I. Iqtisodiy va ekologik muammolar asosiy global tahdidlar

Umumiy mahsulotlar va jamoat mollari

Ba'zi odamlarni atrof-muhit resurslaridan foydalanish huquqidan mahrum qilish juda qimmatga tushganda, resurs "a" deb nomlanadi umumiy mulk resursi (resurs uchun raqobat mavjud bo'lganda, masalan, bir kishining resursdan foydalanishi boshqalarning resursdan foydalanish imkoniyatini kamaytiradi) yoki jamoat foydasi (resursdan foydalanish qachon raqobatsiz). Istisno qilinmagan har qanday holatda ham, bozorni taqsimlash samarasiz bo'lishi mumkin.
Ushbu muammolar uzoq vaqtdan beri tan olingan. Hardinning (1968) tushunchasi jamoat fojiasi istisno qilmaslik va umumiy mulk bilan bog'liq muammolarni ommalashtirdi. "Umumiy omillar" ekologik aktivning o'ziga, "umumiy mulk resursi" yoki "umumiy hovuz manbai" deganda, ba'zi bir jamoaviy organlarga boshqalarni chiqarib tashlash uchun sxemalar ishlab chiqishga imkon beradigan va shu bilan kelajakdagi foyda oqimlarini olishga imkon beradigan mulk huquqi rejimi tushuniladi; va "ochiq kirish" har kimga tegishli bo'lgan mulk hech kimga tegishli emas degan ma'noni anglatmaydi.^[9]
Asosiy muammo shundaki, odamlar umumiy tanqislik qiymatini e'tiborsiz qoldirsalar, ular juda ko'p kuch sarflashlari mumkin, o'rim-yig'im ustidan resurs (masalan, baliq ovi). Hardin nazarida cheklovlar bo'lmagan taqdirda, ochiq kirish manbalaridan foydalanuvchilar uni to'lashlari kerak bo'lgan va eksklyuziv huquqlarga ega bo'lganlaridan ko'ra ko'proq foydalanadilar, bu esa atrof-muhitning buzilishi. Qarang, ammo, Ostrom(1990) umumiy ko'chmas mulk resurslaridan foydalanadigan odamlar umumiy fojia xavfini kamaytirish uchun o'zini o'zi boshqarish qoidalarini o'rnatish bo'yicha qanday ish olib borganliklari to'g'risida.
The iqlim o'zgarishini yumshatish effektlar ijtimoiy ne'matlarning namunasidir, bu erda ijtimoiy imtiyozlar bozor narxida to'liq aks etmaydi. Bu jamoat foydasidir, chunki iqlim o'zgarishi xavfi ham raqobatdosh, ham istisno etilmaydi. Bunday harakatlar raqobatbardosh emas, chunki iqlimni yumshatish boshqalarga yoqadigan yumshatish darajasini pasaytirmaydi. Ular istisno qilinmaydigan harakatlardir, chunki ular hech kimni chetlab o'tolmaydigan global oqibatlarga olib keladi. Mamlakatning uglerodni kamaytirishga sarmoya kiritishi uchun imtiyozlari kamayadi, chunki bu mumkin "bepul sayohat"Boshqa mamlakatlarning sa'y-harakatlari bilan. Bir asrdan ko'proq vaqt oldin shved iqtisodchisi Knut Uiksell (1896) birinchi navbatda jamoat mollari bozor tomonidan qanday qilib kam ta'minlanishi mumkinligi haqida gapirdi, chunki odamlar o'zlarining afzalliklarini yaxshilikka yashirishlari mumkin, ammo baribir ular uchun pul to'lamasdan foyda olishadi.Atrof muhitning iqtisodiy qiymatini baholash bu sohadagi asosiy mavzu. Foydalanish va bilvosita foydalanish moddiy manfaatlardir Tabiiy boyliklar yoki ekotizim xizmatlari (qarang tabiat bo'limi ekologik iqtisodiyot). Ishlatilmaydigan qiymatlarga mavjudlik, variant va meros qoldirish qiymatlari kiradi. Masalan, ba'zi odamlar, turlarning yo'qolishi ekotizim xizmatlariga ta'siridan qat'i nazar, turli xil turlarning mavjudligini qadrlashi mumkin. Ushbu turlarning mavjudligi ixtiyoriy qiymatga ega bo'lishi mumkin, chunki uni ba'zi bir insoniy maqsadlarda ishlatish imkoniyati bo'lishi mumkin. Masalan, ba'zi o'simliklar giyohvand moddalar uchun izlanishi mumkin. Shaxslar o'z farzandlari uchun toza muhitni tark etish qobiliyatini qadrlashlari mumkin.
Foydalanish va bilvosita foydalanish qiymatlari ko'pincha oshkor qilingan xatti-harakatlardan kelib chiqishi mumkin, masalan, qabul qilish narxi dam olish uchun sayohatlar yoki foydalanish hedonik usullar unda qiymatlar kuzatilgan narxlar asosida baholanadi. Ishlatilmaydigan qiymatlar odatda belgilangan afzal usullar yordamida baholanadi shartli baholash yoki tanlovni modellashtirish. Shartli baholash odatda so'rovnomalar shaklida bo'lib, unda odamlar atrof-muhitni kuzatish va tiklash uchun qancha pul to'lashlarini so'rashadi (to'lashga tayyorligi) yoki ularning ekologik boylikni yo'q qilish uchun tovon puli (WTA) olishga tayyorligi. Gedonik narxlar uy-joy narxlari, sayohat xarajatlari va bog'larga tashriflar uchun to'lovlar orqali atrof-muhitning iqtisodiy qarorlarga ta'sirini o'rganadi.
Sanoat va qishloq xo‘jaligi yuqori darajada rivojlangan hududlarda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning keskinlashuvi oqibatida mintaqaviy ekologik muammolar kelib chiqmoqda. Bu ekologik muammolar tabiiy muhitni keskin o‘zgartirib, aholi salo­matligiga ta’sir etmoqda.
Hozirgi paytda hududiy ekologik muammolar O‘rta, Qora, Azov, Boltiq, Shimoliy, Karib dengizlari havzasi, Fors qo‘ltig‘i, Kaspiy va Orol dengizlari, Baykal, Balxash, Ladoga, Onega, Chad, Buyuk ko‘llar va boshqa hududlarda mavjud.
O‘rta Osiyo va O‘zbekistonda vujudga kelgan hududiy ekologik muammo - bu Orol dengizi muammosidir. 1911-1960-yillar davomida Orol dengiziga har yili o‘rtacha 52 kub m mutlaq balandlikda, akvatoriyasi 66 ming kv.km, suvning o‘rtacha sho‘rlanganlik darajasi 9,5-10 foiz (9,5-10 g/l) bo‘lib, o‘rtacha chuqurli­gi 16 m ni tashkil qilgan.
O‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘istondagi qo‘riq yerlaming o‘zlashtirilishi, qator yirik suv omborlarining bunyod etilishi, kanallar, kollektor-zovurlar tizimlarini qurib, ishga tushirilishi natijasida 1961-yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryodan Orol dengiziga tushadigan suvlar miqdori kamaya boshladi. Buning oqibatida Orol dengizining sathi pasayib, maydoni qisqara boshla­di, suvning sho‘rlanganlik darajasi esa orta boshladi.
Orol dengizi sathi 1960-1970-yillari 21 sm, 1971-1980-yillarda 68 sm, 1981-1985-yillarda 80 sm ni tashkil qildi.
Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryodan 1941-1960-yillari 55,2 kub km; 1961-1970-yillari 41,5; 1971-1985-yillari 15,0; 1986-1996-yillari 12,6 kub km suv kelgan.
Hozirgi paytda Orol dengizining qurib qolgan qismi maydoni 3 mln ga ni tashkil qiladi. Dengizning qurigan qismi yalang tekislikdan iborat bo‘lganligi uchun yerosti suvlarining gorizontal harakati qiyin, shuning uchun ularning asosiy qismi bug‘lanib, tuproqda tuz miqdorining ortib ketishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqibatida bu yerlardagi botqoq va to‘qaylar maydoni qisqarib, cho‘llashish jarayoni rivojlandi.
Hozirgi vaqtda Orol dengizi muammosi yechimi ikki narsaga - dengiz sathini ma’lum darajada ushlab turishga va Orolbo‘yi ekologik sharoitini yaxshilashga qaratilgan.
Orol dengizi sathini ma’lum bir balandlikda, ya’ni 33 m mutlaq balandlikda ushlab turish uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub km suv tushib turishi lozim.
Orolbo‘yi hududida ekologik sharoitni yaxshilashning asosiy yo‘li aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, qurib qolgan o‘zanlar, ko‘llarga muntazam ravishda suv yuborish, dengizning qurigan qismida shamol harakatini to‘sish uchun qumlarni o‘simliklar bilan mustahkamlash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, yaylovlar, pichanzorlar maydonini kengaytirishdan iborat.

Dunyodagi ekologik muammolarga qarshi kurash. Global ekologik muammolar va ularni hal qilish yo'llar Rossiya uchun tegishli. Shuni tan olish kerakki, mamlakat dunyodagi eng ifloslangan mamlakatlardan biridir. Bu hayot sifatiga ta'sir qiladi va odamlarning sog'lig'iga salbiy ta'sir qiladi. Rossiyada ekologik muammolarning paydo bo'lishi, boshqa mamlakatlarda bo'lgani kabi, xavfli va tajovuzkor bo'lib qolgan insonning tabiatga kuchli ta'siri bilan bog'liq.Rossiyaning har bir aholisiga yiliga o'rtacha 400 kg qattiq maishiy chiqindilar to'g'ri keladi. Yagona yo'l - chiqindilarni (qog'oz, shisha) qayta ishlash. Mamlakatda chiqindilarni utilizatsiya qilish yoki qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi korxonalar juda kam;Yadroviy ifloslanishKo'pgina atom elektr stantsiyalarida uskunalar eskirgan va vaziyat halokatli darajaga yaqinlashmoqda, chunki avariya har qanday vaqtda sodir bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, radioaktiv chiqindilar to'g'ri yo'q qilinmaydi. Xavfli moddalarning radioaktiv nurlanishi odam, hayvon, o'simlik tanasida mutatsiyaga va hujayra o'limiga olib keladi. Kontaminatsiyalangan elementlar suv, oziq-ovqat va havo bilan birga tanaga kiradi, yotqiziladi va nurlanish ta'siri bir muncha vaqt o'tgach paydo bo'lishi mumkin;