I. uluslararasi


Download 3.66 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/46
Sana01.12.2017
Hajmi3.66 Mb.
#21258
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   46

KAYNAKLAR 

Alyân,  Rabhî  Mustafa,  el-Mektebât  fi’l-Hadareti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye,  Amman, 

1999.  

Anat, Hacı Yakup-Almaz, Ahmet, Karahanlılar Tarihi, İstanbul, 2003. 



Bakır,  Abdulhalik,  “Ortaçağ  İslam  Dünyasında  Dokuma  Sanayi”,  Belleten,  C.  LXIV, 

Aralık 2000, Sa. 241’den Ayrıbasım, Ankara, 2001, s. 749-826. 

Bakır,  Abdulhalik,  Ortaçağ  İslam  Dünyasında  Madencilik  ve  Maden  Sanayi,  Ankara, 

2002. 


Bakır, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayi, Giyim-Kuşam ve Moda

Ankara, 2005. 

Bakır, Abdulhalik,“Ortaçağ  İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi”,  Belleten

LXV, Nisan 2001, Sa. 242’den ayrıbasım, Ankara, 2001, s. 75-160. 

Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara, 

1990. 


Bloom, Jonathan M., Kağıda İşlenen Uygarlık, (Çev. Zülal Kılıç), İstanbul, 2003. 

Emîn, Hüseyin, “ed-Devletü’s-Sâmâniyye”, el-Müerrihu’l-Arabî, S. 15, Bağdat, 1980, s. 

9-22. 

İbn Havkal, Ebu'l-Kâsım Muhammed el-Havkalî el-Bağdadî, Suretü'l-Arz, Leiden, 1967. 



İbn  Hurdazbih,  Ebu’l-Kâsım  Ubeydullah  b.  Abdullah  İbn  Hurdazbih,  el-Mesâlik  ve’l-

Memâlik, Leiden, 1889.  

İbnu’l-Fakîh, Ebu Bekr Ahmed b. Muhammed b. el-Hemedânî, Muhtasaru Kitabi'l-Bul-



dan, Leiden, 1302. 

el-İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Fârisî, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Leiden, 

1927.  

Kâğıtçı, Mehmet AliKâğıtçılık Tarihçesi, İstanbul, 1936. 



el-Kazvinî,  Zekeriyya  b.  Ahmed  b.  Mahmud,  Asâru'l-Bilâd  ve  Ahbâru'l-İbâd,  Beyrut, 

(Trz.). 


 

27 


 

Kılınç,  Alparslan,  Sâmâniler  Döneminde  Buhârâ  Şehri,  (Basılmamış  Yüksek  Lisans 

Tezi), Elazığ, 2002. 

Klo, Andera, Hârûnu’r-Reşîd ve Asruhu, (Arp.Trc. Muhammed er-Rızkî), Tunus, 1997. 

Kurt, Hasan, Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği), Ankara, 1998. 

Lombard,  Mourice,  el-Cuğrafya  et-Tarihiyye  lî'l  Alemi'l-İslamî  Hilâle'l-Kurûni'l-Ar-



ba'ati'l-Ulâ, (Çev. Abdurrahman Hamide ), Dımaşk, (Trz.). 

el-Makdisî, Şemsuddin Ebu Abdullah b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Beşşârî, Ahsenü’t-Tekâsî 



fi Ma’rifeti’l-Ekâlîm, Kahire, 1991. 

en-Nerşehî, Ebu Bekr, Muhammed b. Ca’fer, Buhârâ Tarihi, (Çev. Mehmet Nurettin Ko-

çak), Türk Dünyası Araştırmaları, S. 117, Aralık 1998, s. 9-80. 

en-Nerşehî,  Ebu  Bekr,  Muhammed  b.  Ca’fer,  Târihu  Buhârâ,  (Frs.  Trc.  Emîn  Abdul-

mecîd Bedevî- Nasrullah Mubeşşir et-Tırâzî), Kahire, (Trz.). 

es-Sa’âlibî,  Abdulmelik  b.  Muhammed  b.  İsmail,  Simâru’l-Kulûb  fi’l-Muzâfi  ve’l-



Mensûb, (Thk. Muhammed İbrahim Ebu’l-Fadl), Kahire, 1985.  

Strange, Guy Le Strange, Büldânü’l-Hilâfeti’ş-Şarkıyye, (Arp. Trc. Beşîr Fransîs-Gorgis 

Avvâd), Beyrut, 1985.  

eş-Şâmî, Ahmed, “el-İlâkâtu't-Ticâriyye Beyne Düveli'l-Halîc ve Büldâni'l-Şarki'l-Aksâ 

ve Eserü Zâlike fî Ba'di'l-Cevânibi'l-Hadâriyye fî'l-Usûri'l-Vustâ”, el-Müerrihü'l-

Arabi, S. 12, Bağdat, 1980. 

et-Taberî, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Rüstem, Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülûk, Kahire, 

1939. 

Tekin, Şinasi, Eski Türklerde Yazı, Kağıt, Kitap ve Kâğıt Damgaları, İstanbul, 1993. 



Tez, Zeki, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Ankara, 2001. 

Vambery, Arminius,  Târihu Buhâra münzü Akdemi’l-‘Usûr  Hattâ’l-Asri’l-Hâzır, (Trc. 

Ahmed Mahmud es-Sâdâtî), Kahire, 1987. 

Yıldız, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul, 2000. 

Ziya Paşa, Abdulhamit Ziyaeddin, Endülüs Tarihi, (Haz. Yasemin Ödük-Kâzım Masumi-

Fatma Şahin), İstanbul, 2004. 



 

28 


 

KİMLİK İNŞASINDA ŞEHİR KÜLTÜRÜ: ERZURUM ÖRNEĞİ 

 

Prof. Dr. Abdullah ŞENGÜL 



Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi 

asengul@nevsehir.edu.tr 

 

ÖZET 

Mekân-kimlik uyumu toplumsal yaşamın en belirgin özel-

liklerinden biridir. Bu yüzden son dönemde mekân-kimlik ilişkisi 

daha  dikkatli  ele  alınmaya  başlandı.  1950’li  yıllardan  itibaren 

yüzlerce yıl yaşadığımız mekânları terk ederek şehirlere geldik. 

Önceki mekânlar sadece barındığımız değil; aynı zamanda ken-

dimizi  ifade  ettiğimiz  mekânlardı.  Bugün  şehirlerimizde  insan 

kaynaklı sorunların daha fazla oluşu insan-mekân ilişkisine bak-

mayı  zorunlu  kılar.  Mekânın  insan  için  sadece  barınma  aracı 

oluşu, onun kimliğine herhangi bir katkı yapamayışı üzerinde du-

rulması gereken bir temel sorundur. Özellikle göçlerin sebep ol-

duğu temel sorunlar arasında mekânların durumunun kimliğe kat-

kısı açısından incelenmesi gerekir. Şehirlerin mimari özellikleri 

ve sosyal  yasam  alanlarının  yansıra insanların sağlık, kültür ve 

eğitim gibi bazı temel ihtiyaçlarını karşıladığı mekânlar bireyin 

kimlik inşasında oldukça önemlidir. 

Bu yazının sınırları içerisinde mekânın kimliğe katkısını 

görmek  açısından,  geleneksel  yapının  güçlü  olduğu  şehirlerden 

biri olan Erzurum örneği ele alacağız. Özellikle şehir kültürünün 

bireyin kimliğine katkısını görmeye çalışacağız. 

Anahtar Kelimeler: Şehir, insan, kültür, mekân, gelenek  

 

CITY CULTURE IN IDENTITY CONSTRUCTION:  

THE EXAMPLE OF ERZURUM 

Abstract 

One of the most distinctive features of social life is har-

mony between place and identity. The relationship between place 

and  identity  has  been  evaluated  more  carefully  in  recent  times. 

Beginning 1950s, we left places where we had lived for thousands 

of  years  and  moved  in  cities.  Previous  places  were  the  places 

where we not only we took shelter, but also explained ourselves. 

That human-oriented problems are at an all-time high in our cities 

obliges us to evaluate human-place relationship. The basic issues 


 

29 


 

which should be emphasized is that place was just shelter for hu-

man-beings  and  contributed  nothing  to  human  identity.  Espe-

cially,  place  as  a  fundamental  problem  of  migration,  should  be 

examined in terms of contribution to human identity.  Along with 

architectural features and public places of cities, the places that 

meet some basic necessities of human-beings like health, culture 

and education, are very important in the construction of human 

identity.  

In this essay we will asses example of Erzurum which has 

strong  traditional  base,  from  the  point  of  the  contribution  of 

places into human-identity. In light of this, we will try to under-

stand what city culture contributes to human identity. 

Key words: City, human, culture, place, tradition.   



 

I.

 

Giriş 

Mekân-insan ve mekân-kimlik ilişkisi son dönemde sosyal bilimcilerin dikkatini 

çeken en önemli konulardan biridir. Özellikle şehirlerde yaşayan nüfusun artması, bura-

larda yaşanan problemlerin de artmasına sebep olur. Bu problemlerin en önemli ayağını 

insan ve insan etrafında şekillenen problemler oluşturur.  

Son zamanlarda “millet”in mekâna bağlı olarak tanımlanmasının sebeplerinden 

biri, mekânın kimlik inşasındaki önemine işaret etmek içindir. Dünden bugüne mekân-

kimlik ilişkilerini incelediğimizde gerçekten de yaşadığı mekâna kimliğini sindiremeyen 

toplumların varlıklarını devam ettirmelerinin mümkün olamadığını görüyoruz. 

Bu yüzden barınma mekânları, kültür mekânına dönüştükten sonra üzerinde yaşa-

yan toplumların kimliklerini sindirdikleri birer tapu belgesi olur. Böylece üzerinde yaşa-

yan insanlara kimlik kazandıran sosyal ve kültürel mekâna dönüşür. Şehir-insan ilişkisine 

bu noktadan yaklaştığımızda şehirlerin üzerinde yaşayan insanların tarihî, siyasî, ahlâkî, 

kültürel ve sosyal değerlerini temsil ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Eğer şehir böyle bir 

temsil  yeteneğinden  mahrumsa,  sadece  barınma  mekânı  olma  özelliğini  aşamamış  de-

mektir. 


Şehirler genellikle kimliğin “tamamlayıcı göstereni” durumundadır. Son zaman-

larda kimlik-yer örtüşmesi üzerine kuramsal çalışmalara hız verilmekte, bireyin yaşadığı 

mekânların, onun hayatı boyunca muhafaza etmek istediği değerler yumağı olduğu fikri 

ağırlık kazanmaktadır. 



 

30 


 

 

II. Kimlik İnşasında Şehir Kültürü 

Kimliğin oluşmasında mekânın katkısı önemlidir. Çünkü şehirler sadece barındı-

ğımız yerler değil; aynı zamanda hayaller kurduğumuz, geleceği tasarladığımız mekânlar-

dır. Buralarla ilgili anılar, kimlik inşasında şehir kültürünün rolünü belirler. Kant, “Mekân 

hassasiyetimizin formudur” diyor. Kişilik oluşumunda ve dış dünyada yaşanan olaylara 

karşı gösterilen reflekslerde mekânın belirleyici unsurlardan biri olduğu kabul edilir (Koç 

1984:118). Weber, insanoğlunun şehirlerin dışında olduğundan farklı düşündüğü, hisset-

tiği, tepki verdiği fikrinin şehrin kendisi kadar eski olduğunu belirtiyor (Weber 2012:40). 

Buna göre şehir, bireyin kimliğinin oluşmasında, yarına bakışında, olup-bitene vereceği 

tepkide genel belirleyicilerden biridir. O zaman şehrin sadece mimari yapılarının değil; 

sosyal ve psikolojik yapısının önemli olduğu gerçeği ortadadır. Geleneği kuvvetli şehir-

lerin güçlü bireyleri yetiştirdiği artık bilinen bir gerçektir. Günümüzde şehirlerin kalitesi 

buna göre belirlenmektedir. Şüphesiz şehrin sahip olduğu siyasi, sosyal, ekonomik, kül-

türel  vb  imkânlar  güçlü  gelenek  oluşturmayı  her  zaman  sağlamamaktadır.  Bu  tip 

imkânları olan şehirlerin günümüzde kontrolsüz büyüdüğü; şehirdeki düzensizlik ve kar-

maşanın sosyo-psikolojik açıdan sorunlu bireyleri ortaya çıkardığı bilinmektedir. Bireyin 

sağlıklı düşünebilmesi, kendini doğru ifade edebilmesinin yollarından biri de sağlıklı şe-

hir yapılanmalarından geçer. Sağlıklı şehir yapılanması sadece düzgün yollar, geniş so-

kaklar, büyük caddeler, parklar veya güzel binalarla sınırlı değildir. Aynı zamanda sosyal 

ve kültürel geleneği güçlü psikolojisi sağlam, tarihi dokusu korunmuş ve işlevsel yönü 

güçlü şehirler demektir. Bu tip şehirler, kültürel kimliğin oluşmasında bireye yardımcıdır.  

Durkheim’in  mekân  konusunda  oluşturduğu  toplumsal  kurama  göre,  “Herkes 

mekânı benzer biçimde temsil eder” (Urry 1995:19). Buna göre mekânın birey üzerindeki 

tesiri küçük farklılıklarla da olsa aynı mekânda ve aynı şartlarda yaşayan diğer bireylerle 

aynıdır. Belli bir birikime bağlı olarak kültür, inanç, tarih, gelenek gibi değerlerin har-

manlandığı şehirlerde kimlik inşası bu değerler çerçevesinde oluşur. Geçmişin çok hızlı 

akmayan yaşantısı içinde oluşan bu kimlik, maalesef Modern dönemden itibaren -post-

modern dönemde daha hızlı bir şekilde- şehirlerdeki yaşantıya bağlı olarak eriyip gitmek-

tedir. Bu erime ne yazık ki ikinci dünyada daha hızlı ve daha trajik bir şekilde olmaktadır. 



 

31 


 

Gelişmiş toplumların şehir yapılanmalarında gelenekçi davranmalarının sebebi bu 

noktadan hareketle anlaşılabilir. Anadolu’da fizikî mekânlarıyla tarihe tanıklık eden, kül-

türel hayatın sürdürülebilir olmasına imkân veren çok az şehir vardır. Bunlarda başta ce-

halet olmak üzere ticarî, siyasî veya benzer kaygılarla hızlı bir şekilde yok edilmektedir. 

Bireyin kültürel kimlik kazanmasında son derece önemli olan ocak başı sohbetleri, yaren 

geleneği, köy odası, sıra gecesi gibi değerler yok olmaya yüz tutmuş ve kurumsal kimli-

ğinden iyice uzaklaşmıştır. Günümüzde birkaç gönüllünün çabalarıyla yaşatılmaya çalı-

şılan değerler haline gelmiştir.  

Batının önemli toplumbilimcileri bireyin yetişmesinde mekân etkisi üzerine araş-

tırmalar yapmakta, mekânın rolünün daha güçlendirilmesi adına yapılabilecek olanların 

peşine düşmektedir. Günümüzde nüfusun büyük bir kesiminin şehirlerde yaşıyor olması 

ister-istemez bu dikkati  şehirlere  yöneltir. Yukarıda, çağdaş toplumlarda şehir  yapılan-

malarının gelenek mantığı üzerine oturtulduğunu söylerken bu konuya dikkat çekmek is-

tedik. Günümüzde kimi sosyologlar, şehirlerin menşei ile kimi, coğrafi yapıları ve eko-

nomik verileriyle ilgilenirken; Max Weber ve Gideon Sjoberg gibi sosyologlar farklılık-

lardan ziyade genel özellikler üzerinden şehir araştırmaları yapmayı doğru bulurlar. Şe-

hirlerin mimari yapılarından güvenliğine, kendini yönetmek için kısmı otonomiye daya-

nan  kurumsal  yapılardan  geleneksel  yapıya  kadar  birçok  unsurun  bireyin  yetişmesin-

deki/yaşamasındaki rolüne dikkat çekerler (Ergenç 2013:7-8).   

Aslında Abdülhak Hâmid’le birlikte Sahra’dan itibaren köylü/şehirli (bedevi/be-

ledi) konusu bizim de edebiyatımıza girer. Şehrin kalabalık yapısı ve yaşam şartlarının 

şehirli insanı asık suratlı, mutsuz ve soğuk yaptığı buna karşın köylerde yaşayanların daha 

paylaşımcı, sıcakkanlı insanlar olduğu anlatılır. Abdülhak Hamid’in bu konuları Türk şi-

irinin gündemine taşıdığında bizdeki şehir yaşamının insandaki bu aşınmayı ortaya çıkar-

dığını; problemin bizden çok Batı kaynaklı olduğunu biliyoruz.  Bu çalışmamızda dikkat-

lere sunmaya çalıştığımız, kimlik inşasında şehir kültürünün rolünü söz konusu akıbeti 

yaşayan şehirlerden biri olan Erzurum üzerinden anlatmaya çalışacağız. 



III. Erzurum Örneği 

Avrupa-Asya  arasında  geçiş  güzergâhı  olan  ve  tarih  boyunca  jeopolitik  konu-

muyla son derece önemli bir yere sahip olan Erzurum’un Miladi 415-422 yıllarında Bi-

zans İmparatoru Teodosyus zamanında, bugünkü Erzurum’a 23 km mesafede ve kuzey-



 

32 


 

batı istikametinde yer alan Karaz köyünde kurulduğu tahmin edilmektedir. Karaz höyü-

ğünde yapılan kazılarda elde edilen yapı kalıntılarının Hitit devrine ait olduğuna dair gö-

rüşler vardır. Kafkasya ve İran üzerinden gelen  yolların Erzurum’dan geçmesi her dö-

nemde bu şehri bir cazibe merkezi yapar. Erzurum bu yüzden; bölgeye hâkim olmak is-

teyen güçlerin saldırılarına maruz kalır,  defalarca yakılıp yıkılır. Coğrafî şartlardan do-

layı bu bölgenin tek göç yolunun Erzurum’dan geçmesi, Doğuyu Batıya bağlayan İpek 

yolunun da Erzurum’dan geçmesini sağlar ve stratejik açıdan bu şehrin önemini daha da 

artırır. 

Erzurum adının nereden geldiği konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır. İslâm 

Ansiklopedisi’nde;  “Bugünkü  Erzurum  adı  ise,  Erzen’in  Selçuklular  tarafından  tahrip 

edilmesi üzerine, kurtulabilen ahâlisinin Theodosiopolis (Kâlikala = Karin)’e iltica et-

melerini müteakip, bu şehre Erzen ve Türk hâkimiyetinin ilk safhalarında bu adın sonuna 

Meyyâfârikîn ile Siirt arasındaki Erzen'den ayırmak üzere, Anadolu'ya aidiyetini belirte-

cek  rum  kelimesi  ilâve  edilerek,  Erzen  al-Rüm  denilmesinden  çıkmıştır.”  (Darkot 

1955:341-342) şeklinde bir görüş vardır. Diğer kaynaklarda da benzeri görüşler bulun-

maktadır.  Selçuklular  zamanında  burada  basılan  sikkelerde  “Arzan-al-  Rûm”,”  Arzan 

Rûm”  ve  “Arzırum”  isimlerinin  yer  alması  söz  konusu  görüşü  destekler  (Darkot 

1955:342). 

Erzurum, Sasani, Bizans, İran arasında birkaç kez el değiştirdikten sonra, Üçüncü 

Halife Hz. Osman zamanında Hicri 31/Miladi 651 yılında Habib İbn-i Meslama (Mes-

leme) komutasındaki İslâm ordusu tarafından fethedilse de sonradan Araplar, Bizanslılar 

ve Ermeniler arasında birkaç kez el değiştirir. Türklerin bu şehri fethi, Sultan Melikşah’ın 

komutanlarından Emir Ahmet tarafından 1080 yılında gerçekleşir. 1230 yılına kadar Sal-

tuk Oğulları Beyliği ve Abilistan (Elbistan) Beyi Mugisüddin Tuğrul Şah’a ev sahipliği 

yapan Erzurum, bu tarihten sonra Sultan Alaaddin Keykubat tarafından Anadolu Selçuklu 

Devleti’ne katılır (Yinanaç 1955:346).   

Bazı tarihçilere göre Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferine giderken, bazılarına 

göre de bu seferden dönerken yani 1514/1515 tarihinde Osmanlı Devleti’ne katılan Erzu-

rum, özellikle Anadolu ve Karadeniz'den İran'a giden büyük askerî ve ticarî yolun üze-

rinde bulunmasından dolayı bu döneminde de stratejik önemini muhafaza eder. Bir kale 


 

33 


 

şehir olmasından dolayı bu tarihten itibaren Osmanlının İran ve Rusya ile olan anlaşmaz-

lıklarında bir toplanma merkezi ve askerî üs olur (İnalcık 1955:353). 

Millî Mücadele hareketinin bu şehirden başlaması bir tesadüf değildir.  Söz ko-

nusu  yıllarda  Erzurum’u  anlatan  Cevat  Dursunoğlu,  Alparslan’ın  beylerinin  bu  kaleye 

dayandıktan sonra Anadolu’nun fethine giriştikleri gibi, İşgale karşı ilk ciddî hareketin 

de yine bu şehirden başladığını söyler. Çünkü şehir geçmişte Türk ordularının olduğu gibi 

Türk kültürünün de en sağlam kalelerinden biridir. Hatuniye, Yakutiye, Ahmediye med-

reselerinin yaktığı ilim ateşi Türk kültürüyle birlikte ticarî ve sosyal hayatın gelişmesine 

de zemin hazırlar (Dursunoğlu 1998:11-12). 

Bu yüzden millî duyarlılık geçmişten günümüze bu bölgenin en önemli karakteri-

dir. Bölge üzerinde çalışan birçok bilim insanına göre Erzurum sadece bir şehrin adı değil, 

bu duyarlılığa sahip bölgenin de adıdır. 

Çalışmamızın bu bölümünde bir şekilde yolu Erzurum’a düşmüş olanların, bu şe-

hir  ve  içinde  yaşayan  insanlar  hakkındaki  görüşlerine  yer  vereceğiz.  Bu  konuda  başta 

seyyahlar  olmak  üzere  müracaat  edeceğimiz  birçok  kaynak  bulunmaktadır.  Ancak, 

mekân-insan ilişkilerine işaret etmelerinden dolayı iki isim çok önemli. Bunlar, Ahmet 

Hamdi Tanpınar ve Necip Fazıl Kısakürek’tir. Bu iki isme diğerlerine göre daha geniş 

yer vereceğiz.  

Erzurum örneğinden hareketle, şehirlerin kimliğin oluşmasına katkısını anlatmaya 

Ahmet  Hamdi  Tanpınar’la  başlayalım.  Bilindiği  gibi,  Beş  Şehir’de  İstanbul,  Ankara, 

Bursa  ve  Konya’yı  daha  çok  mimari  ve  coğrafi  özellikleriyle  anlatan  Tanpınar,  Erzu-

rum’u anlatırken, insan-mekân ilişkisinde önemli gördüğü kültür öğelerini öne çıkarır. 

Erzurum’un Türk tarihine, Türk coğrafyasına 1945 metreden baktığını söyleyen Tanpı-

nar, şehrin macerası anlatmadan önce bu yüksekliğin göz önünde tutulması gerektiğini 

hatırlatır. Gerçekten de bu yükseklikte kurulmuş başka şehirler vardır ama bu rakımda 

kurulmuş bir kültür şehri yoktur. Tanpınar, Erzurum’un Türk tarihindeki yerini belirler-

ken, Malazgirt ile birlikte yeni vatana giren atalarımızın ilk fethettikleri büyük, merkezi 

şehirlerden birinin Erzurum olduğuna dikkat çekerek, Türk tarihinin ikinci dönümü kabul 

edilen Milli Mücadele'nin temelinin de yine Erzurum'da atılmasının bir tesadüf olmadı-

ğını düşünür. Ona göre “hür, müstakil yaşamak iradesi” bu şehirde ortaya konur. Tanpı-

nar, Tarihimiz açısından son derece önemli bu iki hadise arasında iki imparatorluğun acı, 



 

34 


 

tatlı bir yığın tecrübesinin “bir cemiyet ruhu, bir millet terbiyesi, bir hayat görüşü, bir 



zevk, sanat anlayışı” meydana getirdiğini belirterek, Erzurum’un dünü ve bugünü biz an-

latır der (Tanpınar 1969: 67-68). 

Çalışmanın ve zenginliğin (varlığın) olduğu yerde sosyal düzenin de kendiliğin-

den  doğduğuna  dikkat  çeken  Tanpınar,    Eski  Erzurum’un  çok  muntazam  bir  çerçeve 

içinde olmasını, kültürel kimliğin inşasını kolaylaştıran etkenlerden biri kabul eder. Tan-

pınar,  Arap dil âlimi Abdullah el-Kalȋ'nin Erzurum’daki medreselerde yetiştiğine dikkat 

çekerek bu şehirdeki İslami ilim geleneğinin ve buna bağlı olarak gelişen sosyal düzenin 

Osmanlılardan çok daha öncesine ait olduğunu söyler (Tanpınar 1969: 34).  

Tanpınar, Beş Şehir isimli eserinde geleneksel yaşantının kimlik inşasına katkısı 

üzerinde düşüncelerini anlatırken, âşıklık geleneğinin bu bölgedeki varlığına dikkat çe-

ker.  Şüphesiz  bu  güçlü  gelenek,  şehrin  kültürüne,  bu  şehirde  yaşayanların  kimliğine 

önemli ölçüde katkı sağlar. Ticaret yolu üzerinde kurulan Erzurum’un ticarî hayatı, güçlü 

bir esnaf geleneğini de beraberinde getirir. Bu esnaf, şehrin kültürüne, sosyal hayatın ge-

lişmesine önemli ölçüde katkı yapar; sağlam bir sınıf şuurunun oluşmasına zemin hazır-

lar. Tanpınar, buna bağlı olarak esnaf ve eşrafın birbirlerinin statülerine hürmet ettiklerini, 

bunun da insanî ilişkileri güçlendirdiğini düşünür. Çalışan üreten bireylerde kendine gü-

venin oluştuğunu, nefsine saygının başladığını belirten Tanpınar, bu güçlü gelenek saye-

sinde henüz iş hayatına adım atmış çocuklarda bile özgüvenin ve mesuliyet fikrinin ge-

liştiğini söyler (Tanpınar 1969: 36-37). 

Bu çerçevede düşüncelerine yer vereceğimiz ikinci isim Necip Fazıl Kısakürek 

olacak. Necip Fazıl,  23 Ekim 1939’dan 19 Nisan 1943’e kadar Son Telgraf gazetesinde 

neşrettiği yirmi bir yazısında Erzurum’u ve Erzurumluyu anlatır. 1943 yılının Ocak-Nisan 

ayları arasında yaklaşık dört ay Erzurum’da kalır. Bu yazılar daha çok, Erzurum’a yaptığı 

seyahatler ve burada geçirdiği günlerle ilgili gözlem ve tespitlerinden oluşmaktadır. Söz 

konusu yazılar,  muhtevası itibariyle değerlendirildiğinde, Erzurum’u, insanî, tabiî, mi-

marî, ahlâkî, içtimaî, lisanî ve coğrafî özelliklerine varıncaya kadar, geniş bir çerçevede 

ele aldığı görülür. Anadolu’nun en saffetli yerlerinden biri olarak değerlendirdiği Erzu-

rum’un onda bıraktığı ilk izlenim, insanlarıyla ilgilidir. Ömrü boyunca aklından çıkarma-

yacağı, saffet ve asaletin bu en yüksek rakımlı şehirdeki temsilcilerine karşı, hiç değiş-

meyecek olan bir kanaati ve muhabbeti ömrü boyunca muhafaza eder (Şengül 2014:157).  



 

35 


 

Bu şehir, “serseri kuşlar gibi gagalarından çorak topraklara serptiği” tohumların 

en  gür  mahsullerini  verir.  1963’te  bir  konferans  vesilesiyle  geldiği  Erzurum’da  bunu 

“dehşet ve haşyetle” gördüğünü söyleyecektir (Kısakürek 1978: 254). 

Erzurum’a ikinci defa geldiği 1939’un Ekim ayında, bu şehri; “Anadolu şarkının 

transit yolu ve şark Anadolu’sunun insan ve madde mevcudu!” (Kısakürek 2010a:130)  

şeklinde isimlendirir.   

Necip Fazıl’ın Erzurum’la ilgili en geniş kanaatlerini Ocak 1943-Nisan 1943 ta-

rihleri arasında yazdığı yirmi gazete yazısından öğreniriz. Bu yazılarında dikkat çektiği 

konulardan biri, tabiatla insan arasındaki müthiş benzerlik ve uyumdur. Tıpkı, insanla, 

gündüz ve gece gibi... Gündüz ve geceler, ışıkların “vuzuh ve sarahati” (açıklık) bakımın-

dan en büyük özelliğidir bu şehrin. Bu yüzden Erzurum’da renkler ve tonlar çok kesindir. 

“Erzurum” isimli yazısında bu şehrin ufuklarında, gök kubbesinde hiçbir “müphem, bu-



lanık, mütereddit ifade”nin olmadığını söyler. Tıpkı havası gibi insan da nettir bu coğraf-

yada. Aynı yazının devamında, yerin, göğün, insanın kısacası her şeyin billur gibi berrak 

olduğunu söyler (Kısakürek 2010b:150). 

Erzurum’da tespit ettiği bir diğer husus, bu şehrin mimarisiyle ilgilidir. Necip Fa-

zıl, Erzurum’da gerek Selçuklunun, gerek Osmanlı’nın bu şehrin tabii şartlarına göre ge-

liştirdikleri bir mimariyle karşılaştığını söyler. Üstelik bu mimari, sadece coğrafî özellik-

leriyle değil, insanı ile de büyük bir uyum içindedir. Şaire göre, bu şehirdeki insanlar,  

“tarihî  soyluluğu”  bütün  ihtişamıyla  yaşamaktadır  (Şengül  2014:158).    Tarihî  zaman 

içinde yaşananlar, bu şehirde insanla-tabiatı, insanla-sanatı yan yana ve iç içe yaşar hale 

getirmiştir. “Yine Erzurum” isimli yazısında Erzurum’un Türk tarihinin en soylu kök baş-

larını gösteren bir şehir olduğunu, Şarkî Anadolu Türkünün halis örneği olan bu şehirde 

mert, samimî, açık, dürüst ve içli insanların yaşadığını belirtir (Kısakürek 2010b:151). 

Necip Fazıl’a göre   Şair Nefi, İbrahim Hakkı gibi nice Türk büyüklerini yetiştiren Er-

zurum,  bu  insanlar  sayesinde  büyük  ve  ebedî  şehir  hüviyetine  yükselmiştir  (Şengül 

2014:159). Necip Fazıl’ın Erzurumlu münevverleri beğenmesinin temel sebebi, gayet ras-

yonalist oluşlarıdır. Bu takdire şayan bir durumdur. Tıpkı dünküler gibi, bugünkülerin de 

aynı  çizgide olmasından memnun olan Necip Fazıl, “Avrupa’da Türk Talebesi” isimli 

yazısında, dün ile bugün arasında değişmeyen bu çizgiden duyduğu memnuniyeti anlatır 

(Kısakürek 2010b:180-182). 


 

36 


 

Yukarıda  da  söylediğimiz  gibi  Erzurum  büyük  acılar  yaşamış  bir  şehirdir.  İlki 

1828, ikincisi 1878 ve sonuncusu 1916’da yaşanan büyük acılar şehir-insan-kimlik açı-

sından değerlendirildiğinde kadim kültürün ve yaşanan acıların birey kimliğinin gelişme-

sini doğrudan etkilediğini görülür. 1878 Rus işgalinde şehrin topyekûn işgale karşı çık-

ması, bu kimliğin bir neticesidir. Erzurum Valisi Kurt İsmail Hakkı Paşa,  işgal sırasında 

Saraya gönderdiği telgrafta şehir halkının -çocuk, kadın ve yaşlılar dahil- askere yardım 

ve  düşmana  karşı  çıkma  konusunda  çok  büyük  yararlılıklar  gösterdiğini  söyler  (Tozlu 

1991:50). Ahmet Muhtar Paşa’nın işgal sırasında şehir halkı ile ilgili tespitleri aynı doğ-

rultudadır (Tozlu 1991:51).  

Yine 1916’da yaşana Ermeni mezaliminde devletin askeri anlamda yetersiz kal-

ması üzerine bölge halkının  Ermeni çetelerine karşı direniş  birlikleri  oluşturdukları  ve 

bulundukları yerlere bu çeteleri yaklaştırmayarak halkı katliamlardan kurtarmış olmaları, 

(Demirel 1993:116-117) yukarıda ifade etmeye çalıştığımız şehir-insan-kimlik ilişkisinin 

bir neticesi olarak değerlendirilmelidir.  

Mustafa Çetin Baydar “Erzurum’u Anlamak ve Anlatmak” isimli yazısında şehir-

insan ilişkisine dikkat çekerek en az bin yıllık bu Türk şehrinin aynı zamanda bir seciye 

şehri olduğuna dikkat çeker. Onu seciye şehri haline getiren tarihinden, kültüründen, coğ-

rafyasından  süzülüp  gelen  mükemmel  bir  terkiptir.  Bu  terkip  Erzurum’u  bir  “kimlik 

şehri”  yapar. Bu özelliğinden dolayı  yaşadığı bunca felakete,  yıkımlara rağmen bugün 

bile iç ve dış  sömürüden en az zarar gören şehir  olma özelliğini muhafaza etmektedir 

(Baydar 1989:20-21). 

Maddî varlığın vakıflar eliyle topluma geri dönmesi gibi bir sosyal kurumun, zen-

gin ailelerin aristokrat tavırlarının, İslami ölçüleri aşmamasını sağladığını belirten Bay-

dar, toplumu çürüten fena hallerin ve insanı köleleştiren acımasız despotların bu kadim 

kültürün sağladığı ruh halinden dolayı toplumun gündemine giremediğini belirtir. Baydar 

aynı yazının sonunda Erzurumlunun izzetinefis sahibi olmayı bir hayat felsefesi haline 

getirdiği, asırlardır bu kimlikle yaşamayı seçtiği, bugün bile bu ahlaki erdemin örneklerini 

her yaşta insanda tecrübe etmenin mümkün olduğuna dikkat çeker. 

Erzurum’u yalnız dadaşların değil, efsanelerin, destanların, türkülerin, koşmaların 

da vatanı olarak nitelendiren Mehmet Önder, bu tespitleriyle bugüne kadar dikkatlerden 

kaçan Erzurum insanının sahip olduğu ruh zenginliğine dikkat çeker (Önder 1989:195). 



 

37 


 

Sosyologların Erzurum’u “Töreli bir şehir” olarak isimlendirdiğine dikkat çeken Çetin 

Baydar, “içtimaî bir yürek” taşıyan bu şehrin, dinî ve mukaddes olanları yaşayarak bir 

aşk ve şevk oluşturduğunu söyler. Çetin Baydar, Erzurum’u “Şehir kadrosunda yaşattığı 



büyük ruhları ile bir “dünyevî şehir”den çok “Bu dünyada ol ama bu dünyada olma” 

esprisine yönelmiş bir “öteler şehri” (Baydar 2000:128-130) olarak isimlendirir.  Şüphe-

siz bu ruh zenginliği şehir-insan-kimlik kombinasyonunun bir neticesidir. Sağlıklı nesil-

ler, sağlıklı mekânlarda yetişir. Sağlıklı mekân pahalı, şaşalı, gösterişli mekân değildir. 

Söz konusu kombinasyonun oluşmasına vesile olacak üç sacayağının sadece biridir.  



Download 3.66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   46




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling