I. O’zbekistonda bastakorlik yo’nalishi rivojlanishining nazariy

I.O’zbekistonda bastakorlik yo’nalishi rivojlanishining nazariy asoslari
I.1.O’zbek musiqasining bastakorlik yo’nalishining yangi avlodi

1970-yillarning boshlaridan O‘zbekistonda bastakorlarning yangi avlodi shakllana boshladi. Kasbiy ta’limdan saboq olgan, Oliy ta’lim muassasalarida saboq olib, musiqa nazariyasi bilan bog‘liq fanlar, tarix hamda ijrochilik ixtisosliklarini o‘zlashtirgan va mutaxassislik bo‘yicha kasbga ega bo‘lgan yangi avlodning ijodiy mahsullari musiqa repertuarini boyita boshladi. Baxtiyor Aliyev, Qahramon Komilov, Abduhoshim Ismoilov, O‘lmas Rasulov, Tursunboy Jo‘rayev, Ahmadjon Dadayevlar shular jumlasidandir. Ushbu yangi avlod musiqiy tafakkuriga asoslangan ijodining negizida keksa avlod xalq bastakorlarining an’analari, mumtoz musiqa merosining shakl-u shamoyillari va zamon ta’limining unsurlari ko‘rina boshladi. Natijada ijrochilik amaliyoti yangi zamon asarlari bilan boyidi. An’anaviy yo‘nalishda samarali ijod qilib kelayotgan zamon bastakorlaridan Abduhoshim Ismoilov va O‘lmas Rasulovlarning ijodi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 116 Abduhoshim Ismoilov Abduhoshim Ismoilov 1952-yili 9-iyunda Farg‘ona viloyatining Quva tumanida tavallud topgan. Boshlang‘ich ta’lim bilan birga avvaliga havaskorlik to‘garagida, so‘ngra Farg‘ona musiqa bilim yurtida g‘ijjak sozi ijrochiligi bo‘yicha saboq oladi. Farg‘ona vodiysining o‘ziga xos va betakror musiqiy ohanglari, ijrochilik an’analari, musiqiy janrlari va ularning rang-barang ijro uslublari har qanday iste’dod egasini o‘ziga rom etishi muqarrardir. Abduhoshim Ismoilov To‘xtasin Jalilov, Komiljon Jabborov, G‘anijon Toshmatov, G‘ulomjon Xojiqulov, G‘ulomjon Ro‘ziboyev kabi Farg‘ona-Toshkent vohasi g‘ijjakchi-bastakorlarining ijro uslublari, bastakorlik uslublarini o‘zlashtirishda tinmay mehnat qiladi. U darhaqiqat iste’dod egasi bo‘lib, bu an’analarni ustozlar saboqlari asosida o‘zlashtiradi hamda o‘z bilim va mahoratini mumtoz musiqiy meros bilan boyitish maqsadida Toshkent davlat konservatoriyasining «Sharq musiqasi» kafedrasiga o‘qishga kiradi. Yosh iste’dod egasi ushbu dargohda musiqa san’atining nazariy va tarixiy ilmlarini o‘zlashtiradi. Uning ijodiy kamolotga erishishi jarayonida konservatoriya ustozlaridan, ayniqsa, ustoz san’atkor va bastakor Faxriddin Sodiqov, Mahmud Muhamedov, Orif Alimaxsumovlardan olgan saboqlari alohida ahamiyat kasb etdi. O‘tmish bastakorlik an’analari, xususan, maqom ijodiyotini O‘zbekiston radiosi qoshidagi maqom ansamblida mustahkamlaydi. Ijodkor uchun ushbu dargoh, avvalo, saboq maskani, ijro malakasini oshirish uchun eng katta imkoniyat va ijod uchun o‘ziga xos laboratoriya bo‘lib xizmat qildi.

1974-yilda maqom ansamblida faoliyatini boshlagan Abduhoshim Ismoilov butun faoliyati davomida ushbu jamoa bilan birga ijod etib kelmoqda. Oddiy sozandalikdan boshlangan faoliyat ustozlar davrasida e’tirof etilib, ansamblning badiiy rahbarigacha muvaffaqiyatlar bilan davom etdi. Mana bir necha yildirki, Abduhoshim Ismoilov Y. Rajabiy nomidagi Maqom ansamblining badiiy rahbari sifatida samarali faoliyat yuritib kelmoqda. Uning bastakorlik faoliyatining an’analarga mos shakllanishi, davrga xos sayqal topishi va zamon ruhi bilan kuylanishining zaminida xalqimiz tafakkurining gultoji bo‘lgan maqom san’atining an’anasi va ijrochilik mezonlari turganligini e’tirof etish lozim.
O‘lmas Rasulov Zamonaviy o‘zbek bastakorligining yorqin namoyandasi, mohir sozanda va xonanda, O‘zbekiston xalq artisti O‘lmas Rasulov 1951-yilning 12-yanvarida Surxondaryo viloyatining Denov tumanida dehqon oilasida tavallud topgan. Besh yoshlarida og‘ir kasallikdan so‘ng uning ko‘zi ko‘rmay qoladi. 1958-yildan Buxoro shahridagi 24-ko‘zi ojizlar maktab-internatida ta’lim oladi. Shu kezlarda ustozi Aminjon Nasriddinovdan g‘ijjak chalish sirlarini o‘rganadi. Mumtoz musiqaga ko‘ngil bog‘laydi. Bu urinish uning musiqiy iste’dodini namoyon etishga asos bo‘ladi. 6–7-sinfda o‘qib yurgan kezlaridayoq musiqa ijodiyoti bo‘yicha o‘zini ko‘rsata boshlaydi. Habibiy so‘ziga bastalagan «Bo‘stonlarim bor» ashulasi uning bastakorlikdagi ilk asari hisoblanadi. Shundan so‘ng g‘ijjak sozi uchun bir qator kuylar yarata boshlaydi. 1967-yildan Buxoro musiqa bilim yurtiga o‘qishga kiradi. Bu dargohda maqom bilimdonlari Ma’rufjon Toshpo‘latov, Qodir Subhonovlardan maqom sirlari bo‘yicha saboq oladi. 1971-yili Toshkent davlat konservatoriyasiga o‘qishga kiradi. Konservatoriyada avval Obid Xolmuhamedovdan, so‘ng 1972-yili «Sharq musiqasi» kafedrasida Faxriddin Sodiqovlar sinfida saboq oladi. 1976-yili konservatoriyani bitirgandan so‘ng uning ijrochilik va bastakorlik faoliyati pedagogik jarayon bilan uyg‘unlikda kechadi. Pedagogik faoliyat har ikki ijodiy va amaliy, ya’ni sozandalik va bastakorlik ijodiga har tomonlama madad beradi. Avvalo, bu jarayon bevosita amaliy laboratoriya vazifasini o‘tasa, ikkinchidan, ijod uchun katta imkoniyatlar hosil etishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Bastakor ish faoliyatini Buxoro musiqa bilim yurtida 1976–1987-yillar davomida; 1987–1995-yilgacha O‘zbekiston davlat konservatoriyasida; 1995–2000-yillar Buxoro davlat pedagogika universitetida, 2002-yildan Toshkent musiqa kolleji, hozirgi davrda O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutida pedagogik va ijodiy faoliyatini olib bormoqda. Shu bois, O‘lmas Rasulovning pedagogik va ustozlik faoliyatidan bir qator shogirdlar saboq olib respublikamiz san’ati rivojiga katta hissa qo‘shayotgan san’atkorlar qatoridan joy olgan. O‘lmas Rasulov o‘zining ijrochilik faoliyatida katta yutuqlarga erishgan va ustoz sozanda sifatida o‘z obro‘ va e’tiboriga egadir. Eng muhimi, o‘zbek g‘ijjak ijrochiligi amaliyotida o‘zining ijro uslubini yaratgan va shunga xos maktabni shakllantirgan ustoz sozandadir. Faoliyatining eng yuqori cho‘qqilarida musiqa ijodiyotiga murojaat etgan bastakor, musiqaning ushbu sirli olamida betakror asarlar yaratishga va bu asarlar o‘zbek xalqining eng mukammal asarlari qatoridan o‘rin olishini har tomonlama asoslashga harakat qilganligini ko‘rish mumkin. Bastakorlik ijodiyoti shakllanish jarayonining o‘zidayoq O‘lmas Rasulov, avvalo, o‘zbek mumtoz musiqasi, ya’ni «Shashmaqom»ga oshiq bo‘lishi, o‘rganishi va unga doimo tayanishi asosiy maqsadi ekanligini anglagan. Butun ijodida «Shashmaqom» kabi har tomonlama mukammal asarlar yaratishga harakat qilgan. Xoh u oddiy kuy yoki mumtoz uslubda bo‘lsin, qo‘shiq yoki ashula, har bir asarda aynan uning maqomlarga xos bo‘lgan ijodiy munosabatini ko‘rish mumkin. Lekin har bir janrning o‘z qoidalari mavjud. Ana shu jarayonlarda mavrigi yoki xalq qo‘shiqchiligidagi ijodiy an’analar o‘zining shakl-u shamoyili va ijroviy xususiyatlari bilan mutanosib shakllantirishni talab etgan. O‘lmas Rasulov an’anaviy musiqa ijodiyotining bir qator janrlarida turkumiy, alohida janrlarda asarlar yaratgan. «Bobur», «Layli va Majnun», «Kecha va kunduz», «Imom al-Buxoriy» videofilmlariga bastalagan musiqalari shular jumlasidandir. Videofilmlarning har birining o‘z mavzusi, xarakteri bor. Ular o‘z mavzusiga xos musiqani talab etadi. Bastakor munosabatlarining mutanosibligi va har bir videofilm xarakteriga mos asarlar bitganligi bastakorning xalq orasida tanilishiga va keng ommalashishiga sabab bo‘ladi.
Ahmadjon Dadayev XXI asrga kelib, ushbu davrda samarali faoliyat olib borayotgan Qahramon Komilov, Rahmatjon Tursunov, Bahrillo Lutfullayev, Baxtiyor Aliyev, Abduhoshim Ismoilov, O‘lmas Rasulov, Shavkat Mirzayev, Tursunboy Jo‘rayev, Ahmadjon Dadayev, Muhammadjon Maraximov kabi bir qator bastakorlarning ijodlari keng ommalashganligi va xalq bastakorlik san’ati turli yo‘nalishlarda o‘zini namoyon etayotganligini kuzatish mumkin. Bastakorlarning zamonga xos yaratayotgan asarlarida yirik kuylar, ashula va qo‘shiqlar, romans, duet va trio kabi professional janrlar ko‘rinishida ijod etish rasm bo‘lmoqda. Bu, albatta, bastakorlik ijodiyotining turlanishi, qo‘shiqchilik san’atining xalqaro miqyosda keng ommalashishidan darak ekanligini e’tirof etish mumkin. Mohir sozanda va bastakor Ahmadjon Dadayevning ijodi bunga yorqin misoldir. Ahmadjon Dadayev ijodi negizida o‘zbek xalq mumtoz musiqa an’analarining zamonaviyligi va ko‘p jihatliliklari yotadi. U yaratgan asarlar zamonaviy ijrochilik amaliyotida keng ommalashgan deyish mumkin.
O‘zbek mumtoz musiqasi asosida ommaviy janrlarga xos asarlar yaratish bastakorlik an’analarining asosidir. Zero, o‘tmish bastakorlarimizning ushbu uslublarga xos asarlari o‘zining purma’noligi bilan zamonaviy ijrochilik san’atining mumtoz musiqa ana’anlariga mos ravnaq topishiga ta’sir etadi. Eng muhimi, maqom san’atini o‘rganuvchi yosh avlodga xalq professional ijrochilik ko‘nikmalarini shakllantirishda dasturulamal sifatida xizmat qilishi muqarrar. Bastakor Ahmadjon Dadayev – O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist, mohir sozanda, xushovoz xonanda va bastakor. Ahmadjon Dadayev Toshkent viloyatining Parkent tumani, Novdanak qishlog‘ida tavallud topgan. Otasi kamtarin inson, san’atsevar havaskor sozanda Shokarim aka, onalari Risqi ona o‘z farzandlarini yoshligidan musiqaga shaydo ekanligini payqab, Qizil tog‘ shaharchasidagi 2-son bolalar musiqa maktabiga o‘qishga berishadi. Musiqa maktabida u milliy g‘ijjak cholg‘usi bo‘yicha o‘qituvchi G. Pinxasov sinfida saboq oladi. 1972–1976-yillari Hamza nomidagi Toshkent davlat musiqa bilim yurtida o‘qishni davom ettiradi. Musiqa bilim yurtida Ahmadjon Sotivoldi Karimov, Murod Toshmuhammedov, Rahim Malikov kabi ustoz sozandalarning sabog‘ini olishga muyassar bo‘ladi. 1976- yili Ahmadjon Toshkent davlat konservatoriyasining (hozirda O‘zbekiston davlat konservatoriyasi) «Sharq musiqasi» kafedrasiga, an’anaviy g‘ijjak ijrochiligi mutaxassisligi bo‘yicha o‘qishga qabul qilinadi. U «Sharq musiqasi» kafedrasida xalqimizning dongdor san’at namoyandalaridan hisoblangan, ustoz san’atkorlar Faxriddin Sodiqov va Mahmudjon Muhammedovlar qo‘lida an’anaviy musiqa sirlaridan ta’lim oladi. Ushbu ustozlar rahnamoligida Ahmadjon an’anaviy mumtoz musiqa merosi, Maqom ijrochilik san’ati sirlarini qunt bilan o‘zlashtiradi. Ma’lumki, o‘zbek bastakorlarining aksariyati aynan g‘ijjak sozi mutaxassislari bo‘lgan. Jumladan, T. Jalilov, K. Jabborov, G‘. Toshmatov, G‘. Hojiqulov, N. Hasanov, T. Hasanov, Q. Komilov va h.k. Shu bois bo‘lsa kerak, Ahmadjon ustozlari yordamida an’anaviy o‘zbek sozandalik san’atida ijro maktabini yaratgan mohir g‘ijjakchi ustozlarning ijro uslublarini egallashga harakat qiladi. Davrining keksa san’atkori, betakror sozanda G‘ulomjon Hojiqulov bilan yaqindan ustoz-shogird an’analarini tiklaydi. Ijodiy hamkorlik qiladi.