I-bob. Talabalarda intellektual hissiyotlarning ilmiy-nazariy asoslari

1.2. Talabalarda intellektual hissiyotlar muammosining jahon psixologlari tomonidan o‘rganilishi
1990-yillarning boshlarida psixologiyadagi yangi hodisa – emotsional intellektga oid birinchi ilmiy maqolalar paydo bo‘ldi. Ushbu mavzu juda mashhur bo'lib, ko'plab tadqiqotchilarning e'tiborini tortdi. Shaxsning boshqalar bilan hissiy o'zaro munosabati orqali moslashish qobiliyatini yanada yaxlit baholashga urinishlar, shuningdek, ijtimoiy faoliyatning turli sohalarida shaxsning xatti-harakatlarining muvaffaqiyatini bashorat qilish qobiliyati ushbu kontseptsiyaning mashhurligining sabablari hisoblanadi. 20-asrdan boshlab psixologiya inson psixikasining ijtimoiy va hissiy soha bilan bog'liq bo'lgan bunday qobiliyatini qidirmoqda. Rubinshteyn S.L. bahslashdi
Rubinshteyn S.L. fikrlash ratsional va hissiy birligi ekanligini ta'kidladi (Rubinshtein S.L., 1973). Tuyg'ular bilimning maxsus turi sifatida qaralganda, "hissiy intellekt EQ" ta'rifi paydo bo'ladi. Dastlab "ijtimoiy intellekt" tushunchasi paydo bo'ldi. Keyinchalik, J. Gilford, X. Gardner va G. Eyzenk kabi tadqiqotchilar tomonidan ijtimoiy sohadagi aql muammolarini rivojlantirish kontekstida hozirgi zamon psixologiyasining avtonom yo'nalishi bo'lgan hissiy intellekt paydo bo'ldi. D.V.Ushakovning emotsional intellekt ijtimoiy intellekt bilan yaqin aloqada bo‘lsa-da, lekin baribir o‘ziga xos xususiyatlarga ega degan fikriga qo‘shilishimiz mumkin.
Tuyg'ular bilimning maxsus turi sifatida qaralganda, "hissiy intellekt EQ" ta'rifi paydo bo'ladi.
Dastlab "ijtimoiy intellekt" tushunchasi paydo bo'ldi. Keyinchalik, J. Gilford, X. Gardner va G. Eyzenk kabi tadqiqotchilar tomonidan ijtimoiy sohadagi aql muammolarini rivojlantirish kontekstida hozirgi zamon psixologiyasining avtonom yo'nalishi bo'lgan hissiy intellekt paydo bo'ldi. D.V.Ushakovning emotsional intellekt ijtimoiy intellekt bilan yaqin aloqada bo‘lishi bilan birga o‘ziga xos xususiyatlarga ega degan fikriga qo‘shilishimiz mumkin [36, s.15]. Aynan shuning uchun ham ijtimoiy va hissiy intellekt psixologiya fanining bir-biriga o'xshash, ammo baribir alohida sohalari sifatida ko'rib chiqilishi kerak.
X.Gardner 1983-yilda L.Turstonning intellektual koʻrinishlarining koʻpligi haqidagi gʻoyani ishlab chiqa boshladi va intellektning har xil turlarini turkumlash imkoniyati mavjudligini aniqladi. X.Gardnerning 1985-yildagi “koʻp intellekt” modeli oʻz ichiga intellektning 7 shaklini oʻz ichiga oladi: ogʻzaki, fazoviy, mantiqiy-matematik, shaxslararo va shaxsiy, musiqiy, tana-kinestetik intellekt. 1998 yilda muallif yana ikkita toifani qo'shdi: tabiiy va mavjud. X.Gardnerning ko‘p intellekt modeli intellektning namoyon bo‘lish shakllari va tabiatiga nisbatan ko‘proq guruhlangan, shuningdek, tabaqalashtirilgan ko‘rinishini amalga oshirish imkonini berdi.
Aynan shu kontseptsiya 1990 yilda J. Meyer va P. Salovey tomonidan taklif qilingan hissiy intellektning birinchi nazariy kontseptsiyasini yaratishga asos bo'ldi. Ular qo'shma tadqiqot maqolasini nashr etishdi, unda ular "hissiy intellekt" atamasini aniqladilar, shuningdek, uni o'lchash bo'yicha ko'rsatmalar ishlab chiqdilar. 1993 yilda "Intellegence" jurnalida chop etilgan maqolada ular hissiy intellekt aqlning asosiy turlaridan biri ekanligini ta'kidladilar [56, p. 433]. Bu yildan boshlab, EQ psixologik tadqiqot mavzusiga aylangan davr boshlandi.
Emotsional intellektning ilmiy hodisa sifatida keng qo‘llanilishi 1995-yilda D.Golemanning “Emosional intellekt” kitobining nashr etilishidan boshlandi. J.Mayerning fikricha, hozirgi zamon psixologiyasida EIni o‘rganishda ikkita yondashuv mavjud: muvaffaqiyatli hayot kafolati bo‘lgan ommabop yondashuv va ilmiy yondashuv. Mualliflar hissiy intellektning maqsadini turli yo’llar bilan aniqladilar, ya’ni: o’z his-tuyg’ulari va istaklarining ichki muhiti bilan harakat qilish qobiliyati (R. Busk, 1991; E.L. Yakovleva, 1997);hissiyotlarda takrorlanadigan shaxsiy munosabatlarni tushunish va intellektual tahlil va sintez asosida hissiy sohani boshqarish qobiliyati (P. Salovey, J.D. Mayer, 1994; G.G. Gorskova, 1999); insonning atrof-muhit talablari va bosimiga samarali dosh berish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi hissiy, shaxsiy va ijtimoiy qobiliyatlar yig’indisi (R. Bar-On, 2000).
Taniqli psixologlarning ta’riflarini umumlashtirib, shuni ta’kidlash kerakki, EIning yuqori darajasiga ega bo’lgan shaxslar o’zlarining his-tuyg’ularini va atrofdagilarning his-tuyg’ularini tushunish qobiliyatiga ega, bunday odamlar o’zlarining hissiy holatini nazorat qila oladilar. EI rivojlanishining yuqori darajasi shaxsga boshqalar bilan samarali munosabatda bo’lishga yordam beradi va shu bilan yangi sharoitlarda samarali moslashishni ta’minlaydi.
Shunday qilib, modelning dastlabki versiyasi va hissiy intellektning nazariy asoslanishi 1990 yilda J. Mayer va P. Salovey tomonidan taklif qilingan. Keyin model takomillashtirildi, takomillashtirildi, bu bir qancha ilmiy nashrlarda, ba’zan D. Karuzo bilan hamkorlikda ko’rsatildi [54, s.201].
Modelning asl nusxasi bir nechta qobiliyatlardan iborat bo’lgan o’ziga xos konstruksiya edi:
Tuyg’ularni aniqlash va ifodalash
Fikrlash va faoliyatda hissiy holat haqidagi ma’lumotlardan foydalanish
Hissiyotlarni tartibga solish
Nazariyani takomillashtirish jarayonida yana bir qobiliyat qo’shildi [60, b.309]
Tuyg’ularni tushunish (tushunish).