziy Ahmad Kakulining uyiga koʻchib oʻtdi va uch kun shu yerda qoldi.² Etti yoshli bola Xonjan ismli ayolning qaramogʻiga topshirildi. Qizilboshlar shayx Ismayiliy va uning ukasi Ibrohimiyni Ardabilda yashirgandan soʻng, ularni Rashtga, soʻng Laxijonga va undan keyin Gilonning Biyepish viloyatining hukmdori Garkiya Mirzo Aliga olib kelishdi. U arab va fors tillarini oʻrgatish va Qurʼon tilovat qilish uchun Ismoil va uning ukasini tarbiyachi qilib taniqli olim Shamsaddin Lahijiyni tayinlagan.
Shoh Ismoil yoshligidan sportga, ot poygalariga katta qiziqish koʻrsatgan va koʻpincha ovga chiqqan. Uning hukmronligi davrida u bir necha baraklarni ochdi, u yerda bayramlar boʻlib oʻtdi va polvonlar oʻzlarini sinab koʻrishdi. Shoh Ismoil rassomlik va xattotlik mahorati bilan ham tanilgan va kitob oʻqishni yaxshi koʻrgan. Uzun Hasan Tabrizda yaratgan mashhur kutubxonasi ostida u oʻz mamlakati xalqi va olimlari, shuningdek, qoʻshni mamlakatlar olimlari foydalangan katta yangi kutubxona turini ochdi.
Venetsiyalik bir savdogar 1518-yilgi sayohat eslatmalarida Shoh Ismoil bilan Tabrizda boʻlgan uchrashuvlarini eslaydi: „U hozir 31 yoshda. U oʻrta boʻyli, juda kelishgan va jasur. U soqoli va moʻylovini qirib tashladi. U qizga oʻxshab oʻqqa tutilishi mumkin. U amirlardan kuchliroq. U odatda kamondan oʻq otish mashqlarida musiqa chaladi, u raqsga tushishni yaxshi koʻradi va raqqoslar oyoqlarini erga urib Ismoilga bagʻishlangan qoʻshiqlarni kuylashadi.U har kuni amirlar bilan kamondan otish musobaqalarini oʻtkazish uchun keladi va gʻoliblarga doimo sovgʻalar beradi. Bu soʻfiyni boʻysunuvchilari, ayniqsa, askarlari Xudo kabi sevadilar va sevadilar, uning koʻplab askarlari jangga qurolsiz va qurolsiz kirishadilar va Ismoil ularni jangdan qutqarishiga ishonadilar“.
Muqaddas Rim imperiyasi va Safaviylar imperiyasi Ittifoqi.(Chap tomondagi V Charles, o'ng tomondagi Shah I Ismail)
Shoh Ismoil ham chiroyli ovozga ega edi. U Barbad nomli asbobda chiroyli oʻynagan va qoʻshiq kuylagan. U bolaligidan sheʼrlar yozishni boshladi.
Afsonaga koʻra, Shoh Ismoil darvesh kiyinib, mamlakat boʻylab sayohat qilgan va odamlarning muammolariga qiziqqan.

U ozarbayjon turkchasini davlat tiliga tarjima qildi va mamlakatning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishi uchun ishladi.

Shu paytgacha xalq orasida aylanib yurgan afsonada Shoh Ismoilning ajoyib jismoniy kuchi haqida ham soʻz boradi.

Shoh Ismoil Safaviy (Ismoil I yoki Shoh Ismoil (toʻliq ismi: Abul-Muzaffar Ismoil ibn Haydar as-Safaviy, 1487-yil 17-iyul, Ardabil, Oq qoʻyunli - 1524-yil 23-may, Sarab, Safaviylar davlati) — Safaviylar mazhabining shayxi (1494—1524); Ozarbayjon davlatining Safaviylar imperiyasining asoschisi va birinchi qiroli shoir.

Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-maydagi 211-sonli qarori bilan Shoh Ismoil Xataining asarlari Ozarbayjon Respublikasida asarlari davlat mulki deb eʼlon qilingan mualliflar roʻyxatiga kiritilgan.
U yaratgan Safaviylar davlati 1736-yilgacha mavjud boʻlgan. Ismoil 1501-yildan boshlab Ozarbayjonning butun hududini ozod qildi, ham da butun Eron, Iroq, Sharqiy Anatoliyani va boshqalarni bosib oldi, hududlarni yagona davlatga birlashtirdi.
U birinchi marta Ozarbayjon hududlarini yagona davlat tarkibida birlashtirib, turk tilini davlat tili deb e’lon qildi.
U oʻz asarlarini „Xatai“ taxallusi bilan yozgan. Shu munosabat bilan u Shoh Ismoil Xatai nomi bilan ham tanilgan. U asosan ozarbayjon turkchasida, va qisman forscha va arab tillarida yozgan.
1499-yil avgustda shayx Haydarning oʻn uch yoshli oʻgʻli Lahijondan Ardabilga yoʻl olganida, unga yoʻlda eng yaqin odamlar: Husayn bey Lala Shamli, Abdulali bey Dada, Xadim bey Xulafa, Rustam bey Garamanli, Bayram bey Garamanli, Ilyos bey Khunuslu va Garapiri bey Gajar. ³Ular Deylamdan oʻtib, Taromga kelishadi. Bekatlar paytida Ismayil guruhiga „Rum va Damashq“ qabilalarining tarafdorlari qoʻshildi. Taromda jami 1500 qizil boshli kuchlar tekshirildi. U yerdan Qizilboshlar Ardabilning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan Xalxalga koʻtarilib, qishlash uchun Kaspiy dengizi yaqinidagi Archivanga kelishdi. 1500-yil bahorida Shayx Ismoil Archivandan Araz daryosining shimolidagi togʻli hududga, Goʻycha koʻlining janubiy qirgʻogʻiga koʻchib oʻtdi. Bu yerda Arashli va Zulgadar qabilalari Qizilboshlarga qoʻshilishdi.
Ismoil Chukursadidan oʻtib, u Doqquz Ulam degan joyga keldi. Bu yerda unga Kichik Osiyoda bir guruh qizil sochlar boshchiligidagi loʻli Ilyos qoʻshildi. Keyin Ismoil oʻz otryadi bilan Kichik Osiyoga koʻchib oʻtdi va uning ustasi qabilasi yashagan Mingol platosiga keldi. U Tarjan hududidagi Kagizman va Sarigaya platosi orqali Erzincanga etib bordi.[45] Shayx Ismoil Ozarbayjondan Kichik Osiyoga oʻtishdan oldin shamli, yunon, ustagli, zulqadar, qajar, tekeli, afshar, varsag qabilalari va Garadagʻ soʻfiylaridan 7000 gʻaziylar toʻplangan.
Erzincanda harbiy yurish yoʻnalishi Qizilbash oqsoqollari yigʻilishida muhokama qilingan.[45] Baʼzilar, kelayotgan qishni Erzincanda oʻtkazish va qoʻshimcha kuchlarning kelishini kutish uchun etarli kuchimiz yoʻqligini taʼkidladilar va u yerda qishlashni taklif qildi. Biroq, bu takliflarning hech biri qabul qilinmadi.[45]Ismoil Shirvonshoh Farrux Yasarga qarshi yoʻnaltirilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.
Ismoil amirlarining Gruziyaga va Gʻarbiy Ozarbayjon (hozirgi Armaniston) erlariga bir necha marta bostirib kirgandan soʻng, 1500-yilda Farrux I yetti ming qizil bosh bilan Yasarga hujum qildi. Abidin bey Davachi Shamli, Husayn bey Lela Shamli, Muhammad bey Ustajli, Ahmad bey Ustajli, Bayram bey Garamanli, Gilinc bey Garamanli, Garaja Ilyos Bayburtlu, Ilyos bey Hunuslu, Sultonshoh bey Afshar, Dana bey Afshar, Xalil bey Mohdar, Husayn bey Sufrachi Afshar, Piri bey Parvanachi Afshar, Lela Muhammad Takali, Bekir bey Cagirli, Piri bey Gajar, Salmon bey Xazin Zulgadarli jang qilayotgan qizil sochlar qatoriga kirgan.[49] Shoh Ismayi Shirvondagi bir kishidan Farrux Yasarning Ismoilga otasining taqdiri uning boshiga tushishini aytgani haqida maʼlumot oldi. Ismoil Giloniyga bordi va aholidan Shirvonshoh uning yaqinlashayotganini eshitganini va urushga tayyorgarlik koʻrish uchun Shemaxi shahrini tark etganini va yaxshi mustahkam Gabala qalʼasiga borganini bildi.
Shuning uchun Ismoil Shemaxini qoʻlga olishga qaror qildi. U aholini shahardan qochib ketishining oldini olish va ularning xavfsizligini taʼminlash maqsadida oʻz odamlarini Gulu bey Shamaxiga yubordi. Biroq, Ismoil Shamaxiga kirganida, butun aholi shaharni tark etganini va togʻlarga yashiringanligini bildi. Bir necha kun Shamaxida boʻlganidan keyin Ismoil Shirvonshoh oʻz qoʻshinlari bilan Bugurt qalʼasi yaqinidagi oʻrmonda lager qurganini bildi. Qizil boshlarning Shamaxini egallab olgani haqidagi xabarni olgan Farrux Yasar Gulustan qalʼasiga chekinishga qaror qildi. Gabalaga hujum qilmoqchi boʻlgan Ismoil Shirvonshohning Guluston qalʼasiga borishini bilib qoldi. Shirvonshoh qalʼaga eta olmadi, u Shirvonshohni Ismoil Jabani degan joyga itarib yubordi. 1500-yilning kuzida bu yerda Shirvonlar va Shirvonshohlar uchun qonli jang boʻlib oʻtdi. Ismoil Shirvonshohni 20 000 otliq va 6000 piyoda qoʻshin bilan 7000 otliq boshida taʼqib qildi. Uning barcha qoʻshinlari magʻlubiyatga uchrab qochganlarida va uning qoʻmondonlari jang maydonida oʻldirilgandan soʻng, yolgʻiz qolgan Shirvonshoh ot ustida Bugurt qalʼasiga qochishni boshladi. Uning Shirvonshoh ekanligidan bexabar, bir qator qizil boshliqlar uning ortidan otda yurib, Gulustan qalʼasidan unchalik uzoq boʻlmagan joyda unga etib kelishdi. Farrux Yasarni Husayn bey Lala „jilov“ deb atagan Shoggeldi ogʻa degan qizil boshli odam otib tashladi va otdan tushdi. U Shirvonshohning boshini kesib, Ismoil huzuriga olib keldi. Shirvon asirlari Farrux Yasarning jasadini tanib, dafn qildilar. Munajjim Farrux Yasarning oʻlimi „Baʼzilar uni qoʻlga olishgan, keyin qoʻllarini bogʻlab oʻldirishgan“ deyishadi. buni shunday taʼriflagan. Ismoil otasi va bobosidan qasos olish uchun asirga olgan Shirvonning barcha odamlarini oʻldirdi. Shirvonning obod shaharlari va qalʼalari Ismoil tomonidan ishgʻol qilingan.
Urushdan olingan oʻljalarni Qizil Armiya egallab oldi va tarqatdi. Ismoil uch kun jang maydonida boʻlib, keyin Shemaxiga qaytib keldi va shahar maʼmurlari tomonidan hurmat bilan kutib olindi. Farrux Yasarning oʻgʻillaridan biri, jangda omon qolgan shayx Ibrohim Kaspiy dengizidagi Shahrinov shaharchasiga kelib, otasining armiyasidan tirik qolganlarni yigʻishni boshladi. Biroq Xadim bey Xulafaning yurishi haqida eshitgach, kemalarga oʻtirdi va Gilaniga suzib ketdi. Shayxning orqasidan Ismoil bir necha kundan keyin Shahrinovni tark etib, 1500—1501-yillardagi qishni oʻtkazish uchun Mugʻanga Mahmudabaga yoʻl oldi. Ismoilga Boku aholisi Safaviylarga boʻysunishni rad etishlari va „oʻlpon toʻlashlari“ ni aytishadi. Bu holatda Ismoil Boku shahrini egallab olish uchun Muhammad bey Ustajli va Ilyos bey Hunusluni yubordi.
Oʻsha paytda Boku yana bir Ozarbayjon davlati boʻlgan Shirvonshohlarning olinmas qalʼasi hisoblanar edi. Shaharni uchta devor bilan oʻralgan devor, bir tomondan dengiz va quruqlikda chuqur va keng xandaq bor edi. Jangchilar shaharga yaqinlashganda, ular Iskandar Zulqarnayn devorlarini eslatib, qalʼa devorlariga hayron qolishdi. Ismayil uchun ushbu qalʼani egallab olish juda muhim edi. Chunki Boku oʻsha paytda Shirvonning eng yirik shaharlaridan biri va Kaspiy dengizidagi eng yaxshi tranzit savdo markazi boʻlgan. Qadim zamonlardan beri Shirvonshohlar sulolasiga sodiq qolgan Boku qurshovida boʻlganlar, istehkomlarning daxlsizligi, katta qurol va oziq-ovqat zaxiralariga tayanib, ehtiyotkorlik bilan kurashdilar.
1524-yil bahorida, Novruz bayramidan koʻp oʻtmay Shoh Ismoil Qorabog ʼtekisligida ov qilgan katta qoʻshin bilan Sheki podsholigi hududiga kirib keldi. Sheki hokimi Hasan bey uni kutib olishga chiqdi, unga taʼzim qilish sharafiga muyassar boʻldi va vaqt hukmdoriga saxiy sovgʻa taqdim etdi. Shoh hazratlari ovni yaxshi koʻrgani va togʻlarni koʻrishga ishtiyoqi tufayli faxriylar va Sheki zodagonlariga[73] hukmronlik qilishdi. Aytishlaricha, sobiq sultonlar oʻsha viloyatdagi Shohdagohni ovlashga ergashmaganlar va shu sababli bu togʻda koʻplab kiyiklar boʻlgan. Hech kim oʻsha maralga tegishi mumkin emas edi, chunki ularni ovlash (Shohdagohda) muvaffaqiyatsizlik belgisi edi.

Garchi ular bu haqda shikoyat qilishgan boʻlsa-da (u), u buni eʼtiborsiz qoldirdi va ovni boshlashni buyurdi. Qatorli ov tashkil etilishi bilanoq, hukmdor Shohdagohda koʻplab maral va son-sanoqsiz yovvoyi hayvonlarni ovlab, Ardabilga qaytdi.”[74] Ammo u yoʻlda ogʻir kasal boʻlib qoldi va Ardabildan Tabriz tomon shoshildi. Shoh Ismoil 1524-yil 23-mayda vafot etdi. Nashi Ardabilga olib kelindi va Shayx Safi maqbarasida dafn qilindi. Taniqli ozarbayjon yozuvchisi Abbosgulu Ogʻa Bakixonov „Gulustani Iram“ da yozadi: „Dastlab (milodiy 1524-yil)… Shoh Ismoil vafot etdi, u dunyoni mehr bilan yoritgan va dushmanni qahramonlik bilan yoqib yuborgan otashin sulton edi.“