I shamshidinov noorganik moddalar va

Nitrozaning xossalari. Texnikada azot oksidlari (N
2
O
3
) ning sulfat 
kislota suvli eritmasida eritilishidan hosil qilingan sistema nitroza deb 
yuritiladi. Sulfat kislotada eritilgan azot oksidlari ularning oksidlanish 
darajasiga muvofiq holda nitrozilsulfat kislota yoki nitrozilsulfat va 
nitrat kislotalar aralashmasini hosil qiladi. 
Nitrozilsulfat kislota rangsiz kristall modda bo‘lib, 73
O
C haroratda 
suyuqlanadi. Nam atmosfera havosi bilan to‘qnashganda o‘z-o‘zidan 
suyuqlanadi. 
Bir xil konsentratsiyali boshlang‘ich sulfat kislotada undagi N
2
O
3
miqdori ortishi bilan nitroza jarayonida ishlatiladigan nitrozaning 
kristallanish harorati ortadi. 
Suvsiz sulfat kislotada azot oksidlarini eritilishidan hosil qilingan 
nitrozilsulfat kislota anchagina barqaror bo‘ladi. Sulfat kislotaning suvli 
eritmasida hosil qilingan nitrozilsulfat kislota gidrolizlanib, sulfat kislota 
va nitrit kislota aralashmasini hosil qiladi: 
HNSO
5
+ H
2
O 
⇄
H
2
SO
4
+ HNO
2
Nitrozilsulfat kislotaning gidrolizlanish darajasi haroratning ortishi 
va sulfat kislota konsentratsiyasining kamayishi bilan ortadi. 

---

92 
73% dan kam miqdorda H
2
SO
4
tutgan kislotada azot oksidlari 
eritilishidan olingan nitrozada HNSO
5
gidrolizidan hosil bo‘lgan nitrit 
kislota parchalanadi: 
3HNO
2
= HNO
3
+ 2NO + H
2
O 
Nitroza jarayonida boshlang‘ich sulfat kislotaning, ya’ni kislotadagi 
barcha azot oksidlari chiqarib yuborilgandagi konsentratsiyasi muhim 
ahamiyatga egadir. Nitrozadagi H
2
SO
4
va N
2
O
3
miqdorini bilgan holda 
bu konsentratsiya quyidagi formula bilan hisoblanadi:
B
N
A
6
,
0
100
100
bu yerda: A – boshlang‘ich kislotadagi H
2
SO
4
miqdori, %; N – analiz 
natijasiga ko‘ra nitrozadagi H
2
SO
4
miqdori, %; B – analiz natijasiga 
ko‘ra nitrozadagi N
2
O
3
miqdori (HNO
3
hisobida), % 
NO ning sulfat kislota suvli eritmasidagi eruvchanligi juda kamdir. 
NO ning nitrozadagi eruvchanligi suvsiz sulfat kislotadagiga qaraganda 
birmuncha ko‘pdir; u nitrozilsulfat kislota va sulfat kislota 
konsentratsiyasi ortishi bilan ortadi va haroratning ortishi bilan 
kamayadi. 
N
2
O
3
ning sulfat kislota suvli eritmasidagi eruvchanligi azot 
oksidlarining bosimiga proporsionaldir va harorat ko‘tarilishi bilan 
kamayadi. 
Nitrozilsulfat va nitrat kislota aralashmasi eritmasi ustidagi azot 
oksidlarining parsial bosimi HNO
3
konsentratsiyasi ortishi bilan ortadi. 
Aralashma ustidagi azot oksidlarining bosimi nitrozilsulfat kislota 
eritmasi va nitrat kislota eritmasi alohida-alohida bo‘lgandagiga nisbatan 
nitrozalanish bir xil bo‘lganda ham yuqori bo‘ladi. 
Nitrozaning 
qovushqoqligi 
nitrozilsulfat 
kislotasi 
miqdori 
ko‘payishi bilan ortadi va haroratning ortishi bilan kamayadi. 
Sulfit angidridning nitroza bilan oksidlanishi. Nitroza jarayoida 
sulfat kislota hosil bo‘lishini quyidagi sxemalar orqali ifodalanishi 
mumkin: 
- gazning suyuqlikka yutilishi: 
SO
2
+ H
2
O = H
2
SO
3
- suyuq fazadagi reaksiyalar: 
2NO(eritma) + O
2
= 2NO
2
(eritma) 
HNSO
5
+ H
2
O = H
2
SO
4
+ HNO
3
NO + NO
2
+ H
2
O = 2HNO
2
H
2
SO
3
+ 2HNO
2
= 2H
2
SO
4
+ 2NO + H
2
O 

---

93 
- suyuq fazadan azot oksidini ajratish 
2HNSO
5
+ H
2
O = 2H
2
SO
4
+ NO + NO
2
NO(eritma) = NO(gaz) 
SO
2
ning gaz fazasida oksidlanishi aniqlanmagan. Agar bunday 
reaksiya sodir bo‘lsa ham juda oz darajada bo‘ladi va u nitroza 
jarayonida sulfat kislota hosil bo‘lishining umumiy jarayoniga sezilarli 
ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Nitrozadan azot oksidlarini yo‘qotish (denitratsiya). Denitratsiya 
minorasi sug‘oriladigan kislotadagi azot oksidlarini yo‘qotish deyarli 
to‘la amalga oshirilishi lozimdir. Bu azot oksidlari yo‘qotilishini 
kamaytirish va yuqori sifatli mahsulotlar olish uchun ham zarurdir. 
Shuning uchun sulfat kislotani azot oksidlaridan tozalash – sulfat kislota 
denitratsiyasi – nitroza jarayonining muhim bosqichi hisoblanadi. 
Sulfat kislotaning denitratsiya tezligi uning konsentratsiyasi ortishi 
bilan kamayadi va haroratning ortishi bilan ortadi. 
Gazdagi SO
2
miqdori ortishi bilan SO
2
oksidlanish tezligining 
ortishi va kislotada kam eriydigan NO hosil bo‘lishi hisobiga 
denitratsiya tezligi ortadi (1-3 egri chiziqlar). Gazdagi kislorod 
miqdorining ortishi bilan denitratsiya jarayoni birmuncha sekinlashadi 
(4-6 egri chiziqlar), chunki NO kislorod bilan NO
2
gacha oksidlanadi va 
bunda hosil bo‘ladigan azot oksidlarining aralashmasi sulfat kislotada 
yaxshi eriydi. 
Gaz fazada azot oksidlarining kislorod bilan oksidlanishi. Azot 
oksidlari sulfat kislotaga faqat NO va NO
2
ning ekvimolekulyar 
nisbatidagina yaxshi absorbsiyalanadi. Azot oksidlarining yuqori yoki 
quyi 
darajada 
oksidlanganligi 
(ekvimolekulyar 
nisbatiga 
solishtirilganda) yuttirish minoralarida azot oksidlarining yetarlicha 
absorbsiyalanmasligiga va bu esa ularning chiqindi gazlari bilan 
atmosferaga yo‘qotilishiga olib keladi. Shuning uchun nitroza jarayonida 
azot oksidlarining oksidlanish darajasi chuqur nazorat qilinadi va 
boshqariladi. Azot oksidlarining oksidlanish darajasini boshqarish 
oksidlash minorasida gazning bo‘lish vaqtini o‘lchash yoki mahsulot 
minorasining ishlash tartibi (oksidlash minorasi bo‘lmaganda) orqali 
amalga oshiriladi. 
Azot oksidlarining muvozanatli oksidlanish darajasini: 
)
1
(
)
(
)
1
(
2
2
2
2
2
2
mX
X
mX
n
X
P
p
p
p
K
NO
O
NO
p

---

94 
formula bilan aniqlanadi. Bu yerda: : p
NO
, p
O2
, p
NO2
– gaz fazasidagi NO, 
O
2
va NO
2
ning parsial bosimi, atm; R – gazning umumiy bosimi, atm; X 
– NO ning muvozanatli oksidlanish darajasi, massa qism; n – 1 m
3
gazdagi kislorod hajmi, m
3
; m – 1 m
3
gazdagi NO hajmi, m
3
.
Ma’lum haroratdagi va boshlang‘ich gazlar aralashmasining 
belgilangan tarkibidagi NO ning oksidlanish darajasini aniqlash uchun 
bu tenglamaga 
062
,
3
10
144
,
7
00484
,
0
lg
75
,
1
2692
lg
2
6
T
T
T
T
K
p
formula bo‘yicha topilgan harorat uchun K
p
kattaligini qo‘yish kerak. 
200
O
C dan past haroratda NO, O
2
va NO
2
gazlar aralashmasi 
muvozanatida NO miqdori juda kamdir. Shuning uchun nitroza 
jarayonida NO
2
ning dissotsiatsiya tezligi juda kam deb hisoblash 
mumkin va NO ning oksidlanish tezligini: 
2NO + O
2
⇄
2NO
2
reaksiyasi bo‘yicha hisoblashda qaytar reaksiya tezligini hisobga 
olmaslik mumkindir. Bunda NO ning X darajasigacha oksidlanishi 
uchun kerakli vaqt sharoiti: 
n
mX
X
X
m
m
n
X
m
n
k P
1
1
lg
)
1
(
303
,
2
)
(
)
(
303
,
2
2
2
tenglama bo‘yicha topilishi mumkin. Bu yerda: k – NO ning oksidlanish 
reaksiyasi tezlik konstantasi. 
Bu yerdan barcha azot oksidining yarmi (X=0,5) oksidlanishi uchun 
ketadigan vaqt: 
)
2
lg(
303
,
2
)
(
303
,
2
2
n
m
m
m
n
k P
m
n
ni tashkil etadi.