Ibragimov shohruh ramazonovich
Download 1.79 Mb. Pdf ko'rish
|
1-lecture
- Bu sahifa navigatsiya:
- Reja: 1. O`lchash vositalari va tizimlari haqida ma`lumot. 2.
- MA`RUZA №1 O`LCHASH VOSITALARI VA TIZIMLARI. O`LCHASH TO`G`RISIDA UMUMIY MALUMOTLAR.
- O`LCHOVLAR , O`LCHASH ASBOBLARI , O`LCHASH O`ZGARTKICHLARI
- BIRLAMCHI O`ZGARTKICH
- E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
|
BUXORO MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTIT «Texnologik jarayonlarni boshqarishning axborot-kommunikatsiya tizimlari» kafedrasi IBRAGIMOV SHOHRUH RAMAZONOVICH BUXORO – 2020 y. «NEFTGAZ TEXNOLOGIYASI» fakulteti
2 Reja: 1. O`lchash vositalari va tizimlari haqida ma`lumot. 2. O`lchashlarning tasnifi. O`lchash usullari. 3. O`lchash xatoliklari va o`lchov asboblari haqida umumiy ma`lumotlar MA`RUZA №1 O`LCHASH VOSITALARI VA TIZIMLARI. O`LCHASH TO`G`RISIDA UMUMIY MALUMOTLAR. O`LCHASH VOSITALARI VA TIZIMLARI. O`LCHASH
VOSITALARI O`LCHASHLARDA ISHLATILADI VA ULAR NORMALLASHGAN METROLOGIK XOSSALARGA, YA`NI KATTALIKLARNING MA`LUM SONLI QIYMATLARIGA HAMDA O`LCHASH NATIJALARINING ANIQLIGI VA ISHONCHLILIGINI IFODALOVCHI XOSSALARGA EGA BO`LADI. 3
O`LCHASH VOSITALARINING ASOSIY TURLARIGA O`LCHOVLAR, O`LCHASH ASBOBLARI, O`LCHASH O`ZGARTKICHLARI VA
QURILMALARI KIRADI.
4 O`LCHOV – BERILGAN O`LCHAMDAGI FIZIK KATTALIKNI QAYTA O`LCHASH UCHUN MO`LJALLANGAN O`LCHASH VOSITASI. MASALAN, QADOQTOSHMASSA O`LCHOVI; O`LCHOV
REZISTORI – ELEKTR QARSHILIK O`LCHOVI; YORITISH LAMPASI – YORUG`LIK O`LCHOVI VA H.K 5
O`LCHASH O`ZGARTKICHLARI O`LCHOV ASBOBLARINING, TURLI O`LCHOV
SISTEMALARINING, BIROR
JARAYONLARNI AVTOMATIK NAZORAT QILISH
YOKI BOSHQARISH SISTEMALARINING TARKIBIY
QISMI HISOBLANADI. O`LCHANAYOTGAN KATTALIK
KELTIRILGAN O`LCHASH
O`ZGARTKICHI BIRLAMCHI O`ZGARTKICH DEYILADI. 6
BIRLAMCHI O`LCHASH O`ZGARTKICHLARI, KO`PINCHA, DATCHIK DEB YURITILADI. UNING BEVOSITA O`LCHANAYOTGAN KATTALIK TA`SIRIDAGI QISMI SEZUVCHAN ELEMENT DEYILADI. MASALAN, TERMOELEKTRIK TERMOMETRDA TERMOPARA, MANOMETRIK TERMOMETRDA TERMOBALLON ANA SHUNDAY ELEMENTLARDIR. 7
O`LCHOV ASBOBLARI VA O`ZGARTKICHLARI O`LCHANAYOTGAN KATTALIKNING TURIGA QARAB TEGISHLI NOMLARGA EGA
BO`LADI, MASALAN,
TERMOMETRLAR, MANOMETRLAR, DIFMANOMETRLAR, SARF
O`LCHAGICHLAR, SATH
O`LCHAGICHLAR, GAZ
ANALIZAGORLARI, KONSENTRATOMERLAR, NAM O`LCHAGICHLAR VA H.K. 8 9 1.1- rasm. O`lchov asbobi – shkalasi. Ko`rsatuvchi analog o`lchov asboblarining sanoq qurilmasi shkala va (strelkali yoki nurli) ko`rsatkichdan tuzilgan. 1.1- rasmda o`lchov asbobining shkalasi ko`rsatilgan.
10 1.2- rasm. SHkalalar: a – to`g`ri chiziqli; 6 – yoysimon (yoy burchagi 180° gacha); v –yassi; g – yoysimon (yoy burchagi 180° dan yuqori), d – silindrsimon. 11 Ko`rsatkichning vaziyati uning
shkala boshidan chiziqli yoki burchakli siljishi bilan aniqlanadi. Ko`rsatkich vaziyati bilan sanoq orasidagi bog`lanish shkala xarakteristikasi deyiladi. Ko`rsatkichi burchakli siljiydigan asboblarning shkala xarakteristikasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 𝑛 = 𝑓 (𝜑) , (1.1) bunda φ – ko`rsatkichning shkala boshidan, burilish burchagi. To`g`ri chiziqli shkalali asboblar uchun 𝑛 = 𝑓 (𝐿) , (1.2) bunda L – ko`rsatkichning shkala boshidan chiziqli siljishi. 12 1.3-rasm. Qayd qiluvchi qurilmalar: a–qutb koordinatalarida; b–to`g`ri chiziqli koordinatalarda; v–davriy qayd qiluvchi. 13 O`lchashlar yana absolyut va nisbiy o`lchashlarga bo`linadi. Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o`lchash absolyut o`lchash deb ataladi. Biror kattalikning shu ismli birlik rolini o`ynayotgan kattalikka nisbatini o`lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik bo`yicha o`lchash
O`LCHASHLARDA BEVOSITA
(TO`G`RIDAN-TO`G`RI) BAHOLASH, DIFFERENSIAL, O`LCHOV
BILAN TAQQOSLASH VA NOL (KOMPENSASION) USULLAR KENG TARQALGAN. 14
15 Bevosita baholash usuli o`lchanayotgan kattalik miqdorini bevosita o`lchash asbobining hisoblash qurilmasi bo`yicha bevosita topish imkonini beradi. Masalan, bosimni prujinali manometr bilan, massani siferblatli tarozida, tok kuchini ampermetr bilan o`lchash va Bu usulda o`lchash aniqligi uncha katta bo`lmasa ham, o`lchash jarayonining tezligi uni amalda qo`llanishda tengi yo`q usulga aylantiradi.
16 Differensial (ayirmali) usul o`lchanayotgan va ma`lum kattaliklarning ayirmasini o`lchashni xarakterlaydi. Masalan, gaz aralashmasi tarkibini havoning issiq o`tkazuvchanligiga taqqoslash yo`li bilan issiq o`tkazuvchanlik bo`yicha o`lchash. G`oyatda aniq o`lchashlarda
qo`llaniladi. 17 Nol (kompensasion) usul o`lchanayotgan kattalikni qiymati ma`lum bo`lgan kattalik bilan taqqoslashdan iborat, ammo ular orasidagi ayirma ma`lum kattalikni o`zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi. Potensiometrlar, muvozanatlashtirilgan ko`priklar va boshqalar nol usulga asoslangan asboblarga mnsol bo`la oladi. Nol usul o`lchashning yuqori aniqligini ta`minlaydi. 18 Kattalikning o`lchash usuli bilan topilgan qiymati o`lchash natijasi deyiladi. O`lchash natijasi bilan o`lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq o`lchash xatoligi deyiladi. O`lchanayotgan kattalik birliklarida ifodalangan o`lchash xatoligi o`lchashning absolyut xatoligi deyiladi: ∆𝑋 = 𝑋 − 𝑋 ℎ (1.3) bunda ∆X – absolyut xatolik; X –o`lchash natijasi; X h –o`lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati.
O`LCHASH ABSOLYUT XATOLIGINING O`LCHANAYOTGAN KATTALIKNING HAQIQIY QIYMATIGA NISBATI O`LCHASHNING NISBIY
O`LCHASH XATOLIKLARI ULARNING KELIB CHIQISHI SABABLARIGA KO`RA MUNTAZAM, TASODIFIY VA QO`POL XATOLIKLARGA BO`LINADI. 19
20 Agar X n bilan sanoq ko`rsatishdagi qiymatni ifodalab, X nh bilan
haqiqiy qiymatni belgilasak, quyidagi formuladan ∆X absolyut xatolikni topamiz: ∆𝑋 = 𝑋
𝑛 − 𝑋
𝑛ℎ , (1.4) O`lchov asbobining absolyut xatoligi deb, shu asbobning ko`rsatishi bilan o`lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farqqa aytiladi.
21 Bunda xatolar plyus yoki minus ishorasi bilan kattalikning birliklarida ifodalanadi. Absolyut
xatolikning kattalik haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deb ataladi. Nisbiy xatolik orqali o`lchashning aniqlik darajasini xarakterlash juda qulay: 𝑏 = ±
∆𝑋 𝑋 𝑛ℎ ∗ 100% = ± 𝑋 𝑛 – 𝑋 𝑛ℎ 𝑋 𝑛ℎ ∗ 100% (1.5) Odatda, X nh – haqiqiy qiymat va X n topilgan
qiymatlarga nisbatan "∆X" juda kichik bo`ladi, ya`ni ∆X ≤ X ph , va ∆X ≤ X p 22 SHuning uchun quyidagi formulani yozish mumkin: 𝑏 = ±
∆𝑋 𝑋 𝑛ℎ ∗ 100% ≈ ± ∆𝑋 𝑋 𝑛 ∗ 100% (1.6) SHunday qilib, nisbiy xatolikni hisoblashda absolyut xatolikning asbobning ko`rsatishiga nisbatini olish mumkin. Nisbiy xatolik % larda ifodalanadi. 23 Kattalikning asl qiymatini aniqlash uchun o`lchov asbobining ko`rsatishiga tuzatish
kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan absolyut qiymatga teng: 𝑑 = 𝑋 𝑛ℎ
𝑛 yoki d = -∆X , (1.7) bu yerda d – tuzatma. 24 Asbobning xatoligi shkala diapazonining protsentlarida ifodalanadi. Bunday xatoliklar keltirilgan xatolik deyiladi va absolyut xatolikning diapazoniga bo`lgan nisbatiga teng bo`ladi, ya`ni 𝑗 = ∆𝑋
∗ 100%, (1.8) bu yerda
𝑁 – asbobning o`lchash chegarasi (diapazoni) 25 Variasiya o`lchanayotgan kattalikni ma`lum bir miqdorgacha asta-sekin oshirib va kamaytirib aniqlaydi. Variasiya o`lchov asbobining mexanizmi, oraliqlari, gisterezisi va boshqa qismlardagi ishqalanishi sababli kelib chiqadi. Variasiya (E) o`lchov asbobi shkalasi maksimal qiymatining protsenti hisobida ifodalanib, asosiy yo`l qo`yiladigan xatolik qiymatidan oshib ketmasligi lozim: 𝜀 = ∆𝑁
𝑚𝑎𝑥 −𝑁 𝑚𝑖𝑛 ∗ 100% , (1.9)
bu yerda ∆N – asbob ko`rsatishidagi eng katta farq; N max va N min - asbob shkalasining yuqori va quyi qiymatlari. Bir kattalikni ko`p marta takroriy o`lchashlar natijasida asbob ko`rsatishlari orasidagi eng katta farq o`lchov asbobining variasiyasi deyiladi. 26 Asbob
ko`rsatishining aniqligiga uning sezgirligi ham katta ta`sir qiladi. Asbob strelkasi chiziqli yoki burchak siljishining shu siljishni hosil qilgan kattalik o`zgarishiga nisbati asbobning sezgirligi deyiladi: 𝑆 =
∆𝑛 ∆𝑄 , (1.10) bu yerda 𝑆 – asbobning sezgirligi, ∆𝑛 – strelka siljishining o`zgarishi; ∆𝑄 –
o`lchanayotgan kattalikning o`zgarishi. 27 SHkala va strelkaga ega bo`lgan asboblar uchun asbobning sezgirligiga teskari
bo`lgan kattalik
shkala bo`linmasi qiymati deyiladi: 𝐶 = ∆𝑄
, (1.11)
bunda 𝐶– shkala bo`linmasining qiymati. Ba`zan
kattalikning haqiqiy
qiymatini topish
uchun asbob
ko`rsatishini tuzatish koeffisienti 𝐾 ga ko`paytiriladi: 𝑋 𝑛ℎ = 𝐾 ∗ 𝑋 𝑛 (1.12)
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! 28 Download 1.79 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|