I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

NAZORAT SAVOLLARI:
1. Yoqilg‘i-energetika resurslari nimalardan tashkil topgan?
2. Tabiiy resurslarning tasniflari to‘g ‘risida m a’lumot bering.
3. Tabiatdan foydalanish iqtisodiyotida nim alarga aham iyat 
beriladi?
4. Shartli yoqilg‘i nima?
5. D avlatning en ergiya tejash siy o sati d eganda nim ani 
tushunasiz?
6. Energiya tejashning iqtisodiy samaradorligi nima?
7. Elektr energiyani ishlab chiqarishdagi sam aradorlikning 
asosiy ko‘rsatkichlari nimalardan iborat?
8. Respublika elektr energetikasining energetik resurslarini 
iqtisod qilishning asosiy y o ‘nalishlari nimalardan iborat?
14

---

3-BOB. 0 ‘Z B E K IS T 0 N SANOATI SO H A LA R IN IN G  
SA M A R A D O R LIG I VA DAVLAT NAZO RATI
Yoqilg‘i - energetika majmuasining tezkor rivojlanishi bizning 
davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishi b o iib qoladi.
Mamlakat rahbariyati qabul qilgan choralari natijasida, 0 ‘zbe- 
kiston 1995-yildayoq neft va umuman energetika m ustaqilligiga 
erishdi. Hozirgi paytda respublikaning o ‘z -o ‘zini ta ’m inlashini 
hisobga olib, sanoat sohalari ustuvor rivojlanishi asosida respublikani 
zaruriy sifatga ega b o ‘lgan energiyaresursga bo‘lgan talabini o ‘rta 
muddat va uzoq muddatli qoniqtirish choralari ko‘rilmoqda.
H ozirgi paytda neft va gaz sanoati va elektr energetika 
(iqtisodiyot rivojlanishining asosi b o ‘lib) 0 ‘zbekiston rivojlanishi 
dinamik ravishda o ‘sib borish y o ‘nalishini ko‘rsatmoqda.
Iqtisodiy strategiya energetik m ustaqillik va xavfsizlikni 
ta ininlashni, energetik samaradorlikni va atrof-muhitga energetika- 
ning salbiy ta’sirini pasaytirish masalasini qo‘yadi. Bu masalalami hal 
etish uchun ilm-fan yutuqlariga asoslangan, ekologik jihatdan toza, 
yanada xavfsizlikni ta’minlaydigan energetikani, energiyabalansning 
optimal tuzilmasini, energiya tejam korlikni boshqarishning ilg‘or 
prinsiplari va usullarini, ishlab-chiqarish energiya samaradorligini 
va energiya resurslarini iste’mol qilish, shujum ladan, elektr energiya 
samaradorligini oshirishni talab qiladi.
Sanoat korxonalarining energetik x o ‘jalig i sam aradorligini 
osh irish n in g aso siy m asalalari, bu: te x n o lo g ik ja ra y o n la rn i 
takomillashtirish, uskunalami ishlatish sifatini yaxshilash, birlamchi 
yoqilg4 i va boshqa energetik resurslarning sarfini minimalga keltirish, 
berilgan sanoat m ahsuloti sonini, ishlab - chiqarishda xizm at 
k o ‘rsatayotgan ishchi-xizmatchilar sonini va kapital qo‘yilmalarini
15

---

qisqartirish, energiya manbalari quvvatini oshirishdan iborat.
B ularning ham m asi ishlab-chiqarish korxonasi tom onidan 
energetika ta'm inoti va energiyadan foydalanishning tanlangan 
tizimini belgilaydi.H ozirdaishlayotganko‘pchilikkorxonalarningva 
yangi qurilayotgan korxonalarning energiya ta’minot va energiyadan 
foydalanish tizimi ularni qurishning ratsional imkoniyatlariga javob 
bermaydi.
Sanoat korxonalari issiqlik iste’m olining talabiarini 70 % ni 
o ‘z manbalari hisobiga va 30 % energiya tizimi hisobidan yopishni 
ta’minlaydilar. Loyihalash tashkilotlari issiqlik ta’minoti sxemasi 
variantlarini tanlashda, k o ‘pincha, minimal kapital sarfdan kelib 
chiqadilar va bunda ishlatish afzalliklari, sxemalarning energetik 
va iqtisodiy samaradorligi hisobga olinmaydi va ishlab chiqarishni 
issiqlik hamda elektr energiya bilan ta’minlash masalasini ajratilgan 
(izolyatsiya) sxema b o ‘yicha, y a ’ni elektr energiyani - energiya 
tizimdan, issiqlikni mahalliy yoki tuman qozonlaridan ta’minlanish 
sxemasini qabul qilishadi.
B oshqa energetika resurslarini aralash ishlab chiqarishini 
k o ‘rib chiqish, m asalan, siqilgan havo, kislorod va hokazolar 
umuman am alda q o ‘llanilm ayapti, bundan o ‘z tarkibida domna 
pechlari bo‘lgan qora metallurgiya korxonalari sxemasi mustasno. 
M a’lumki, zamonaviy tog‘-kon korxonalari uchun siqilgan havoga 
b o ig a n xarajatlar barcha energiyaga b o ‘lgan sarf-xarajatlarning 
40% ni tashkil etadi. M etallurgiya korxonalardagi va jam i sarf- 
xarajatlarning 50% siqilgan kislorod va texnologik kislorod uchun 
sarflanadi. Energetik resurslardan majmuaviy foydalanish, ayniqsa, 
ikkilamchi energoresurslarni foydali qilish millionlab tonna shartli 
yoqilg‘ini tejash imkonini beradi. Energiya ta ’minotining optimal 
tuzilishi, faqat texnik-iqtisodiy tahlil va ushbu ishlab-chiqarish 
korxonasining energiya sarfmi kam aytirish b o ‘yicha tadbirlarni 
ishlab-chiqish asosida aniqlanadi.
16

---