Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

O'rta Osiyoning ashel davri arxeologiyasi. O'rta Osiyo hududi ibtidoiy kishilar tomonidan qachon egallanganligi togrisidagi ayrim ilmiy farazlar doirasida fikr yuritish mumkin bo'lgan yodgorliklar o'rganilgan. Ma'lumki, O'rta Osiyoning paleolit davri yodgorliklarini o'rganish ishlari A.P.Okladnikovning o'tgan asrning 30-yillarida olib borgan qidiruv ishlari natijasida Teshiktosh gor-makonining o'rganilishidan boshlanib, hozirga qadar ko'plab yodgorliklar aniqlangan.

Hozirga qadar O'rta Osiyo hududidan ashel davriga oid yigirmaga yaqin aniqlangan ochiq turdagi joy makonlar va gor-makonlardan iborat arxeologik yodgorliklar mintaqaning pastekistliklarida, tog oldi va togli hududlarida joylashgan. Yodgorliklarning aksariyatida stratigrafik qazishmalar amalga oshirilgan, ayrimlarining sirtidan topilgan mazkur davrga oid tosh qurollari bilan mashhur. Ashel davri arxeologik yodgorliklari O'rta Osiyoning barcha hududlarida uchraydi. Xususan, otgan asrning 40-yillarida A.P.Okladnikov Turkmaniston Yangaja II, 60-70-yillarida M.R.Qosimov Toshkent vohasi (Ko'lbuloq), U.I.Islomov Fargona vodiysi (Selungur), V.A.Ranov Janubiy Tojikiston (Qoratov I va Lohutiy I va Guldara) H.A.Altpisbayev Janubiy Qozogiston (Bo'riqazigan, Tanirqazigan) va yaqin yillarda A.P.Drevyanko rahbarligidagi sibirlik arxeologlar guruhi (Janish va Dostig) hududlarida olib borilgan tadqiqot ishlari sababli O'rta Osiyoning ashel davri bo'yicha muhim yangi ma'lumotlar to'plangan.

Bu mintaqaning ashel davri yodgorliklari sanasi akademik O.I.Islomov o'zining oxirgi ilmiy maqolalarida Selungir makoni sanasini mil.avv. 1,5 mln. yilliklar doirasida beligilagan. Lekin, boshqa bir tadqiqotchi olimlar unga e'tiroz bildirgan holda, so'nggi ashelning ilk bosqichlariga oidligini e'tirof etishadi.

O'rta Osiyoning eng qadimgi yodgorliklari orasida arxeolog olim V.A.Ranov tomonidan o'rganilgan Janubiy Tojikiston hududidagi Guldara, Qaratov I va Lohutiy I kabi makonlari muhim o'rin egallab, ular ashel davrining turli bosqichlaridan xabar beradi.

Ulardan eng qadimgisi Obimozor daryo vohasidagi Guldara makoni paleomagnit usulidagi tekshirish natijalariga ko'ra ashel davrining ilk bosqichiga oid. Makonning madaniy qatlamidan olingan tosh qurollarining hajmi ancha kichik. Ular dumoloq shaklli nukleuslar, tosh bo'lakchalari, uchrindilar, qirgichlar va sanchqilardan iborat bo'lib, ular qayroqtoshlardan yasalgan.

Ashel davrining keyingi bosqichlariga oid Qaratov I, Lohutiy I va boshqa joy makonlari muhim ahamiyatga ega. Qaratov I yodgorligi Dushanbe shahridan 50 km. janubi-sharqda dengiz sathidan 1125 metr balandlikda joylashgan. Yodgorlikning madaniy qatlamlari yerning tektonik siljishi natijasida soz tuproq tagiga ko'milib ketgan. Madaniy qatlamlaridan qazib olingan tosh qurollarining yasalishi juda sodda bo'lib, nisbatan kam sonli qismi past navdagi chaqmoqtosh va ko'progi daryo toshlaridan ishlangan. Ular chopperlar (skrebla, skrebki, prokolki to'qnagich) Yodgorlikda termolyuminissent usulidagi tekshirish natijalari asosan mil.avv. 200 ming yilliklar doirasida sanalanishi mumkinligi ta'kidlangan.

Nisbatan rivojlangan madaniyat bosqichiga ega bo'lgan Lohutiy I yodgorligi Obimozor daryosining o'ng irmogi Hashar daryosi soxilida joylashgan bolib, tosh qurollari daryo toshlaridan yasalgan bo'lib, Qaratov I yodgorligidagi tosh qurollarga nisbatan ishlanishi takomillashgan shaklga ega bo'lgan. Nukleuslari gardishsimon va bir maydonchali, bir tomonli. Shuningdek, daryo toshidan qopol ishlangan nukleuslar ham mavjud. Tosh qurollarga ishlov berishda qisman levallua texnikasi kuzatiladi. Tishli, oyiq qilib ishlangan tosh qurollari va chopperlar ham uchraydi. Makonning madaniy qatlamlarini termolyuminissent usuli bo'yicha mutloq tekshirish natijalari uning 120-130 ming yil qadimiylikga egaligini ko'rsatgan.

Janubiy Qozogistonning Qoratov hududidagi H.A.Altpisbaev o'rgangan Bo'riqazigan va Tanirqazigan yodgorliklari muhim o'rin egallaydi. Kichik Qoratov hududida Kamer togining janubiy yonbagirlarida Ko'ktol daryosidan Sharqda yerning ustki qismidan tadqiqotchi ko'psonli tosh qurollarini terib olgan. Qurollar ko'kimtir-Qora rangli chaqmoqtosh tosh navidan ishlangan. Ulardan chopper va chopping shaklli tosh qurollar ko'pchillikni tashkil etadi. Ikki tomonlama ishlov berilgan qol choqmorlari mavjud bo'lib, tadqiqotchi olim ularning shakli, urib sindirish va ishlov berilish texnikasiga ko'ra ikki turini ajratadi. Sindirilmalar shakli va o'lchamiga ko'ra turli xildagi yirik nushalardan iborat. Mazkur yodgorliklar tadqiqotchi tomonidan ashell davrlari bilan sanalangan.

Janubiy Qozogistonda, Jambil viloyatida joylashgan Shabakti makoni muhim o'rin egallaydi. Tadqiqotchi tomonidan Kichik Qoratovning shimoli-sharqiy tomonidan ashell-muste davrlari bilan sanalagan Takali va Qizilrisbek makonlari ham o'rganilgan. Tosh qurollari juda sodda bo'lib, yuqorida keltirilgan tosh navlaridan yasalgan. Sindirilmalar yuqorida keltirilgan xillaridan iborat. Nukleuslardan gardishsimon ikki tomonlilari ajralib turadi va ularning ayrimlari 20 sm.ga boradi. Ayrim nukleuslar uchburchak shaklli levallua ko'rinishda. Stratigrafik qatlamga ega bo'lmaganligi sababli tosh qurollarining shakllariga ko'ra ularning bir qismi muste davriga oid bo'lishi mumkin, degan xulosaga kelingan.

Ochiq turdagi makonlardan Angren shahridan janubi-garbda Ko'lbuloq makoni Ohangaron daryosining o'ng irmogi hisoblanadigan Jarsoyning o'ng tomonidagi soy bo'ylab uzunasiga joylashgan tepalikning qiyalangan joyida shu nomdagi buloq yaqinida joylashgan. Bu hudud Toshkent vohasidagi yirik tog tizmalaridan biri hisoblanadigan Chotqol tog tizimasining janubi-garbiy yon bagirlarida joylashgan. Arxeologik yodgorlik 1962 yili O.M.Rostovsev tomonidan aniqlangan bo'lib, 2007 yilga qadar ma'lum to'xtalishlar bilan bir necha bor qazishma ishlari olib borilgan. O'tgan asrning 60-80 yillarida M.R.Qosimov, 1994-1994 yillarda O'zR FA Arxeologiya instituti ilmiy rahbarligida (O'.I.Islomov - ekspedisiya ilmiy rahbari, K.A.Kraxmal, B.K.Sayfullayev, N.O.Hushvaqtov) RF FA Arxeologiya instituti Leningrad bo'limi hamkorligida (N.K.Anisyutkin) va 2007-2008 yillarda O'zR FA Arxeologiya instituti, RF FA Sibir bo'limi Arxeologiya va etnografiya instituti va Bryussel san'at va tarix qirollik muzeylari qo'shma ilmiy espedisiyasi (O'zbekiston-Rossiya-Belgiya) tomonidan o'rganilgan.

Amalga oshirilgan qazishma ishlari natijasiga ko'ra 19 metr qalinlikda 49 ta madaniy qatlamlar aniqlanib, ulardan 22 tasi ashel, 24 tasi o'rta paleolit (muste) va 3 tasi esa so'ngi paleolit davrlariga oid bo'lib, bu yerda ibtidoiy jamoa a'zolari taxminan ashel davrining ўxirgi bosqichlari (mil.avv. 200 ming yilliklar) dan to so'nggi paleolit (mil.avv. 24 ming yilliklar) davriga qadar muntazam hayot kechirganliklaridan habar beruvchi ashyoviy dalillar aniqlangan.

O'rta Osiyoning ashel davri topilmalari orasida Selungir makoni ahamiyati yuqori sanaladi. Yodgorlik Oloy tog tizmasidagi qaydarkon degan joyda joylashgan. Dastlab u o'tgan asrning 50-yillarida A.P.Okladnikov tomonidan o'rganilgan bolib, so'nggi paleolit davri bilan sanalangan. 80-yillarda arxeolog olim O'.Islomov va 90-yillarda uning shogirdi K.Kraxmallar tomonidan qazishma ishlari davom ettirilgan. qazishma natijalarida yodgorlikning beshta madaniy qatlami aniqlanib, ulardan jami 1417 dona tosh qurollari, shundan 852 ta uchrindi, 306 ta turli tosh qurollari va 38 ta nukleuslar olingan. Shuningdek, hayvon suyaklari bilan birgalikda eng qadimgi odamlarga tegishli suyaklar ham topib o'rganilgan. Suyaklar ibtidoiy odam bosh chanogining yuqori qismi, olti dona tish va yelka suyak bo'laklaridan iborat bo'lgan. Hayvon suyaklari topilmalari esa ayiq, bori, yovvoyi cho'chqa, buqa, tur, ot, arhar, bugu va nasorglarga tegishli bo'lgan.

Yodgorlikning shakllangan vaqtining mutloq davri bo'yicha ikki xil sanalar keltiriladi. U.I.Islomov yodgorlikning mutloq sanasini mil.avv. 1,5 mln. yillik bilan davrlashtirishsa, ayrim xorijlik mutahassislar uning qadimiyligini inkor etgan holda ashel davrining so'nggi bosqichiga oid ekanligini aytishadi.

Shuningdek, Turkmaniston hududida Turkman (ilgargi Krasnavodsk) yarim oroli hududida Yangaja va hara Tengir temir yo'l stansiyalari oraligida arxaik shakldagi ko'chirindi (otshep) va ikki nushadagi keskich (rubilsa) topilgan Qashqirbuloq (Turkmaniston) On Archa (Qirgiziston), yodgorliklari O'rta Osiyo hududida ashel davrining boshlaridan ibtidoiy jamoa kishilari yashay boshlab, ularga tegishli makonlar mintaqaning pasttekisliklaridan tortib, baland tog tizmalariga qadar bo'lgan keng hududlariga yoyilgan.

O'rta Osiyoning muste davri arxeologiyasi. Muste davri - riss-vyurm (interglyasial-muzlik oraligi) va vyurm muzligi davrlariga togri keladi. Bu davrda o'tgan asrning oxirlariga qadar odamzodning paleoantrop (neandertallar) turi yashab, ulardan zamonaviy qiyofadagi odamlar-neoantroplar (xoma sapiens) ajralib chiqqanligi togrisidagi ilmiy qarashlar hukmron bo'lgan. Taxminan o'tgan asrning Oxirgi choragidan neandertallar zamonaviy qiyofadagi ongli odamlarning ajdodi emasligi, ular mil avv. 23 ming yillikga qadar birga yashab, keyinchalik ularning turlari qirilib ketgan, degan ilmiy fikrlar ilgari surilib, hozirgi paytda uni tasdiqlovchi paleoantropologik ma'lumotlar doirasi kengaygan.

Muste davrining dastlabki bosqichi (mil.avv.120/100-80/70 ming yilliklar) riss-vyurm muzliklari oraligi davridan iborat bo'lib, harorat issiq va yogingarchilik miqdori yuqori bo'lgan bu davrda yer yuzida ashel davriga xos villifrank (issiqsevar) faunasi vakillari tarqalib, ibtidoiy kishilarning yashashlari uchun ancha qulay bo'lgan.

Muste davri moddiy madaniyati sohasida ma'lum ijobiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Bu davrda Еvrosiyoning garbiy mintaqalarida tosh qurollariga ishlov berishning levallua texnikasi yanada takomillashadi. Janubiy o'lkalarda esa uning lokal hududlar uchun xos bo'lgan usullari vujudga keladi. Nukleuslar mukammallashib, ular obdon tayyorlangan zarb maydonchasi bilan farq qilgan. Zarb maydonchasi hosil qilingan nukleuslardan tekis burchakli uchrindilar ko'chirib olish va ulardan mehnat qurollari sifatida foydalanishlari mumkin bo'lgan. Bu davrda tosh qurollariga ikkilamchi ishlov berish, ya'ni retushlash (tigini o'tkirlash) usullari takomillashadi. Retushlashda biror vositalar: suyak, shoh yoki toshlardan foydalanilgan. Bu davrda ayniqsa, tosh qurollarining tigini qol kuchi bilan siqib o'tkirlash “otjimniy retush” usuli takomillashadi. Uni amalga oshirish uchun ko'proq suyak yoki hayvon shohlaridan foydalanilgan. Tosh bo'lakchasini retushlash jarayonida tosh qurol tigi tishli yoki arrasimon shakl hosil qilgan. Natijada aniq shakl hosil qilgan, ko'p hollarda o'tkir uchli bodomsimon tosh qurollari vujudga kelib, ulardan xojalik maqsadlari va ov jarayonida foydalanish mumkin bo'lgan. Tabiiy xususiyatiga ko'ra faqat chaqmoqtosh navli toshlarda retushlash ishlarini qollash mumkin. Chaqmoqtosh navli toshlar asosan Еvrosiyoning shimoliy qismida ko'proq uchraydi, janubiy o'lkalarda uning noyobligi tufayli Mehnat qurollari yasashda qayroqtosh va daryo toshlaridan foydalanilgan. Bunday turdagi tosh qurollariga ikkilamchi ishlov berish imkoniyatining bo'lmaganligi sababli ularning arxaik shakli saqlanib qoladi. Shuning uchun paleolitshunos olim H.L.Movius tosh qurollarining ishlanish usuliga ko'ra ikki asosiy guruhga ajratib o'rganishni taklif qiladi.

V.A.Ranov O'rta Osiyodagi paleolit davri arxeologik yodgorliklarning tosh qurollariga ishlov berish texnikasiga ko'ra levallua, levallua-muste, togli muste, muste-saon kabi guruhlarga bo'lgan. Keyinchalik Toshkent vohasidagi Ko'lbuloq makoni tosh qurollari texnikasi asosida M.R.Qosimov tishli muste texnikasi faoliyati togrisida fikr bildirgan. Lekin, R.H.Suleymanov mazkur davr tosh qurollarining ishlanish texnikasiga ko'ra ikki guruhga ajratgan.

O'rta Osiyoning muste davriga oid dastlabki makon 1938 yili A.P.Okladnikov tomonidan o'rganilgan Teshiktosh gor makon so'nggi oradan 70 yildan ortiq davr mobaynida O'rta Osiyo hududidan muste davriga oid 200 dan ortiq arxeologik yodgorliklar aniqlangan. Muste davri yodgorliklari O'rta Osiyoning barcha hududlarida mavjud bo'lsada, ularning asosiy kopchlik qismi O'zbekiston va Tojikiston respublikalari hududlaridan tarqalgan ochiq turdagi joy-makon va gor makonlardan iborat. Muste davriga oid yodgorliklarni o'rganishda A.P.Okladnikov, D.N.Lev, V.A.Ranov, R.H.Suleymanov, S.A.Nesmyanov, M.R.Qosimov, M.J.Jo'raqulov, T.Mirsoatov, Ne'matov, B.Sayfullayev, N.Hushvaqtov va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan stratigrafik mazmundagi arxeologik ilmiy ishlari muhim o'rin tutadi.

Muste davri makonlari orasida Boysun togining janubiy yonbagrida Turgandaryoning (Sheraboddaryoning yuqori oqimi) chap tomonida Zovtalashgansoy yoqasida, dengiz sathidan 1500 metr balandlikda joylashgan Teshiktosh gor-makoni muste davri yodgorliklari orasida muhim o'rin egallaydi. Gor-makonda 1938 yili arxeolog olim A.P.Okladnikov tomonidan arhologik qazishma ishlari olib borilgan. Gor-makonda amalga oshirilgan tadqiqot ishlari davomida muste davriga oid beshta madaniy qatlam aniqlanib, ulardan jami 2859 nushadagi artefakt olingan. Ulardan 2520 tasi tosh qurollari yasash jarayonida hosil bo'lgan uchirindilarni va 339 tasi esa ishlov berish tugallangan tosh qurollarini tashkil etadi.

Tosh qurollari asosan kremniylashgan ohaktoshdan yasalgan, nisbatan yuqori sifatli tosh navi, ya'ni yashmasimon chaqmoqtoshdan qisman foydalanilgan Tosh qurollari muste davriga xos ishlov berish usullari asosida yasalgan. Tosh qurollari orasida nukleuslar (134 ta) va plastinlar kopchlikni tashkil qiladi. Keyingi o'rinni ovda foydalanilgan to'gnagich, tosh nayza, qirgich kabilar egallaydi.

Nukleuslardan notekis gardishli radial qiyshiq sindirilganlari nisbatan kopchlikni tashkil qilib, ular notogri o'lchamga ega. Nukleuslardan kam sonli ikki tomonlama gardishlilari ham mavjud. Ikkinchi turdagi nukleuslar uch burchakli bo'lib, ularning ayrimlarini bir zarb maydonchali guruhiga kiritish mumkin. Maqsadli ishlangan qurollardan tognagich, qirgich va sanchqilar muhim o'rin egallaydi. Tognagich va qirgichlar nisbatan yirikroq uchrindilardan yasalib, ikkilamchi ishlov berilganda qavariq va tekis tig hosil qilgan. Sanchqilarning ikki turi: uchburchak va bir tomoni qavariq, qarama-qarshi tomoni qayrilganlari ajralib turadi. Ulardan birinchisi ov jarayonida, ikkinchisi esa novdalarga ishlov berish ishlarini bajargan. Sanchqilar o'lchami va bir tomonlama ishlov berilganligi bilan ajralib turadi. Tognagichlarning ham o'lchami kichkina. Boshqa bir turli tosh bo'laklari-plastinlardan ham foydalanilgan.

Teshiktosh uchun baland tog hududlarida yashovchi fauna vakillari xos bo'lib, topilgan hayvon suyak topilmalari orasida asosiy ko'pchillikni sibir tog echkisi, ya'ni kiyik (38 bosh), kam sonli bugi, ot, ayiq, giena, leopard, quyon (bir qisman ikki bosh) va kemiruvchilar hamda qushlarning suyaklarini tashkil etadi. Teshiktoshliklarning ovchilikdagi asosiy o'ljasi ko'proq kiyiklarga qaratilgan bo'lib, boshqa turdagi hayvonlarni imkoniyat tugilgan holatlarda qolga tushirishgan bo'lsa kerak.

Teshiktosh gor-makonidan topilgan neandertal bolasining bosh chanogi O'rta Osiyoda tosh davri makonlari orasidagi muhim paleoantropologik topilma hisoblanadi. Bosh chanoq yuqori madaniy qatlamda joylashgan bo'lib, butun tana qismi skleti toliq saqlanmagan. Tadqiqotchining xulosasiga kora bola qabri atrofida tog echkisining juft shoxlari tartib bilan terib qo'yilgan. Neandertallar marxumlarni dafn etish ko'nikmasiga ega bo'lishi mumkin. Antropolog olim M.M.Gerasimov bo'laklangan bosh chanoqni tiklab, uning qiyofasini yaratishga erishgan. Shuni alohida ta'kidlash zarurki, hozirgi paytda neandertallar zamonaviy qiyofadagi odamlarning ajdodi bo'lmagan, degan qarashlar ustinlik qilmoqda. Paleantropologik ma'lumotlarning guvohlik berishicha neandertallar zamonaviy odamlar bilan birga yashashib, ular bundan taxminan 23 ming yillar burun qirilib ketishgan ekan.

Toshkent vohasidagi ko'p qatlamli ochiq turdagi Ko'lbuloq makoni Ohangaron daryosining o'ng irmogi hisoblanadigan Jarsoyning o'ng tomonidagi soy bo'ylab uzunasiga joylashgan tepalikning qiyalangan joyida shu nomdagi buloq yaqinida joylashgan. Makon O.M.Rostovsev (1962) tomonidan aniqlanib, M.R.Qosimov tomonidan O'zR FA Tarix instituti (keyinchalik Arxeologiya instituti) dastlabki qazishma ishlar (1963, 1967, 1971, 1975 yilllar). Keyinchalik akad. O'.I.Islomov boshchiligidagi ekspedisiya (1994, 2007-2008) Rossiya Federasiyasi mutaxassislari bilan hamkorlikda qazishma ishlarini davom ettirish bilan birgalikda Ko'lbuloq atrofi hududlarida paleolit davriga oid yangi makonlar aniqlangan.

Ochiq turdagi makonlardan Ko'lbuloq yodgorligi O'rta Osiyoning paleolit davriga oid muhim yodgorliklaridan biri hisoblanib, yodgorlikning o'rtadagi madaniy qatlamlari (4-28 qatlamlar) muste davriga oid. Tosh qurollari kremniylashgan tosh navlari va qayroqtoshlardan ishlangan Mehnat qurollaridan iborat. Makondan gardishsimon levallua va protoprizma shakldagi nukleuslari xos. Tosh qurollari qirqish, kesish, teshish va boshqalardan iborat bo'lib, ular tishli yoki o'yiqli usuldagi ikkilamchi ishlov berish asosida yasalgan. Yodgorlikning madaniy qatlamlarida kul qoldiqlari va hayvon suyaklari ham uchraydi. Bu erdagi ibtidoiy odamlar chayla uylarda yashashib, ovchilik va terib termachilik bilan kun kechirishgan

Samarqand viloyati hududida Omonqoton gor-makoni, Qotirbuloq va Zirabuloq kabi ochiq turdagi joy makonlar mavjud bo'lib, ular arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan.

Zarafshon tog tizmasining yon bagrida Omonqoton qishloqi yaqinida joylashgan Omonqoton gori o'tgan asrning 40-yillari oxirlarida (1947-1949 yillar) D.N.Lev tomonidan o'rganilgan, gorning ogzi shimoliy-garbga tomon qaragan bo'lib, kenligi 1,5 m., balandligi 0,9 m. va ichkarisi 25 m. ni tashkil etib, taxminan yarmidan oshgandan so'ng ikkiga ajraladi. Tadqiqot ishlari davomida madaniy qatlamlari butunlay qazib olingan. Undan topib o'rganilgan qurollari chaqmoqtosh, kvas, diorit kabi tosh navlaridan yasalgan. Ular uchli paykonlar, plastinkasimon qurollar, chopqilar, nukleuslar va uchrindilardan iborat. Hayvon suyaklari orasida qo'ngir ayiq, tog echkisi, mayda kemiruvchilar va boshqalarning suyaklari ko'plab uchraydi.

Samarqand shahridan taxminan 100 km. janubi-garbida Qotirbuloqni ochiq turdagi yodgorliklar sirasiga kiritadi. Qotirbuloq makonidagi tosh qurollarini chaqmoqtosh, diorit, kvarsit va daryo toshlaridan yasalgan o'tkir uchli paykonlar, qirgichlar, teshgichlar, parmalar, bargsimon qurollar hamda daryoning shagal va chaqmoq toshlaridan yasalgan chopping va chopper, yassi va gardishsimon nukleuslar, uchrindilar va boshqalardan iborat. Ular O'rta Osiyoning boshqa muste davri makonlariniki bilan umumiy oxshashlikga ega. Unga yaqin bo'lgan joydagi Zirabuloq makoni moddiy topilmalarini ham kiritish mumkin.

Obirahmat gor-makoni. O'rta Osiyodagi paleolit davrining noyob gor-makonlaridan biri sanaladigan Obirahmat Toshkent viloyati Bo'stonliq tumani hududida Toshkent shahridan 100 km. Sharqda Tyanshan tog tizmasining janubi-garbiy qismida joylashgan bo'lib, gor makon A.R.Muhammadjonov tomonidan (1962) aniqlanib, M.M.Gerasimov va H.K.Nasriddinovlar tomonidan dastlabki qazishma amalga oshiriladi va R.H.Suleymanov (1964-1965) davom ettirgan. 1998 yildan O'zRFA Arxeologiya instituti va Rossiya FA Sibir bo'limi Arxeologiya va etnografiya institutlari hamkorligida ilmiy tekshirish ishlari qayta tashkil etiladi.

Amalga oshirilgan qazishma ishlarining natijalariga ko'ra gor-makon 10 m. qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlamlar aniqlangan. R.H.Suleymanov olib borgan arxeologik tadqiqotlari natijasida makondan aniqlangan tosh qurollarining ishlanish texnikasiga bo'lgan o'z davri yondashuvlariga asoslangan olimi yodgorlikni muste davri bilan belgilagan. Keyingi qazishma ishlari natijasida toshga ishlov berish texnikasi xususiyatlarini asoslangan tadqiqotchilar yodgorlikni mustening keyingi va so'nggi paleolit davrining ilk bosqichlari bilan belgilashmoqdalar.

Yodgorlikda amalga oshirilgan bir nechta kalibrli mutloq tekshirishlari orasida uran toriy va radiokarbon usuli natijalarining ahamiyati katta sanaladi. Yodgorlikning yuqori madaniy qatlami mil.avv. 42000+-1400 ming yillik bilan sanalangan. Boshqa turdagi mutloq tekshiruvlar esa, yanada qadimiyroq sanani (95 000 va 125 000 yillar) ko'rsatgan. Gor makon qalin madaniy qatlami unda ibtidoiy kishilar uzoq muddat istiqomat qilganliklaridan dalolat beradi.

Gordan topilgan suyaklarning yarmidan ko'progini yovvoyi echkilarga tegishli. Shuningdek, tog echkisi (kiyik), bugu, qo'y, cho'chqa suyaklari ham mavjud. Bu yerda yashagan kishilar asosan tog echkisiga ov qilishgan. Topib o'rganilgan tosh kurollarining aksariyatini kremniylashgan toshdan yasalgan prizmasimon, ya'ni protoprizma texnikaga asoslangan turli qurollardan iborat. qurollar hududdagi kremniylashgan mahalliy tosh zahiralariga ishlov berish imkoniyatlariga mos holda ko'chirib olingan uchrindilar nisbatan ancha qalin bo'lib, ularning ba'zilariga qayta ikkinchi marta ishlov berilgan. Asrimiz boshlarida A.P.Drevyanko rahbarligidagi ekspedisiya hodimlari tomonidan arxeologik qazishmalarida zamonaviy qiyofadagi qadimgi odamlarga tegishli suyak qoldiqlarini topib o'rganishga muvoffaq bo'lishgan.

Muste davrining bunday turdagi makonlaridan Tojikiston Respublikasi Vaxsh tog tizmalarining janubi-garbiy qismida joylashgan Ogzikichik gori muhim yodgorliklar sirasiga kiradi. gordagi madaniy qatlam 1 m. ni tashkil etadi. Bu erdan qayroq toshdan ishlangan qurollar: plastinkalar, o'tkir uchli qurollar, parakchalar va qurol sifatida ishlatilgan uchrindilar, pichoq, qirish, kesish, teshish maqsadlarida foydalanilgan tosh parchalari qazib olingan. Bu qurollarning aksariyati retushlangan.

Ochiq turdagi makonlar sirasiga Vaxsh vohasida joylashgan Qorabura va Oqjar yodgorliklari tegishli. Qorabura joy-makonidan juda ko'p tosh parchalari va Mehnat qurollari topilgan bo'lib, ularning yarmi qurol yasash maqsadida o'zakdan ko'chirib olingan mayda bo'laklardan iborat. Ular nukleuslar, uchrindi, uchli paykonlar. Nukleuslarning asosiy qismini bir tomonli gardishsimonlilar va kamchilik qismini esa ikki tomonli gardishsimonlari va protoprizma shaklga ega bo'lganlari tashkil etadi. Tosh qurollar orasida ayniqsa, chopper va choppinglar ham ko'p uchraydi.

Qirgizistonning muste davriga oid makonlari ham nisbatan yaxshi o'rganilgan. Bu erdagi Tossor va Georgiy do'ngligi kabi yodgorliklari muste davrining mashhur makonlari sanaladi. Tossor tosh qurollari muste davrining so'nggi bosqichi va so'nggi paleolitning ilk bosqichlariga oid. Georgiy do'ngligi mehnat qurollari yuqori pleystosenning boshlanish davriga oid. Janubiy Qirgizistondagi Isfara daryosi vodiysidagi Ho'jagayir degan joydan ham muste davriga oid manzilgoh topilgan. U yerdan toshdan yasalgan-parrakchalar, qirgichlar, pichoqsimon qurollar, nukleuslar, sixchalar topilgan.

So'nggi paleolit. So'nggi paleolit davrida muzlikning oxirgi (vyurm yoki valday) bosqichga togri keladi. Bu davr davomida ibtidoiy jamoa a'zolari yangi yerlarni o'zlashtira borib yer yuzining barcha hududlariga (Amerika va Avstraliya) tarqalib bo'ladi. Eng muhim yangilik insoniyat qiyofasidagi o'zgarishlarning sodir bo'lishi edi. Zamonaviy qiyofadagi odamlar-xoma sapiens sapiens, ya'ni kramanyon turidagi odamlarning shakllanishi bilan antropogonez jarayoni nihoyasiga etadi. Kishilik jamiyati taraqqiyotidagi bunday muhim o'zgarish ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotidagi dastlabki tub burilish davrining boshlanishi hisoblanardi.

Ongli odamning paydo bo'lishi jamiyat hayotining barcha sohalarida muhim o'zgarish va yangiliklarning sodir bo'lishi bilan davom etadi. Moddiy madaniyat o'zgarishlaridan toshga ishlov berishning prizma texnikasi paydo bo'ladi. Prizma shaklli nukleuslardan yupqa va uzunroq tosh bo'laklarini (plastinka) ko'chirib olish qulay bo'lib, ilgargiga tosh qurollarga nisbatan tigi o'tkir va ixcham tosh qurollarini yasash imkoniyatini yaratadi. Prizmasimon nukleuslardan sindirib olingan tosh bo'laklari ko'pincha ikkilamchi ishlov berish-retushlashga zarurat qolmaydi.

Ibtidoiy kishilarning sun'iy uy-joylarni qurish amaliyotini o'zlashtirishi natijasida ularning yashash sharoitlari yaxshilanib bordi. Ibtidoiy kishilar faqat tog va tog oldi hududlarida yashab qolmasdan keng vodiylar bo'ylab tarqala boshladi.

Ongli inson tafakkurining takomillashib borishi bilan tabiat sirlarini anglashga bo'lgan harakat amaliy tajribalarining ortib borishiga sabab bo'ladi. Inson ongidan tashqaridagi kuchlar togrisida tasavvurlar paydo bo'lishi bilan ibtidoiy diniy qarashlar shakllanib bordi. Bunday qarashlar bir jihatdan ibtidoiy tasviriy san'atning vujudga kelishiga ham turtki bo'ldi.

So'nggi paleolit muste davriga nisbatan yaxshi o'rganilmagan, mavjud joy-makonlar soni ham kamchilikni tashkil etadi. Bu davr kishilari faqat gorlardagina yashamasdan, vodiylar va daryo bo'ylariga ham tushib kelib kun kechira boshlaydilar. Shuning uchun bu davrga oid makonlar tabiat hodisalari oqibati va keyinchalik yerlarning o'zlashtirilishi natijasida ularning madaniy qatlamlar yo'qolib, hozirgi paytda saqlanib qolmagan. O'rta Osiyoda so'nggi paleolit davri mil.avv. 40/35-12 ming yilliklar doirasida sanalanadi. O'rta Osiyoning barcha hududlarida joylashgan arxeologik yodgorliklarda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot natijalariga asoslangan olimlar butun mintaqaning butun davrga oid arxeologik majmuasini bosqichlarga ajratishga harakat qilishgan. Masalan, arxeolog olim V.A.Ranov so'nggi paleolit davrining quyidagi to'rtta variantini ajratib ko'rsatadi: Qorakamar, Ho'jagor, Samarqand, Ko'lbuloq.

Toshkent vohasida so'nggi paleolit davriga oid Ko'lbuloq joy-makoni va Obirahmat gor makonlari tegishli bo'lib, ularning har ikkisi o'zidan oldingi muste davrining davomida rivojlanib, moddiy madaniyat xususiyatlarini saqlab qoladi. Ko'lbuloq joy-makonining yuqoridagi uchta madaniy qatlami so'nggi paleolit davriga oid bo'lib, tosh qurollari ishlanish usuliga ko'ra muste davridagidan farq qilmaydi.

Samarqand makoni. Samarqand manzilgohi shahar markazida Siyobcha soyining o'ng soxilida joylashgan. Makonning madaniy qatlami joylarda 3-4 va 3-7 metrdan iborat. Makondan 75 mingga yaqin tosh qurollar topilgan. qurollarning ko'pchiligi chaqmoqtosh, diorit, amfibolit kabi tosh jinslaridan yasalgan. Tosh qurollar uchun xom-ashyo 7-8 km. shimolda joylashgan Cho'pon ota, degan joydan olib kelingan bo'lishi mumkin. Toshdan yasalgan Mehnat qurollari qirgich, keskich, sihchalar, pichoqlar, gardishsimon nukleuslar, uchrindilar, ushatgichlar, boltalar va yupqa parrakchalardan iborat. Bular orasida hayvon terilariga ishlov berish uchun mo'ljallangan qirgichlar, teshgichlar va suyakdan yasalgan mehnat qurollari ham ajralib turadi. Ayniqsa, topilmalar orasida 16 sm. tosh bolta, tesha vazifasini bajaruvchi toshdan yasalgan qurol diqqatga sazovor. Bunday topilma boshqa manzilgohlardan uchramaydi. Makonda ibtidoiy odamlar yashagan chaylalarning izlari ham uchraydi. Chaylaning umumiy maydoni 100 metr kvadratni tashkil etadi. M.J.Jo'raqulov Samarqand makonini so'nggi paleolit davrining o'rta bosqichiga oidligini ta'kidlaydi. Lekin, tadqiqotchi arxeolog N.Hushvaqtov tosh qurollarini shakllariga asosan so'nggi paleolitning oxirlariga qadar yoshartirish taklifini bildiradi. Makondan topilgan odam suyaklari 25 yoshlardagi zamonaviy qiyofaga ega bo'lgan ayol jinsiga tegishli elka suyak, pastki jagining 9 ta tishi va boshqa tishlaridan iborat. Keyinchalik birinchi topilmaga o'xshash 35 yoshlardagi erkak yoki ayol jinsiga tegishli bo'lgan 10 ta tishi saqlangan pastki jag topilgan.

Qorakamar varianti Shimoliy Afgonistonning shu nomdagi yodgorligi asosida belgilangan. Turkmanistondagi Krasnovodsk yarim orolida joylashgan Yangaja II ustaxona-makoni Qorakamar variantiga mos keladigan yodgorlik hisoblanadi. Bu makondan nukleuslar, uchrindilar, parrak va parrakchalar, teshgich, keskich va boshqa tosh qurollari topib o'rganilgan. Ular orasida nukleussimon qirgichlarning ahamiyati yuqori bo'lib, ularga oxshash qurollar Falastinning so'nggi paleolit davriga oid yodgorliklarining quyi qatlamidan ham topib o'rganilgan.

Tojikistondagi Ho'jagor makonidan esa oq, qora va ko'k rangdagi chaqmotoshlardan yasalgan mehnat qurollari majmuasi topib o'rganilgan. Bu tosh qurollar nukleus, qadama, plastinka va boshqalardan iborat. Bulardan tashqari mahsus Mehnat qurollari: parmalagich, teshgichlar ham topib o'rganilgan.

Tojikiston Pomir tog tizmasidan Darvoza togining garbiy qismidagi daryo vohasida ko'p qatlamli Shugnou joy-makoni joylashgan. Bu makonda to'rtta madaniy qatlam aniqlangan. Makonning umumiy maydoni 500 metr kvadrat bo'lib, madaniy qatlamlar nisbatan kichrayib boradi. Birinchi va ikkinchi madaniy qatlamlarda olovdan kuygan tuproq izlari aniqlangan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa ibtidoiy jamoa kishilarining ish joyi o'rni aniqlangan. To'rtinchi madaniy qatlamda yashash joylari bo'lmagan. Olov qoldiqlari makonda odamlar uzoq yashamaganliklaridan dalolat beradi. Mehnat qurollariga ko'ra manzilgoh bu erda yashagan ovchi qabilalarining mavsumiy manzili bo'lganligidan guvohlik beradi. Shugnoudan topilgan barcha tosh qurollarni uch (1-madaniy qatlam, II-madaniy qatlam, III-madaniy qatlam) guruhga bo'lish mumkin. Birinchi madaniy qatlamdan ko'p sonli plastinka, nukleus-qirgichlar topilgan. Mehnat qurollari bir xilda: keskich, plastinka, retushli parrakchalar va boshqalar.

Ikkinchi madaniy qatlamda plastinkalar kopchlikni, nukleuslar esa kamchilikni tashkil etadi. Ammo, qirgichlar, ushatgichlar, keskichlar soni ko'payadi. III va IV- madaniy qatlamida esa kam sonli plastinka va nukleuslar topilgan. Bu esa pastki ikki madaniy qatlamning yoshi o'rta paleolit davriga oid ekanligidan dalolat beradi.

Asrimiz boshlarida O'zMU arxeologiya kafedrasi R.H.Suleymanov rahbarligida Kolorado universiteti (AQSH) antropologiya departamenti xodimlari bilan hamkorlikda Qashqadaryo vohasi hududida tadqiqot ishlarini olib borib, Oyoqchisoyning yuqori qismida Angillak gor-makonida qazishma ishlarini olib bordi. Qazishma davomida tosh qurollari, paleozoologik va paleoantropologik topilmalar aniqlangan. Tosh qurollari kvars va qayroqtoshlardan iborat. Bu yerdan odam oyogining kaftidan iborat bir nushadagi suyak topilgan. Radiokarbon tekshirish natijalariga ko'ra gor-makon madaniy qatlami mil.avv. 42-26 ming yillikga tegishli bo'lgan.

O'rta Osiyoning bu davrga oid manzilgohlarida oldingi davrga nisbatan hayvon suyaklari qoldiqlari ko'plab uchraydi. O'rta Osiyoning so'nggi paleolit davriga oid ko'pgina makonlarda hayvon suyaklari ko'proq uchraydi. Masalan, Shugnou makonidagi ochoqlar yonida ot, ho'kiz yoki bizon, qoy echkilarning suyaklari topib o'rganilgan. Samarqand manzilgohida ham hayvon suyaklari ko'plab uchraydi. Bu yerdagi suyaklarning ko'pchilligini ot, so'nggi paleolit davri eshagi, ibtidoiy turlarniki tashkil etsa, tuya, Buxoro bugusi, kam sonli cho'l qoyi, jayron, toshbaqa, bo'ri va qushlarning suyaklari aniqlangan. Bu hududda cho'l, to'qay, tog va tog oldi hududlarga mansub hayvonlar ko'p bo'lgan. Ko'lbuloqdan topib o'rganilgan suyaklar bugu, ot, sirtlon, yovvoyi qoylarga tegishli.

Umuman olganda yer sharida yashovchi aholi turli tabiiy sharoitdan kelib chiqib, mahalliy sharoitga moslashgan hayvonlarni ov qilish va terib termachilik bilan kun kechirishgan. O'rta Osiyo hududidagi makonlardan topib o'rganilgan yavvoyi hayvon suyaklari ularning turi xilma-xilligidan dalolat berib, ibtidoiy kishilar hayotida ovchilikning ahamiyati yuqori bo'lganligidan dalolat beradi.