I bob. Temir yo`l lokomativ depolaridagi suvlarini tozalash va yumshatish

I BOB. TEMIR YO`L LOKOMATIV DEPOLARIDAGI SUVLARINI TOZALASH VA YUMSHATISH
Respublikamizda hozirgi vaqtga kelib suv taʼminoti va oqova suvlarni tozalash bo‘yicha bir qancha muhim ahamiyatga ega ishlar qilinmoqda. Suv resurslarining cheklanganligi va texnik-iqtisodiy mulohazalar suvdan foydalanish tizimida suv aylanmasidan foydalanish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Oqava suvlarni iqtisodiy va texnik ehtiyojlar uchun ishlatish zarurati bizni ularni nozik suspenziyalardan, ham noorganik, ham organik tabiatga yega bo‘lgan kolloid moddalardan yanada puxta tozalash yo‘llari va usullarini izlashga majbur qiladi.Temir yo‘l transporti korxonalari tabiiy muhitning turli obʼektlarini chiqindi suvlar bilan ifloslantiradigan asosiy manbalar qatoriga kiradi. Lokomotiv va vagon depolari, lokomotiv va vagonlarni taʼmirlash zavodlari, yuvish va bugʻlash stantsiyalari, galvanik, akkumulyator va boshqa ustaxonalarning chiqindi suvlari tarkibidagi zararli neft mahsulotlari, fenol, ogʻir metall tuzlari, sirt faol moddalar, bo‘yoq va lak materiallari, kislotalar, ishqorlar tarkibiy qismlari oqova suvlar tarkibini hosil qiladi. Bunday oqava suvlarni to‘gʻridan-to‘gʻri biologik tozalashga yo‘naltirish mumkin emas, chunki ulardagi tarkibiy qismlar shaharlarning markazlashtirilgan biologik tozalash inshootlarining "faol loy" mikroorganizmlari uchun zararli hisoblandi.
Temir yo‘l transporti okrxonalarida oqova suv chiqarish ishlab chiqarish quvvati kichik bo‘lib, odatda kuniga 2000 m3 dan oshmaydi. Ularning ifloslantiruvchi moddalrining tarkibi va kontsentratsiyasi korxona turiga, unga texnologik jarayonni tashkil etishga, uning ishlab chiqarish quvvatlariga, mahalliy sharoitlar majmuiga bogʻliq va turli korxonalarda sezilarli darajada farqlanishi mumkin. Аksariyat korxonalar uchun sanoat ifloslanishining asosiy turlari mineral va organik oqova suvlar va neft mahsulotlari hisoblanadi. Baʼzi korxonalar oqova suvlarida fenollar, SFM (sirt faol moddalar), ogʻir metalar, kislotalar, ishqorlar va boshqa turdagi ifloslantiruvchi moddalar mavjud. Oqova suvining isteʼmoliga qarab, ifloslanishning tarkibi va kontsentratsiyasi, kerakli suv sifati, sanoat oqova suvlarini tozalash va keyingi tozalash uchun turli xil sxemalar, tozalash inshootlarining turli tarkibi qo‘llaniladi ( 1 rasm).

1 rasm. Lokomotiv va vagon depolaridan sanoat oqova suvlarni tozalash sxemasi
1 - neftushlagich; 2 – qabul qilish rezervuari; 3 – nasos stantsiyasi; 4 - flotator; 5 - filtr; 6 – tozalangan suv rezervuari; I – sanoat oqova suvlari; II – sirt oqova suvlari; III – qayta ishlatish uchun tozalangan suv; ; IV – tozalangan oqova suvlarni oqizish; V – ushlab qolingan nfet mahsulotlarini zararsizlantirish; VI – zararsizlantirish va utilizatsiyaga ajratilgan cho‘kmalar; VII – xlorlash.
Lokomotiv av vagon xo‘jaligi zavodlari bir necha sanoat oqova suvlarini chiqaradi: sovutish uskunalardan chiqqan; mexanik aralashamalar va neft maxsulotlari tarkibli; tarkibida bo‘yoqlar mavjud bo‘lgan suvlar; galvanik sexlar va akkumulyator batareyalaridan chiqadigan metallarning tuzlari bilan kislotali; sirt faol moddalar va boshqa moddalarni o‘z chichiga olgan oqova suvlar shular jumlasiga kiradi.Toksik va biokimyoviy jihatdan chidamli moddalarni olib tashlash uchun bunday oqova suvlarni mahalliy tozalashga o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Agar bunday sanoat chiqindi suvlarini fizik-kimyoviy tozalash ularni texnologik suv sifatida ishlatish uchun zarur bo‘lgan tozalash darajasini ta'minlasa, ularni keyingi biologik tozalash uchun yuborishning zarurati bo‘lmaydi. Mavjud tozalash usullari katta suspenziyalarni cho‘kindi rezervuarlaridagi suvdan va suv havzalaridagi mayda dispersli suspenziyalardan tortib olishga imkon beradi, ammo og‘ir metallar kabi xavfli ifloslantiruvchi moddalar darajasini xalq xo‘jaligida ishlatilganda chiqindi suv uchun zarur bo‘lgan standartlarga kamaytirish mumkin emas. Bu uni tozalashning yanada ilg‘or usullaridan foydalanishni talab qiladi. Shu munosabat bilan, eksperimental tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, temir yo‘l tarmog‘i korxonalari uchun mahalliy oqova suvlarni tozalash inshootining texnologik sxemasini bir necha usullarin ko‘rishimiz mumkin. Chiqindi suvlarni tozalash, adsorbsiya–ion almashinuvini asosiy usul sifatida ishlatish oqova suvni tozalash ketma-ketligini o‘z ichiga oladi, jumladan: mexanik tozalash; yig‘ish-o‘rtacha (yig‘ish – o‘rtacha hisoblash aks qutilarining yuvish mashinalari, g‘ildirakli yuvish mashinalari, tishli yuvish va yuvish mashinalarining chiqindi suvlarini qabul qilishda qabul qilinadi, shlangi amortizatorlarni yuvish, shuningdek sirt oqimini qabul qilishda) bentonit loy bilan ishlov berish, cho‘ktirish, filtrlash va hokoza Oqava suvlarning umumiy hajmi, shu jumladan yuzasi, shuningdek olinish ritmi va jadvali asosida tozalash inshootlarining quvvatiga qarab tozalash texnologiyasi ishlab chiqiladi. Kelgusidagi ilmiy ishlarimizda lokomotiv xo‘jaligi va vagon xo‘jaligi ishlab chiqarish korxonalari oqova suvlarini tozalashning Termez shaxri sanoat korxonalari misolida ilmiy tahlilini keltirib o‘tamiz.