I. uluslararasi


B- Semerkant'ın Yükselmesinde Etkili Olan İktisadi Faktörler


Download 3.66 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/46
Sana01.12.2017
Hajmi3.66 Mb.
#21258
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   46

 

B- Semerkant'ın Yükselmesinde Etkili Olan İktisadi Faktörler 

 Görüldüğü  gibi  Semerkant  bulunduğu  coğrafyada  tarih  boyunca  öne  çıkan  en 

kadîm ve köklü şehirlerinden biri olmakla kalmamış, bir çok devlete başkentlik yaparak 

da geniş bir coğrafyayı etkilemiştir. Nitekim bu şehir kurulduğu ilk dönemlerden itibaren 

bir çok defa bütün Batı Türkistan (Mâverâünnehir)’ın, tüm zamanlarda ise Soğd (Sogdi-

ana) bölgesinin yönetim merkezi olmuştur. Onu bu kadar önemli kılan ve başarının zir-

vesine ulaştıran bir çok unsur bulunmakla birlikte iktisâdî unsurlar daha belirgin olarak  

öne çıkmaktadır. 

Semerkant'tan  yönetilen  Soğd  bölgesi,  halkının  refah  içinde  yaşamasını  temin 

edecek çok verimli bir bölgede yer alıyordu. Nitekim kuzeydoğusunda birçok kervan ve 

orduların geçmekte büyük zorluklar yaşadığı geniş bozkırlar ve çöllerle kaplı Orta Asya 

toprakları içinde, kuzeyinde Seyhun ile güneyinde Ceyhun nehri arasındaki çöllük ve ku-

rak bölgeler arasında, içinde etrafını sanki cennet bahçesine dönüştüren Zerefşan (Soğd) 

gibi önemli bir nehrin bulunduğu çok mümbit bir coğrafî yapının içinde bulunuyordu. Bu 

                                                 

23

 1405 tarihinde Semerkant'a gelen İspanyol elçisi Clavijo seyahat yazılarında şehrin ihtişamı ve abidevî 



eserlerini  genişçe  anlatmaktadır. Bkz.  Clavijo,  Timur  Devrinde  Semerkant'a  Seyahat,  (trc.  Ömer  Rıza 

Doğrul), İstanbul 1975, s. 136-184.  

24

 Geniş bilgi için bkz. Aydınlı, "Semerkant", DİA, XXXVI, 483-484. 



 

384 


 

bölge çevre bölgelerin en temiz ve verimli olanlarındandı

25

. Nitekim birçok İslâm coğ-



rafyacısının övdüğü gibi Yâkût el-Hamevî’ye göre burası, tüm dünyanın verimliliği yö-

nünden takdir ettiği ve beğendiği bir arazi olup, bütün dünya birkaç defa kıtlık yaşasa da 

özellikle Soğd bölgesi yine bolluk içinde olmuştur. Burada yaşayan halk başka memle-

ketlerden herhangi bir gıda maddesi ithal etmeye ihtiyaç duymamıştır. Buranın havası, 

suyu, eti, meyveleri bol ve çok güzeldir

26

.  



Semerkant ve çevresine hayat veren en önemli unsur, bölgeyle aynı adı taşıyan 

Soğd veya bugünkü adıyla Zerefşân

27

 nehridir. Bu nehir Semerkant bölgesi topraklarının 



neredeyse tamamını, Buhârâ bölgesinin de kayda değer bir kısmını sulamaktadır. Dola-

yısıyla Soğd nehri bölge için hayatî bir önem taşımaktaydı. Bu nehrin sunduğu müstesna 

imkanlar  sayesinde  Semerkant  tarım  ve  hayvancılık  yönünden  ihtiyacını  gördüğü  gibi 

çevre bölgelere de bu ürünleri bol miktarda ihraç etmekteydi

28

.  


Eski tarihlerden itibaren bir çok mamulü ile öne çıkan Semerkant,  İslam döne-

minde özellikle kâğıdı ile meşhurdu

29

. Semerkant’ta ilk defa kâğıt yapımına, Çinliler’le 



751 yılında yapılan meşhur Talas savaşında alınan Çinli esirlerden önemli bir kısmının 

Semerkant’a getirilmesiyle başlanmıştır

30

. Bu esirler içinde kâğıt yapımında mahir olan-



lar vardı. Şehirde kâğıt üretimine ilk olarak onlar başladı ve sonra bu meslek onlar vası-

tasıyla yaygınlaştı. Öyle ki kâğıt, Semerkant halkı için dışarıya sattıkları önemli bir ticaret 

malı haline geldi

31

.  



                                                 

25

 Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 106. 



26

 Mu'cemü'l-Büldân, Dâru’s-Sâdır, Beyrût ty. V, 45, v.d. 

27

 İslam öncesi  ve ilk dönem İslam tarih  kaynaklarında rastlanmayan bu isim, XVIII.  yüzyıldan itibaren 



eserlerde geçmeye başlamıştır (V. V. Bartold, “Çoban-Ata”, İ.A., III, 440). Zerefşân kelimesi Farsça bir 

kelime olup, “Altın saçan, dağıtan” manasına gelir (Bkz. Mehmet Kanar, Büyük Farsça Türkçe Sözlük

İstanbul: Birim Yayıncılık, 1993, s. 328; Strange, s. 466; Vadim Gippenreiter – Robin Magowan, Fabled 

Cities of Central Asia: Samarkand - Bukhara - Khiva, London: Cassell and Company, 1990, s. 31). 

28

 Bkz. Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 106-107. 



29

 İbnü’l-Fakîh, Kitâbü’l-Büldân, (thk. Yusuf el-Hâvî), Beyrût 1996, s. 512. 

30

  Seâlibî,  Letâifü’l-Maârif,  Mısır  1960,  s.  218;  Lawton,  Samarkand  and  Bukhara,  London  1991,  s.  28; 



Barthold, Four Studies, I, 14; Schaeder,“Samarkand”, EI², VIII, 1033; Bosworth,  The Book of Curious 

and Entertaining İnformation,  Edinburg 1968, s. 140; Bernard Lewis, Tarihte Araplar, (ter. Hakkı Dur-

sun Yıldız), İstanbul 1979, s.106. 

31

 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-‘İbâd, Beyrût ty., s. 536. 



 

385 


 

İslâm toprakları üzerinde Semerkant’ta üretilen kağıdın kalite bakımından bir ben-

zeri yoktu

32

. Çünkü burada üretilen kâğıt, mevcut kâğıtların en güzel, en yumuşak ve en 



ince olanıydı

33

. Şehir içinde “Saffu’l-Verrâkîn” ismiyle mâruf, kâğıt imâl edilen ve satılan 



bir  çarşı  bulunuyordu

34

.  Burada  üretilen  kâğıdın  kalitesini  ancak  Çin’de  üretilen  kâğıt 



tutabilirdi

35

. Semerkant’ta üretilen kâğıt o kadar kaliteli idi ki, İslâm topraklarının bir çok 



bölgesinde kâğıt üretiminin yapıldığı IV/X. asırda bile Bağdat ve Mısır’daki bazı âlim ve 

devlet adamlarına Semerkant’tan her yıl önemli miktarda kâğıt giderdi

36

. Nitekim İslam 



tarih kaynaklarında yazı işlerinde daha kullanışlı olan Semerkant kâğıdının üretici yerli 

halka ve bu işin ticaretini yapan tüccarlara büyük kazançlar sağladığı belirtilmektedir

37



İslam  toprakları  üzerinde  ilk  olarak  (üretimi  oldukça  zor,  pahalı  ve  kısıtlı  olan 



Mısır'da üretilen "Papirüs" haricinde) Semerkant'ta üretilen kağıt, bu şehir  vasıtasıyla IX. 

asırdan itibaren Bağdat, Dımeşk, Hamâ, Trablusşâm, Kâhire ve Fas gibi İslâm şehirle-

rinde üretilmeye başlanmış, hatta kâğıt üretimini müslümanlardan öğrenen Avrupalılar 

da XI-XII. asırlarda kâğıt üretimine başlamışlardır

38

. Böylelikle Semerkant, İslam dün-



yası ve Avrupa'da ilim ve fennin yükselmesinde büyük bir rol oynamıştır. 

Sui Hanedanlığı (581-617) dönemi Çin yıllıkları, Semerkant’ın halı, ipek kumaş, 

yün kumaş ve diğer kumaş çeşitlerinin dokuması ve bir çok tekstil ürünü açısından da 

meşhur olduğunu bildirmektedir

39

. İpekçilik sanatı Çin’den Türkistan’a gelmiş ve Soğd 



bölgesinde gelişerek oldukça yaygınlaşmıştır. Nitekim daha M.S. VI. yüzyılda Soğd ipeği 

pek meşhurdu

40

. Semerkant’ta ipek işleme ve dokuma endüstrisi de gelişmişti. İpeğin bü-



yük bir kısmı Çin’den gelmekle birlikte, orada da bir miktar ipek üretilir ve bu ipekten 

                                                 

32

 Mukaddesî, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm (thk. Muhammed Mahzûm), Beyrût 1987, s. 256; İbn 



Havkal, s. 465; Kazvînî, s. 536 

33

  Nüveyrî,  Nihâyetü’l-Ereb  fî  Funûni’l-  Edeb  (thk.  Muhammed  Rıf’at  Fethullâh  -  Ali  Muhammed  el-



Becâvî ve arkadaşları), Kâhire 1923-1985, I, 367. 

34

 Bkz. Nesefî, el-Kand fî Zikr-i Ulemâ-i Semerkand, (thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî), Suudi Arabistan 



1991, s.196. 

35

Hamdullâh Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, 536; Nüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb, I, 367. 



36

 Yâkut el-Hamevî, Mu‘cemü’l-Udebâ’, Beyrût ty., VII, 176; Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, (thk. Şu-

ayb Arnavud - Hüseyin Esed ve Arkadaşları), Beyrût 1990,  XVI, 486. 

37

 Seâlibî, Letâifü’l-Ma‘ârif, s. 218; Kazvînî, s. 536. Ayrıca bkz. Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 372-373.  



38

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 374-375. 

39

 W. Eberhard, “Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının Medeniyeti”, Türkiyat Mecmuası



c. VII-VIII, sa. 1, İstanbul 1940-1942, s. 147. 

40

 Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 48, 49. 



 

386 


 

kumaşlar  dokunurdu

41

.  Bir  çok  tekstil  ürününün  yanında  Semerkant'ta  üretilen 



"Vezâriyye" adı verilen bir kumaş vardı ki, Bağdat’ta "Horasan ipeği" diye anılan, çok 

makbul ve dayanıklı olan bu kumaş, doğu bölgelerinde çok ünlü olup

42

 Irak’a, İran’a ve 



diğer yerlere ihraç edilirdi

43

. Yine Semerkant’tan Türk topraklarına ipek kumaş, "mümer-



cel" diye adlandırılan kırmızı kumaş, işlenmemiş ham ipek ve saydığımız tekstil ürünle-

rinden yapılmış elbiseler ihraç edilirdi

44



Semerkant ahalisi gerek İslâm öncesi, gerekse İslâm sonrası daha bir çok zenâat 



ve sanat dalında  mâhir olup, bu açıdan en meşhur halklar arasında yer alıyorlardı. Nite-

kim kâğıt ve tekstil üretiminin yanında Semerkant’ta pek çok zarîf, ince işli ticârî ve sınâî  

mâmüller de îmal ediliyor

45

, bunlar ticaret kervanlarıyla dünyanın çeşitli bölge ve şehir-



lerine sevk ediliyordu

46



Abbasiler döneminde Semerkant’ı, o günün İslâm dünyasında ve hilafet merke-

zinde  meşhur kılan yönlerden biri, en gürbüz ve uygun kölelerin buradan tedarik edilmesi 

ve ünlü köle pazarlarının burada kurulmasıydı. Dolayısıyla burası, Mâverâünnehir köle-

lerinin toplandığı canlı bir köle ticâret merkeziydi

47

. Bu kölelerin büyük bir kısmı çevre-



deki  Türk  bölgelerinden  getirilir  ve  Bağdat'a  sevkedilirdi.  Bunlar  İslâm  topraklarının 

doğu bölümündeki en iyi ve en pahalı kölelerdi

48

. Bunlar Abbasî ordusunda kısa zamanda 



çok önemli  konumlara  gelirlerdi. Ayrıca Mâverâünnehir bölgesinin en iyi  yetiştirilmiş 

köleleri Semerkant’ta terbiye görmüş olanlarıydı

49

. Nitekim İstahrî, Mâverâünnehir böl-



gesindeki kölelerin en hayırlısının Semerkant’ta eğitilmiş köleler olduğunu söylemekte-

dir


50

.  


                                                 

41

 William Bridgwater,– Seymour Kurtz “Samarkand”, The Columbia Encylopedia, c. New York 1963, c. 



IV, s. 1877; Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 374-375.  

42

 Strange, s. 466. 



43

 İbn Havkal, s. 520. 

44

 Mukaddesî, s. 256. Geniş bilgi için bkz. Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 348. 



45

 Kazvînî, s. 536. 

46

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 377; Zekeriya Kitapçı, Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya 1995, s.315. 



47

 İstahrî, s. 318; Mukaddesî, s. 222. Ayrıca bkz. Schaeder,“Samarkand”, EI², VIII, 1033. 

48

 İbn Havkal, s. 465, 494. 



49

 İbn Havkal, s. 494. 

50

 İstahrî, s. 318. Geniş bilgi için bkz. Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 362-363. 



 

387 


 

Semerkant'ın iktisadî, siyâsî ve sosyokültürel yönden gelişmesi ve milattan önceki 

asırlardan itibaren yüksek bir şehir medeniyetine ulaşmasında en büyük âmillerden biri 

önemli ticâret yolları üzerinde bulunmasıydı. Stratejik bir mevkide bulunması ve gelişmiş 

bir şehir hayatına sahip olması sebebiyle Semerkant, eski zamanlardan itibaren Orta Asya 

ticaret  yolları  üzerinde  önemli  merkezlerden  biri  olmuştur

51

.  Çünkü  bu  şehir,  doğuda 



Çin’den (İpek Yolu), kuzey ve kuzeydoğuda Türk ülkelerinden (Kürk Yolu), güneyde 

Belh ve Tirmiz yoluyla Hindistan ve Afganistan’dan (Baharat Yolu), batıda ise Merv ve 

Buhâra üzerinden İran’dan (Altın Yol) gelen çok önemli ticaret yollarının kesişim nokta-

sında yer alıyordu

52

.  


Semerkant,  Pers  medeniyetinin  de  etkisiyle  Büyük  İskender  dönemi  öncesinde 

Orta Asya’nın önemli bir ticaret merkezi haline gelmişti. Ancak Büyük İskender’in şehri 

tahrip etmesi sonucu birkaç yüzyıl bu özelliğini yitirdi. Ticarî hayattaki önemini bir öl-

çüde korusa da eski ihtişamı yoktu. Nihayet Yüeh-chihler’in burayı ele geçirmesi ve Bü-

yük İskender zamanında bölgeden ayrılmış olan Soğdlular’ın torunlarının tekrar dönme-

siyle Semerkant, kısa sürede eski canlılığına kavuştu ve tekrar başarının zirvesine tırman-

maya  başladı

53

.  Özellikle M.Ö.  II.  yüzyılda  açılan  İpek  Yolu’nun  üzerinde  önemli  bir 



mevkie sahip olmasıyla, tekrar önemli bir ticaret merkezi haline geldi ve Ortaçağ boyunca 

tüccarları ile ün saldı

54

.  


Şehrin İpek Yolu üzerinde arz ettiği öneme geçmeden önce bölgeden geçen diğer 

ticaret yolları ve ticarî faaliyetlere kısaca değinmek istiyoruz: 

Semerkant,  sadece  meşhur  İpek  Yolu  üzerinde  değil,  İslâmî  dönemde  bu  yolu 

Abbâsiler’in başşehri Bağdat’ta bağlayan ve "Altın Yol" da denilen güneydeki ticarî yol 

                                                 

51

 Lawton, Samarkand and Bukhara, s. 19; Aydınlı, "Soğd havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamik-



leri", s. 108. 

52

 Bkz. Schaeder - Bosworth, “Samarkand”, EI², VIII, s. 1031; Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan



(haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 88; Mori, “Soğdlular’ın Orta Asya’daki Faaliyetleri”, Belle-

ten, XLVII, 340; Law, s. II (Preface); Bridgwater, “Samarkand”, The Columbia Encylopedia, IV, 1877; 

Edgar  Knobloch,  Beyond  the Oxus  (Archaeology,  Art,  Architecture  of  Central  Asia),  London  1972,  s. 

107; Anna Louise Strong, Red Star in Samarkand, New York 1930, s. 3; İbrahim Çeşmeli, “Semerkant 

Şehri’nin Antik Dönemden 19. Yüzyıla Kadar Olan Fiziksel Gelişimi”,  İstanbul Üniversitesi Edebiyat 



Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, sy. 15, İstanbul 2002, s. 60. Ayrıca geniş bilgi için bkz.  Aydınlı, "Soğd 

Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 108-109; Semerkant Tarihi, s. 349. 

53

 Law, s. 68; Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 352. 



 

54

 Frumkin, Archeology in Soviet Central Asia, Leiden 1970, s. 123. 



 

388 


 

güzergâhında da önemli bir noktada bulunuyordu

55

. X. asır İslâm şehir tarihçisi Nerşahî 



(ö. 959), bu yolun Semerkant ile Buhara arasındaki kısmını "Hükümdar Yolu/Şâh-râh" 

adıyla kaydetmektedir

56

.  


Bu şehir ayrıca, Türkler’in "Kürk Yolu" ile batıya ve güneye açılabilmesinde ye-

gane bir boğaz, bir geçit konumundaydı

57

. İslâm’dan önce Türkler’in, Hindistan, İran ve 



Bizans’la ticarî ve diğer ilişkileri gerçekleştirmesinde önemli bir yere sahip olduğu gibi, 

İslâmî dönemde de geniş bir sahaya yayılan İslâm topraklarıyla ilişkilerini geliştirmele-

rinde büyük rol oynadı

58

.  



Aynı zamanda bu şehir ve tüccarları, Hindistan’dan Semerkant’a, oradan da do-

ğuya, batıya ve kuzey bozkırlarına ulaşan Büyük "Baharat Yolu"nda da önemli ölçüde 

söz sahibi idi

59

.  



Semerkant sadece Çin, İran ve Türk toprakları için değil, aynı zamanda Ortaçağ 

Avrupa’sının  doğu-batı  ticaretinde  de  çok  önemli  bir  fonksiyon  üstlenmişti

60



Sâmânîler’in, yönetim merkezlerini  Buhârâ’ya taşımalarına rağmen Semerkant, daha ön-



ceki yüzyıllarda olduğu gibi sonraki yüzyıllarda da Mâverâünnehir’in en önemli ticâret 

merkezi olma özelliğini sürdürdü

61



 



C- Şehrin İpek Yolu Üzerinde Arzettiği Önem ve Soğdlu Tüccarlar 

Bütün bunların ötesinde Semerkant, tarihin en uzun karayolu olarak bilinen, eski 

dünyanın en eski ve aynı zamanda en önemli karayolu olan "İpek Yolu"

62

 üzerinde ayrı 



                                                 

55

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 350. 



56

 Târîhu Buhârâ, Kâhire 1965, s. 11. Ayrıca bkz. Barthold, Türkistan, 101. 

57

 Ya‘kûbî, Kitâbu'l-Büldân, s. 293. 



58

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 351. 

59

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 362; Law, s. 104. 



60

 Ralph Hattox, “ Samarkand”, Dıctionary of the Mıddle Ages, X, 640. 

 

61

 Schaeder, - Bosworth, “Samarkand”, EI², VIII, 1033; Barthold, Four Studies, I, 14. 



62

Bu yol ağı ismini, kendisine mahsus ticaret metaı dolayısıyla eski dünyanın en popüler ve saygın kumaşı 

olan "ipek"ten almıştır.  Yolun "İpek Yolu" diye adlandırılması ise, tanınmış Alman coğrafyacısı Ferdi-

nand Freiherr von Richthofen'in 1887 yılında ilk defa bu terimi kullanması ile yerleşmiştir (Nejat Diyar-

bekirli, "İpek Yolu ve Türkler: Sanat, Kültür ve Mimariye Doğu-Batı Yolunda Yaptıkları Katkılar", Dün-

den Bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler, (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2008), s. 15). 


 

389 


 

bir öneme sahipti. Milattan önce  II.  yüzyıldan başlayıp

63

  milattan  sonra  XVI.  yüzyılın 



ortalarına kadar önemini ve hareketliliğini sürdüren bu yol

64

 üzerinde Semerkant her za-



man önemli, canlı ve etkili merkezî pazarlardan birisi olmuştur.  

Çin’den gelen İpek Yolu kuzey, orta ve güney yol olmak üzere üç kola sahipti. 

Bunlardan kuzeydeki Türk topraklarından geçen kuzey yolu ile, Kaşgar, Ferğana ve Us-

rûşana üzerinden gelen orta yol Semerkant’ta birleşir, bu şehri geçtikten sonra tekrar iki 

kola ayrılırdı

65

. Bunlardan biri Buhârâ vasıtasıyla İran’a doğru batıya, diğeri ise Hindis-



tan’a doğru güneye giderdi

66

. Semerkant İpek yolunun batı-doğu rotası üzerinde, Seyhun 



havzasına ve çok geniş olmasına karşılık az nüfuslu İç Asya steplerine girmeden önce 

ticaret kervanlarının en son ihtiyaçlarını gördükleri önemli mevkilerden biri durumun-

daydı

67

. Aynı durum bu yolun doğu-batı rotası için de geçerliydi. Çünkü bu şehir, Çin’den 



ve Türk ülkelerinden yola çıkıp İç Asya’nın zorlu ve mahrumiyet bölgelerini geçen ticaret 

kervanlarının neredeyse ilk olarak soluklandığı ve her türlü ihtiyaçlarını giderip sıkıntı-

lardan kurtulduğu, aynı zamanda bol alış-veriş yaptıkları en önemli yol güzergahlardan 

biriydi


68

.  


                                                 

63

 Çin’in Han sülalesi imparatoru Wu-ti, en büyük düşmanları Hsiung-nular (Hunlar)’a karşı müttefik ara-



mak için Batı Türkistan topraklarına bir elçi göndermişti (M.Ö. 128-126). Müttefik bulma gayesiyle giri-

şilen bu elçilik faaliyeti olumsuzlukla sonuçlansa da, Çinliler’in Batı’daki ülkeleri keşfetmelerine ve özel-

likle meşhur İpek Yolu’nun doğuşuna vesile oldu. Çin’i Orta ve Yakın Asya’ya bağlayan bu yol, M.Ö. 

II. yüzyılın son çeyreğinde açılmış, bir müddet sonra da Çin’de üretilen ipeğin dünyaya dağılmasında baş 

rolü oynayan en büyük ticaret yolu haline gelmiştir.  (Geniş bilgi için bk. Barthold, Four Studies, I, 6; 

Barthold,  Orta  Asya,  çev.  Ahsen  Batur,  İstanbul:  Selenge  Yayınları,  2010,  s.  23.Lıgeti,  Bilinmeyen  İç 



Asya,  çev.  Sadrettin  Karatay,  Ankara:  Türk  Dil  Kurumu, 1986,  s.  18,  52-53;  Mori,  “Soğdlular’ın  Orta 

Asya’daki Faaliyetleri”, s. 340; Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 108-

109; Hüseyin Salman, "658-787 Yılları Arasında İpek Yollarına Hakim Olmak", Dünden Bugüne İpek 

Yolu: Beklentiler ve Gerçekler, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2008, s. 147). 

64

 Diyarbekirli, "İpek Yolu ve Türkler: Sanat, Kültür ve Mimariye Doğu-Batı Yolunda Yaptıkları Katkılar", 



s. 15. Uçsuz bucaksız İpek Yolu, İlk  ve Orta Çağlar boyunca Asya'nın orta kuşağında, doğuda  Kuzey 

Çin ile batıda Akdeniz limanları arasında Türkistan ve Yakın Doğu üzerinden geçerek pek çok bölgeyi, 

özellikle de doğuda Çin ile batıda Akdeniz'i birbirine bağlamaktadır (A.g.e.).  

65

 Bu yollar ve güzergâhları hakkında geniş bilgi için bk. W. Heyd, Yakın Doğu Ticaret Tarihi, çev. Enver 



Ziya Karal, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1975, s. 16-17; Özkan İzgi, "Çin ile Batı Arasında İpek Yolları 

(VIII. Yüzyıla Kadar)" Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.II, sy. 1,  Ankara 1984, s.96; 

Ramazan Şeşen, "İpek Yolunda Buhara-Semerkant-Kaşgar'dan Geçen Ana Yolun Önemi", Dünden Bu-

güne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2008, s. 65-67; Salman, "658-787 

Yılları Arasında İpek Yollarına Hakim Olmak", s. 148-149). 

66

 Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 109. 



67

 Hattox, “ Samarkand”, Dıctionary of the Mıddle Ages,  X, 640. 

68

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, 352; "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 109. 



 

390 


 

Semerkant’ın bu yol üzerinde ifade ettiği önemden dolayı Çin ipeği yüklü kervan-

lar özellikle Semerkant’ta birleşmek üzere yol alırlardı. Semerkant’a ulaşıp her türlü ih-

tiyaçlarını  giderdikten  sonra  da  İran’a  doğru  yola  çıkarlardı

69

.  İpek  yolunun  icâdı  ile 



Soğdlular’ın Çin ile ticarî münasebetleri çok gelişti; hatta Semerkant sûrunda bulunan 4 

kapıdan üçü gittiği en yakın şehrin veya bölgenin ismini taşırken, doğu kapısı şehirden 

çok  uzak olmasına rağmen Çin’e izafeten “Çin Kapısı” adını taşıyordu

70



Semerkant’ın İpek Yolu üzerindeki bu önemli konumu Çin yıllık ve seyâhatnâme-

leri tarafından da te’yit edilmektedir. Nitekim 605-617 arası batı seferine çıkan ve Semer-

kant’ı da ziyaret eden Çinli elçi Wei Tse’nin seyâhat kayıtlarında, Semerkant’ın M.S. VII. 

yüzyılın başında İpek Yolu üzerinde çok önemli bir ticaret merkezi olduğu, Soğdlular’ın 

bu yol üzerindeki ticârî faaliyetlerde büyük bir rol oynadıkları anlatılmaktadır

71

.  



Çinliler’in Te-lu adını verdikleri İpek Yolu’nun Tanrı dağlarının kuzeyinden yani 

Türk  topraklarından  geçen  kolu,  gerek  askerî  gerekse  iktisadî  büyük  bir  ehemmiyeti 

hâizdi. Çünkü Soğdlular bu yol vasıtasıyla Türkler’le ticaret yaptıkları gibi, müslümanlar 

bölgeyi fethederken Türkler’den gelen askerî yardımları bu yol vasıtasıyla almışlardı. Za-

ten Soğdlu tüccarlar bozkırlardaki göçebe Türklerle ticarî bağlantılarını daima canlı tut-

muş, ihtiyaçları olan hayvansal ürünleri onlardan ithal ederken, onların ihtiyacı olan tarım 

ürünlerini onlara ihraç etmiş ve diğer milletlerle bağlantılarında önemli aracılar olmuş-

lardır. Dolayısıyla orta yol gibi İpek Yolu’nun kuzeydeki bu kolu da, Soğd havzasının 

dillere destan olan servetinin temininde önemli bir yere sahipti

72



Semerkant’ın İpek Yolu üzerindeki önemli konumu İslâm öncesi dönemde olduğu 

gibi müslümanların bölgeyi fethetmesinden sonra da artarak devam etmiştir. Hatta bazı 

tarihçiler

73

,  bölgedeki  Semerkant,  Buhârâ  ve  Beykent  gibi  yerleşim  birimlerinin  İpek 



Yolu’nun önemli merkezleri arasında yer almasını, müslümanları Mâverâünnehir’i fet-

hetmeye yönlendiren önemli faktörlerden biri olarak görmüşlerdir. Müslümanlar Hora-

san’ı  fethedince  bu  yolun  getirdiği  nimetlerden  daha  fazla  faydalanmaya  başlamış  ve 

                                                 

 

69

 Heyd, s.17. 



 

70

 Barthold, Four Studies, I, 7. 



 

71

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 352. Ayrıca bkz. Umnyakov, Samarkand, s. 15. 



72

 Aydınlı, “Mâverâünnehir’in İslâm Kültür ve Medeniyet Merkezlerinden Biri Olması" s. 10. 

73

 Mesela bkz. Gibb, Orta Asya, 43;  Kitapçı, Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, 293-4. 



 

391 


 

belki bu yoldan en büyük kârı elde eden Mâverâünnehir’in, özellikle Semerkant gibi şe-

hirlerin âdeta bir servet ve zenginlik içinde yüzdüğünü öğrenmişlerdi. Yaptıkları ilk akın-

larla da bu şehirlerin İpek Yolu sayesinde elde ettikleri iktisâdî, ictimâî ve kültürel zen-

ginliği bizzat müşâhede etmişlerdi. Dolayısıyla bu durum, asıl hedefleri İslâm’ı yaymak 

olmakla birlikte, müslümanların bölgeyi ele geçirme sürecini hızlandıran diğer bir etken 

olmuştur

74

.  



Çin’le olan ticarî bağların önemine vâkıf olan müslümanlar, bölgedeki yeni siyasî 

oluşumların bu ticarî ilişkilere engel olmasını istemediler. Bunun için Çin’le ticarî faali-

yetlerin eskisi gibi, hatta artarak devam etmesi gayesiyle Çin’e bir çok heyet gönderdiler. 

Bu heyetlerin gayesi Çin hükümetiyle dostâne münasebetlerin ikâmesi ile birlikte İpek 

Yolu vasıtasıyla Mâverâünnehir şehirlerine akan servetin devamını sağlamaktı. Özellikle 

Abbâsiler  zamanındaki  müslüman  tâcirler,  Semerkant’ın  İpek  Yolu  üzerindeki  önemli 

konumunu iyi değerlendirmişler ve Semerkant’tan Çin’e bir çok büyük kervan gönder-

mişlerdir

75

. Bu kervanlar Çin’e giderken, İslâm topraklarında bolca bulunan atlar, kıy-



metli taşlar, kilimler, halılar ve hurma gibi ticarî malları İpek yolu vasıtasıyla Çin’e kadar 

götürüp satıyorlar, dönüşte ise, halis ipek, ipekli kumaşlar ve çay gibi ticarî malları Se-

merkant’a getiriyorlardı

76

.  



Sâmânîler’in Mâverâünnehir idaresinde daha da önem kazanan bu yol vasıtasıyla, 

Çin’den gelen ipek, porselen ve çini; Hindistan’dan gelen kıymetli taşlar ve baharatlar; 

Sibirya’dan gelen değerli kürkler, Baltık ülkelerinden gelen kehribar (amber) Semerkant 

ve Buhârâ yoluyla hilâfet merkezine ve Mezopotamya ile daha güneydeki meşhur kent-

lere ulaşıyordu. Bu arada Arabistan’dan  gelen buhur (tütsü); Afrika’dan  gelen fil dişi; 

Suriye’den gelen cam eşya (zücaciye), Bizans’tan gelen altın ve gümüş bu yol vasıtasıyla 

                                                 

74

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 352-353. 



75

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 353-354. 

76

  Bustânî,  Mevsû‘atü’l-Hadârati’l-Arabiyye,  IV,  598.  İpek  yolu  vasıtasıyla  Çin’den  Orta  Asya  ve  Av-



rupa’ya; Yakın Şark ve Orta Asya’dan da Çin’e geçen medenî unsurlar ve ticârî ürünler hakkında daha 

geniş bilgi için bkz. Barthold, Four Studies, I, 6; Lawton, Samarkand and Bukhara, 20. 



 

392 


 

Mâverâünnehir’e, oradan da Semerkant yoluyla kuzeydeki Türk ülkeleri ve Çin tarafla-

rına ulaşıyordu. Böylece Semerkant, bu yol üzerindeki en önemli ve hareketli ticaret şe-

hirlerinden birini oluşturuyordu

77

.  


İşte özellikle İpek yolu üzerinde arz ettiği bu önem sebebiyle, İslâm coğrafyacısı 

İbn Havkal’in (ö: 977’den sonra), Mâverâünnehir’in limanı dediği bu şehir

78

, dünyanın 



her tarafından gelen tüccarlar ve getirdikleri mallarla dolup taşardı

79

. Semerkant ticaret 



kervanlarının değişik bölgelerden getirdiği malları sattığı ve tekrar mal aldığı çok canlı 

bir pazar durumundaydı. Burası gemilerin yük boşaltıp yük almak için mutlaka yanaşmak 

zorunda oldukları bir liman gibi ticaret yollarından gelen tüccarlarının mutlaka uğramak 

zorunda olduğu ticaretin ana merkezlerinden biriydi

80

. Burası Mâverâünnehir'in en büyük 



pazarıydı

81

. Ona dört bir yandan ticaret malları bol bir şekilde gelir ve buradan da diğer 



bölgelere dağılırdı

82

. Böyle bir yerde de sosyokültürel hayatın canlı olması, şehrin yüksek 



bir hayat standardına sahip olması ve medenî unsurların gelişmesi tabii idi

83



Önemli ticaret yollarının böyle stratejik bir mevkisinde yer alan Semerkant sadece 

bu üstün özelliği ile yetinmemiş, yerli halkı olan Soğdlu tüccarlar da Çin’den Bizans top-

raklarına kadar İpek yolu üzerinde en etkin tüccarlar olarak ön plana çıkmışlardır. Nite-

kim Çin yıllık ve seyâhatnâmelerinde Soğdlular’ın bu yol üzerindeki ticârî faaliyetlerde 

büyük rol oynadıkları anlatılmaktadır

84

. Ticarî zekaları ile meşhur olan Soğdlular



85

, mi-


lattan  sonraki  ilk  bin  yıl  boyunca  batı,  orta,  doğu  Asya  ve  bozkırlar  ile  ilgili  bilimsel 

araştırmalarda tüm ticarî faaliyetleri ellerinde tutan bir millet olarak görüldüler

86

. Doğuya 



ve batıya giden bir çok malın ticaretini ellerinde tutan bu tüccarlar İpek Yolu'nda büyük 

                                                 

77

 Lawton, Samarkand and Bukhara, 20; Knobloch, 107; Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 356. Ayrıca bkz. 



Salman, "658-787 Yılları Arasında İpek Yollarına Hakim Olmak", s. 149. 

78

 Sûretü’l-arz, s. 494. 



79

 Aydınlı, "Semerkant", DİA, XXXVI, s. 483. 

80

 İstahrî, s. 318; Mukaddesî, s. 46. 



81

 Şeşen, "İpek Yolunda Buhara-Semerkant-Kaşgar'dan Geçen Ana Yolun Önemi", s. 68. 

82

 İstahrî, s. 318; Mukaddesî, s. 222. Ayrıca bkz. Zekeriya Kitapçı, “İslâmiyetin Asya Türk Medeniyetinin 



Beşiği Semerkant ve Havalisinde İlk Yayılışı”,  Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sa. 25, (1983), s.  

115. 


83

 Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 109. 

84

 Bkz. I. Umnyakov - Y. Aleskerov, Samarkand : a guide book, Moskova: Progress Publisher, 1972, s.15. 



85

 Salman ""658-787 Yılları Arasında İpek Yollarına Hakim Olmak", s. 149. 

86

 De La Vaissière, s. 2; Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 110. 



 

393 


 

servetler  kazanıyorlardı

87

.  Bu  yolun  birinci  sıradaki  ticârî  metâı  olan  ipeği  anavatanı 



Çin’den alıp bütün dünyaya pazarlamaya başlayan daha çok bu Soğdlu tüccarlar olmuş-

tur. Hatta ipek ticareti denilince akla ilk olarak onlar gelmiştir

88

. İpek Yolu'nun hem ku-



zey hem de orta güzergahında yoğun bir şekilde Soğd ticaret kolonileri bulunuyor, yolla-

rın kontrolünü  ellerinde bulunduran Soğdlu tüccarlar bunlardan elde edilen büyük ticarî 

gelirden aslan payını alıyorlardı

89

.  



Soğdlular’ın M.S. I. asırda Orta Asya ticaret yolları, özellikle İpek Yolu üzerin-

deki etkinlikleri daha da arttı

90

. Onlar özellikle M.S. IV. yüzyıldan itibaren meşhur İpek 



Yolu’nun Çin ile Hazar Denizi arasındaki transit ticaretinde çok büyük rol oynamakta ve 

Türk memleketlerinin içlerine kadar giden ticaret yollarında da üstünlüğü ele geçirmiş 

bulunmaktaydılar. Onlar Asya kıtasında İpek Yolu’nun geçtiği birçok şehirde ve önemli 

noktalarda ticaret kolonileri kurmuşlardı. Çin merkezinde bile eşya ambarları bulundurma 

ve ticaret yapma hakkına sahiptiler

91

. Hatta onlar VI-VIII. yüzyıllarda İpek yolu ticaretini 



neredeyse tamamen tekellerine alarak bu yolun pek çok güzergâhında ticaret kolonilerine 

sahip bulunuyorlardı

92

.  


Tiyenşan dağlarının kuzeyinden geçen step yolu boyunca Soğdlu tüccarlar önemli 

noktalarda ticarî koloni toplulukları oluşturdukları gibi Moğolistan yaylalarına kadar gi-

dip buradaki ticaret yollarının önemli kavşaklarında da koloniler kurmuşlardı

93

. Bu Soğd 



ticarî kolonilerinde yaşayan tüccarlar, savaş ve ayaklanmaların yaşandığı ve ulaşım sis-

teminin tamamen bozulduğu ortamlarda bile Semerkant ve Mâverâünnehir ile bağlantıyı 

koruyarak ticarî faaliyetlerini sürdürmüşlerdir

94



Onlar, Orta Asya’nın birçok bölgesinde, özellikle Çin içlerinden Doğu Avrupa’ya 

kadar uzanan İpek Yolu üzerinde ticarî koloniler kurmuşlar, bu koloniler vasıtasıyla Orta 

                                                 

87

 Diyarbekirli, "İpek Yolu ve Türkler: Sanat, Kültür ve Mimariye Doğu-Batı Yolunda Yaptıkları Katkılar", 



s. 18. 

88

 Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 110-111. 



89

 Law, s. 103-104. 

90

 Richard N. Frye, The Heritage of Persia, London: Weidenfeld and Nicolson, 1966, s. 47. 



91

  Luc  Kwanten,  İmperial  Nomads:  A  History  of  Central  Asia  500-1500,  Philadelphia:  University  of 

Pennsylvania Press, 1979, s. 47; Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 359. 

92

 Aydınlı, “Semerkant”, s. 483; "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 111. 



93

 Orta Asya’nın bir çok bölgesinde Soğdlu tüccarların kurduğu koloniler ve gerçekleştirdiği ticârî faaliyet-

ler hakkında daha geniş bilgi için bk. Mori, s. 341-347; De La Vaissière, s. 60-87, 119-155. 

94

Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 111-112;  Mori, s. 344. 



 

394 


 

Asya ticaret yollarını, özellikle İpek Yolu ticaretini denetimleri altına almışlardır. Soğdlu 

tüccarların ticarî sahadaki gelişmelerinde, gittikleri yerlerde oluşturdukları bu ticaret ko-

lonîleri büyük rol oynamıştır

95

. Onlara ait Soğdça vesikaların uzak bölgelere kadar yayıl-



mış olması, ticarî faaliyetlerinin ve muhtelif bölgelerde ticârî koloniler teşkil etmelerinin 

bir neticesidir

96

. Nitekim meşhur arkeolog A. Stein’in Orta Asya bölgesinde yaptığı kazı 



ve araştırmalarda Çin sınırına yakın bir yerde, Çin Seddi’nin Tung-huan’a sınır nokta-

sında bir kulede bulunan ve M.S. IV. yüzyıla ait iş anlaşmalarıyla ilgili belgenin Soğdça 

olduğu ve Soğdlu tüccarlara ait olduğu anlaşılmıştır

97

. Yine aynı yerde VIII. yüzyılın or-



talarında Semerkant ve diğer Mâverâünnehir şehirlerinden giden, An Ch’en isminde 300 

hanelik bir tüccar Soğd topluluğunun oturmakta olduğu, bunlardan en az 100 tanesinin 

Semerkant’tan gelmiş soylu tüccarlar olduğu bilinmektedir

98

.  



Eldeki tarihi vesikalardan Soğdlular'ın V. asırda Kansu eyaletinin pek çok yerinde 

ticâret kolonileri kurdukları ve bu bölgedeki ticârî kazancın büyük bir bölümünü ellerinde 

tuttukları anlaşılmaktadır

99

. VII. yüzyılda ise Çin’deki Sui hanedanının kargaşa dönemin-



den yararlanan Semerkant’taki Soğd hükümdarı, çok sayıda tüccar Semerkantlı’yı da ya-

nına alarak Lob-nor’un güney-batı yöresine gelmiş ve burada ticârî koloni toplulukları 

kurmuştur

100


. Pelliot’un tetkikleri sayesinde Lob-Nor’daki bu Soğd kolonilerinin, müslü-

manların Semerkant ve diğer Soğd şehirlerini fethettikleri VIII. yüzyılda bile hala özerk 

bir statüye sahip oldukları anlaşılmaktadır

101


.  

Semerkant'ın  doğusunda  Çin  içlerine,  kuzey  ve  kuzeydoğu  tarafında  Tiyenşan 

dağlarının ötesine kadar bölgedeki ticareti ellerinde tutan Soğdlular İpek Yolu'nun batı 

tarafında da Doğu Roma içlerine kadar etkin idiler. Nitekim onlar Göktürk Devleti döne-

minde  (VI-VII.  asırlar)  de  uluslararası  ticaretin  öncüleri  oldular.  Onlar,  Çin  sınırından 

İran ve Bizans sınırına kadar dayanan büyük bir İmparatorluk kuran Göktürk Devleti’nin 

                                                 

95

 Mori, s. 342. 



96

 Frye-Sayılı, “Selçuklular’dan Evvel Ortaşark’ta Türkler”, s. 117. 

97

 Barthold, Orta Asya, s. 165. 



98

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 359. 

99

 Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 112. 



100

 Mori, s. 343. 

101

 Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, , İstanbul 1927, s. 13, 20.  



 

395 


 

azamet ve gücünü ticarî amaçları için kullanmayı iyi bildiler

102

. Zira Göktürkler’in İranlı 



unsurlara âit bazı sahaları da kendi topraklarına katması dolayısıyla aralarının bozulması 

sonucunda onların Bizanslılarla diplomatik ilişkiler içine girmelerinde Soğdlu tüccar ve 

elçilerin büyük etkisi olmuştur. Onlar her iki imparatorluk arasında Göktürkler adına iyi 

niyet elçisi olarak diplomatik ilişkileri kurarken bu vesile ile Orta Asya’nın çok dışında 

ve oldukça batıda, Bizans topraklarında bile ipek ticareti yapabilme başarısını gösterdi-

ler


103

.  


Bu olumlu ilişkilerin sonucu olarak Göktürk çağında Soğdlular, batı bölgelerinden 

Çin Seddi’ne kadar bütün Orta Asya’da ticârî faaliyetlerini geliştirmek için, önceden kur-

dukları ticâret kolonilerine yenilerini eklediler

104


. Öyle ki, Orta Asya’nın bütün şehirle-

rine ve ticaret yollarının önemli noktalarına yayılıp oralara yerleştiler

105

. Hatta bu devirde 



onlar, Yedisu üzerinden kuzey bölgelerine giden yol üzerinde de birçok Soğd ticaret ko-

lonileri kurdular

106

. Karluklular’ın memleketi Yedisu’da ne kadar önemli rol oynadıkları 



Kastek geçidinin kuzeyindeki Beklig (Beklilig) köyünün Soğdca Semekna adını taşıma-

sından anlaşılmaktadır

107

.  


629-645 yıllarında yaptığı batı seyâhatinde Semerkant’a da uğrayan meşhur Çinli 

râhip Hsuang-tsang (Hüen-Çang)’ın seyâhat kayıtlarında da, Semerkant ahalisinin tica-

rete verdikleri önem ve ticaretteki başarıları övülmekte, ticaret işlerinde üstün olup dış 

memleketlerde  çok  başarılı  ve  kârlı  ticaret  yaptıkları  belirtilmektedir

108

.  Tang  sülalesi 



                                                 

102


 Barthold, Orta Asya, s. 24. 

103


 Geniş bilgi için bkz. Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 112; Alexan-

der Belenitsky, The Ancient Civilisation of Central Asia, Rusça’dan İngilizce’ye ter. James Hogarth, Lon-

don 1969, s. 112. 

104


 Belenitsky, The Ancient Civilisation of Central Asia, s. 112; Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 54; 

Akbulut, Arap Fütühatına Kadar Mâverâünnehir ve Horasan’da Türkler, (Doktora tezi, Erzurum 1984), 

s. 136; İbrahim Çeşmeli, Antik Çağdan XIII. Yüzyıla Kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi

İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007, s. 13-14. 

105

 Bahattin Ögel, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984), s. 12. 



106

 Barthold, Orta Asya, s. 24. 

107

 Barthold, Orta Asya, s. 94; Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 113-



114. 

108


 Togan, “Çinli Budist Rahibi Hüen-Çang’ın Kayıtları”, 37. 

 

396 


 

vekâyinâmelerinde kaydedilen, “Her nereye gidersen git, para kazanmanın bir yolu bulu-

nur” şeklinde Soğdlular’a atfedilen sözler de onların ticârete ne kadar büyük önem ver-

diklerini gösteren güzel delillerdendir 

109



Müslümanlar Mâverâünnehir’i fethettikleri zaman Orta Asya İpek Yolu ticaretini 



tekelinde bulunduran Soğdlu tüccarlar, bu faaliyetlerini bütün canlılığıyla yeni efendile-

rinin himayesi altında da devam ettirdiler

110

. Nitekim Abbâsiler zamanında ortaya çıkan, 



Bağdat’tan Semerkant’a oradan da Çin’e, kuzey ve doğu bölgelerine giden ticârî yol üze-

rinde  adlarından  söz  ettiren  en  etkili  tüccarlar  yine  onlar  olmuştur.  Bu  dönemde  Türk 

ülkelerinden temin edilip bu yol vasıtasıyla daha çok hilâfet merkezine gönderilen Türk 

kölelerin (memlûklerin) ticaretinden büyük kazançlar sağlamışlardır

111



Soğdlular, bir tüccar unsur olduklarından Doğu Avrupa’dan Çin sınırlarına kadar 



her yerde barışsever tüccarlar sıfatıyla koloniler kurarak, yerli siyasî teşekküllerin hima-

yesinde kendi ticaret işlerini gütmek yolunu tutmuşlardır

112

. Ticaretle o kadar içli dışlı 



olmuşlardı ki, yabancı kavimlerin hâkimiyeti altına girmek bile ticârî faaliyetlerini etki-

lememişti

113

. Nitekim defalarca doğudan gelen kavimlerin saldırısına uğradıkları halde 



fazla direnmeden onlara boyun eğmiş, ancak bu göçebe kavimlerin olumlu yönlerinden 

faydalanarak ticâret alanlarını genişletmiş ve ticârî işlerini başarıyla devam ettirmişler-

dir

114


Bütün bu bilgiler Semerkant'ın yerli halkı Soğdlular'ın ticaret için çok uzak mem-

leketlere  gittiklerinin,  İpek Yolu ticareti üzerinde büyük söz sahibi olduklarının ve bu 

yolu  denetimleri  altına  aldıklarının  en  güzel  kanıtıdır

115

.  Onlar  ticaretten  elde  ettikleri 



yüksek gelirle gerçekten varlıklı bir topluluk haline gelmişlerdi. Zaten İslâmî fetihler sı-

rasında onların zengin ve yüksek yaşam standartlarına sahip olduğu İslâm kaynakların 

aktardığı bilgilerle de tescil edilmiştir. Kaynakların aktardığı bilgilere göre, Kuteybe b. 

                                                 

109

 Narain, “İndo-Europeans in İnner Asia”, s. 175. 



110

 Kitapçı, Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, 296, 297; Narain, “İndo-Europeans in İnner Asia”, 175. 

111

 Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 362. 



112

 Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, 33. 

113

 Ligeti, s. 60. 



114

 Mori, s. 344; Aydınlı, Semerkant Tarihi, s. 357. 

115

 Lıgeti, s. 216; Aydınlı, "Soğd Havzasının İktisadi ve Sosyokültürel Dinamikleri", s. 111-112. 



 

397 


 

Müslim burayı fethettiğinde elde edilen ganimetten bütün müslümanların gözleri kamaş-

mıştır

116


. Müslümanların buralara cizye vergisi olarak koydukları miktar diğer bölgelerde 

koydukları miktardan oldukça yüksektir

117

 ki bu da onların ekonomik durumunun ne ka-



dar iyi olduğunu gösterir

118


Öteden beri Çin, İran, Hindistan, Türk ülkeleri ve Doğu Roma memleketleri ara-

sında ticareti ellerinde tutan Soğdlular, bu yolla gerçekten büyük servet elde etmişlerdir. 

Orta Asya’nın en zengin tüccarları onlar arasında bulunuyordu. Ticaretle elde edilen gelir 

sayesinde memleket mâmur ve halk müreffeh bir hayat sürüyordu. Onlar, servet ve üm-

ranın bahşettiği refahtan bol bol istifade etmeyi de pek güzel biliyorlardı

119

. Bu durum 



onların medenî tavırlarına, kültür ve sanatına da yansımış, çevrelerindeki birçok bölge ve 

halka nazaran daha üst ve etkin bir kültüre sahip olmalarını sağlamıştır

120



Download 3.66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   46




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling