I bob. Sut emizuvchilarning tabiatdagi ahamiyati

2.2. Kavsh kaytaruvchi xayvonlarning yukumli kasalliklari.
1. Korason koramollarda uchraydigan, utkir kechadigan yukumli kasallik. Bu kasallik ba’zan kuy va buyvollarda xam uchrashi mumkin. Kasallik kupincha 1-4 yoshli mollarda uchraydi.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Korason mikrobi anaerob (kislorodsiz) muxitda kupayadi. Tashki muxit ta’siridan uzini saklash uchun spora xosil kiladi. Shu sababdan u tashki muxitda uzok vakt yashaydi. Tuprokda 10 yilgacha ulmaydi. Tuprok infektsiyalariga kiradi.
Kasallik belgilari. Kasallikning yashirin davri 1-5 kunga teng. Korason kasalligi utkir kechadi, xayvonning ishtaxasi yukoladi, tomir urishi va nafas olishi tezlashadi. Seret joylarida korasonga xos shish paydo buladi. Bu shish kul bilan bosib kurilsa, ichidagi xavo vijillaydi. Bunday xolda mol 1-2 kun ichida uladi. Shuni aytish kerakki, mol korasondan ulganligi ma’lum bulsa, yorish mumkin emas, uni darxol veterinariya koidasi talabiga muvofik yuk kilish kerak.
Infektsiyaga karshi choralari. Infektsiya paydo bulishi bilan kasal mollar so¨lom mollardan ajratilishi kerak.
Infektsiya chikkan joyga (yaylov, molxona, ferma) tezlikda rayon xokimiyati karori bilan karantin e’lon kilinadi.
Kasallik tugatilib 14 kun utgach, maxsus yakunlovchi veterinariya-sanitariya choralari utkaziladi, rayon xokimiyatining karori bilan karantin bekor kilinadi. Ilgari kasallik bulib utgan territoriyadagi barcha koramol va kuylar kasallikka karshi xar yili sistemali ravishda emlanib turilishi zarur.
Odatda 3 oylikdan 4 yoshgacha bulgan mollar emlanadi.
2. Yukumli vaginit koramollar jinsiy organlarining yalli¨lanishi bilan xarakterlanadi. Kasal mol jinsiy organizmlarining fiziologik faoliyati buziladi, sigirlar kisir koladi.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Bu streptokokk turiga kiruvchi mikrob bulib, u mikroskopda nuktasimon, munchoksimon shaklda kurinadi. Kasallikning asosiy manbai kasal sigir va bukalar. Kasal sigir va bukalarning yalli¨langan jinsiy organlaridan shilimshik ajraladi, unda esa mikrob kup buladi. So¨ molga mikrob kochirish vaktida bukadan utadi. Sigirlar tabiiy kochirilganda buka uzining jinsiy organi orkali kasal sigirdan so¨ sigirga mikroblarni utkazadi.
Kasallik belgilari. Infektsiyaning yashirin davri urtacha 3-5 kun. Kasallik sigirning kinini shikastlaydi. Kinning shilimshik pardasi kizaradi, undan yiring aralash suyuklik okadi sungra klitor va kin shilimshik parda bezlari shishadi. Tuk kizil mayda tugunchalar xosil buladi.
Kasal bukaning jinsiy organidagi xalta atrofida xam sigirlarnikiga uxshash tugunchalar xosil buladi. (Preputsiya atrofida).
Kurash choralari. Kasal mol so¨lom mollardan ajratilib davolanishi lozim. Buning uchun avvalo sigir jinsiy ogranining atrofi va ichi yuviladi, sungra dezinfektsiya kilinadi. Yuvish va dezinfektsiya kilish uchun 1% li soda yoki osh tuzi, 0,5 –1,5% li lizol, kreolin, 0,1-0,2% li kaliy permanganat, 3% li borat kislota, 1%li rivanol, 0,5%li xloramin va boshka ximiyaviy moddalarning eritmalari kullaniladi. Kasallik aniklangan xujaliklarda xamma sigirlar sistemali ravishda (xar 2-3 kunda) tekshirib turish zarur. Shuningdek bular xam tez-tez klinik kurikdan utkazilib turilishi kerak. Kasal sigirlarni so¨ bukadan olingan spermalari bilan sun’iy kochiriladi.
3. Paratuberulyoz koramollarning yukumli kasalligi bulib ichaklarning yalli¨lanishi bilan xarakteraladi.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Paratuberkulyoz kasalligini mikrobakterium paratuberkuopsis kuz¨aydi.
Kasallik belgilari. Kasallikning yashirin davri urtacha 2-6 oy, ba’zan undan xam uzok bulishi mumkin. Kasallik asosan ikki xil utishi mumkin:
1.Yashirin forma. Bunday molda kasallikning xech kanday belgilari bilinmaydi lekin ichak bushli¨ida va boshka organlarida (limfa bezlarida) mikrob yashaydi, kupayadi va molning tezagi bilan tashki muxitga chikarib turiladi. bu forma oylab, ba’zan yillab xam davom etishi mumkin.

1. 
   Klinik belgilari ma’lum bulgan forma. Buning asosiy belgisi ich ketishdir. Bunday molning tezagi juda suyuk, kukish yoki kiz¨ish shilimshik, xavo va kon aralash sassik buladi. kasallangan xayvon kupincha asta-sekin oriklab uladi.
   

Kasallikni aniklash. Kasallikni patalogoanatomik kuzatish, bakteriologik va allergik tekshiruvlar natijasida tu¨ri aniklash mumkin. Kasal xayvonni davolash usullari xali ishlab chikilmagan. Kasallikka karshi kurashning umumiy choralaridan bir bu so¨lom xujaliklarni infektsiyadan saklashdir. Buning usun xujalikka olib kelingan mol 30 kun mobaynida aloxida bokilishi, bu vakt ichida ular paratuberkulyozga tekshirilishi zarur. Xujalikda infektsiya aniklangan takdirda kasal mollar fakat shu xujalik teritoriyasida belgilangan joydagina tezrok suyib yuk kilinishi zarur. Gushti fakat pishirilgandan keyingina iste’mol kilinishi mumkin.
4. Vibrioz koramollarda uchraydigan yukumli kasallikdir. Bu kasallik asosan xayvonlarda urchish kobiliyatini kamaytirish, bola tashlash kabi belgilar bilan kechadi.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Kasallikni Vibrion Septica deyiladigan xarakatchan, egri mikroblar kuz¨atadi.
Kasallik belgilari. Kasal sigir yoki sovlik bola tashlaydi, yuldoshi vaktida ajralmaydi, nimjon bola tu¨adi. Undan tashkari, sigirlarning jinsiy organlari yalli¨lanadi (metrit, endometrit), uz vaktida uru¨lanmaydi, kupincha sigirlar kisir koladi.
Kasallikni aniklash. Mollar urchish kobiliyatinng yukolishi, bola tashlashi, yuldoshning uz vaktida ajralib tushmasligi xamda epizootologik ma’lumot vibriozgagina xos belgilar emas. Infektsiya mukararligi mikroskopik, mikrobiologik va seriologik tekshirishlar kompleksligiga asoslanib aniklanadi.
Kasalni davolash va oldini olish. Kasallikni davolash uchun xozirgi vaktda ba’zi antibiotiklar (streptomitsin, penitsillin) tavsiya kilingan. Infktsiyaga karshi kurash choralaridan eng asosiysi sigirlarni kochirish uchun fakat so¨lom bukalardan foydalanishdir. Infektsiya bor fermalarda sigirlarni sun’iy kochirish yuli bilan uru¨lantirish maksadga muvofik va bunda sperma fakat so¨ bukadan olinishi kerak.
5. Chuma kasalligi bir kator kavsh kaytaruvchi xayvonlarga xos, utkir formada utadigan va tez tarkaladigan yukumli kasallik. Tounning kadimgi zamonlardan beri mavjudligi va koramollarning kirilib keshiga sabab buluvchi infektsiyalardan biri ekanligi bizga ma’lum.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Infektsiyani filtrlanuvchi virus kuz¨atadi. Bu virus kasal mollarning deyarli xamma organlarida bulib, o¨iz burnidan chikkan suyukliklar, axlat va siydiklari bilan tashkariga chikadi.
Kasallik belgilari. Infektsiyani yashirin davri 2-20 kungacha. Kasallik asosan utkir formada utadi. Kasal molning temperaturasi kutariladi (40-42⁰), xayvon loxas bulib, ovkat emay kuyadi, chankaydi, kon aralash ichi ketadi. Kasal molning o¨zi, burun va kuzidan kupikli sassik shilimshik modda okadi, nafas olish, yurak urishi tezlashadi. Kasal mol oriklab ketadi va 5-10 kun ichida uladi.
Patologoanatomik uzgarishlar. Ulikni yorib kurganda, deyarli xamma organlarining uzgargani va ularga kon kuyilganini kurish mumkin.
Kurash choralari. Chegaradosh mamlakatdan infektsiya utish xavfi bulgan erlarda doimiy ishlaydigan veterinariya-kontrol punktlari tashkil kilinadi. Bu zonadagi xamma mol shu tashkilotning nazorati ostida bulishi lozim va ular tounga karshi emlab turilishi kerak, ya’ni bufer zonasi belgilanadi. Chet davlatlardan olinadigan tirik mol, gusht, teri va boshkalar shu punktlar orkali profilaktikadan utishi zarur. Infektsiya paydo bulgan ferma, xujalik, kishlokka tezlik bilan karantin e’lon kilinadi. Kasal va kasallikka shubxa kilingan mollar yuk kilinadi, ulgan mol terisi bilan kuydiriladi. Kasal yukkanligiga gumon kilingan mollar aloxida bokilib, temperaturasi xar kuni ulchanadi va klinik kurikdan utkazilib darxol tounga karshi emlanishi zarur. Kasallik bulish extimoli bulgan xujaliklarda mollar emlanadi. Kasallik tugatilib, 21 kun utgach va barcha yakunlovchi tadbirlar (vaktsinatsiya, dezinfektsiya, butun maxsulotlarini zararsizlantirish), amalga oshirilgandan keyin karatntin bekor kilinadi. Bundan 20 yillar oldin epizootiyani yukotishda Uzbekiston mutaxassislari Af¨onistonga yordamlashdilar.
6. Bradzot kuylarda tez va utkir utadigan yukumli toksikoinfektsiyadir. Kasal bulgan mollarning deyarli xammasi uladi.
Asosan ichak shillik pardalarining gemorragik yalli¨lanishi bilan xarakterlanadi. Kasallikning birinchi marta Norvegiyada 1888 yili Nilson aniklagan. Bu kasallikka kuylar, ayniksa semizlari kuprok chalinadi. Kasallik kupincha kish va erta baxor oylarida uchraydi.
Kasallik kuz¨atuvchisi. Infektsiyanixarakatchan spora xosil kiluvchi anaerob mikroblar gruppasi kuz¨atadi. Kasallikning asosiy kuz¨atuvchisi Klostridium septikum mikrobi xisoblanadi. Bu mikroblar kislorodsiz muxitda kupayadi. Tashki muxitda va xayvon ognaizmida (korin va ichakda) kup buladi.
Kasallik belgilari. Kasal mol kupincha birdaniga bezovtalanadi., tutkanok tutadi, yikiladi va birdaniga 10-15 minut ichida, uzo¨i bilan 12 soatda uladi. Ba’zan kasallik bir necha soat davom etishi xam mumkin.
Patologoanatomik uzgarishlar. Ulgan molning tanasi tez iriydi, shishib sasib ketadi. Molning o¨iz, burun, orka chikaruvchi teshigi, jinsiy organizmlardan kon aralash kupikli suyuklik okadi.
Kasallikni aniklash. Kasallikni epizootologik, klinik, patologoanatomik belgilariga karab aniklash mumkin. Kasallikni tu¨ri aniklash uchun mikrobiologik tekshiruvlar utkazadi.
Kurashish choralari. xamisha kasallik chikib turadigan xujaliklarda kuylarni kasallikka karshi emlash lozm. Ulgan kuylar terisi bilan yukotilishi kerak. Kasal mol maxsulotini iste’mol kilish man kilinadi, kasallik chikkan territoriyadan tuplangan da¨al xashakni boshka joyga chikarish kat’iyan tuxtatiladi. Monotremlarning oyoq-qo'llari keng tarqalgan. Parasagittal (harakatsiz) oyoq-qo'llar holati qachonlardir Yuraning oxiri yoki bo'rning boshlarida paydo bo'lgan; u evteriyada uchraydi Eomaia va metateryan Sinodelfiz, ikkalasi ham 125 million yil oldin tuzilgan.^[53] Epipubik suyaklar, aksariyat sutemizuvchilar qoplamalarining ko'payishiga kuchli ta'sir ko'rsatgan xususiyat birinchi bo'lib topilgan Tritylodontidae, bu ularning va o'rtasidagi sinapomorfiya ekanligini anglatadi sutemizuvchilar. Ular platsenta bo'lmagan sutemizuvchilarning hamma joyida mavjud Megazostrodon va Eritroteri ular etishmayotganga o'xshaydi.^[54]
Ning asl funktsiyasi deb taklif qilingan laktatsiya davri (sut ishlab chiqarish) tuxumni nam saqlashi kerak edi. Bahslarning aksariyati monotremlarga, tuxum qo'yadigan sutemizuvchilarga asoslangan.