Ибрайым Юсупов

Lirikalıq qosıqları. Tilewbergen Jumamuratovtıń eń dáslep jazǵan qosıqları Moynaq rayonınan shıǵatuǵın «Qızıl balıqshı» gazetasında, sońın ala 1937-jılı onıń dáslepki qosıqları respublikalıq «Qızıl Qaraqalpaqstan» (házirgi «Erkin Qaraqalpaqstan») gazetasında basıladı. Ullı Watandarlıq urısı jıllarında da qosıqlar jazdı.
Shayırdıń dáslepki qosıqlarında ózi jasında kóbirek oqıǵan qaraqalpaq folklorınıń dástúrlerine eliklew basımıraq boldı. Óz qaharmanların folklorlıq qaharmanlarǵa salıstırıw arqalı súwretleydi.
Qırqınshı jıllardıń aqırı, eliwinshi jıllardıń basınan baslap shayır dóretpesinde úlken órlew basqıshı baslanadı. Shayır dóretpesiniń teması hám janrlıq túrleri keńeyedi. Shayırdıń ómirimizdiń shınlıǵın poetikalıq kóz benen kóriw hám onı sulıw poeziyalıq qatarlar menen sáwlelendiriw tájiriybesi arttı.
Shayırdıń poeziyasınıń teması xalıqlardıń bekkem doslıǵı, paraxatshılıq, xalqımızdıń kúndelikli dóretiwshilik miyneti, hadal kewillilik, ómir shınlıǵınıń kún talabındaǵı máselelerine arnaldı. Qosıqlarında filosofiyalıq hám publitsistikalıq pikirlew keńeydi.

Kún sáwlesi turǵanında tóbeńde,

Jaramsız dos – jılpıldaǵan kóleńke,
Bultlı kún buzıp qashar súrinseń,
Qudıq qazıp iyteredi tereńge.

Yaki, birew ayttı:

- Quyash sulıw, nur sulıw,

dedi birew:

- Baǵda gúller shın sulıw.

Shayır bul jılları aytım qosıqların («Jarasar»), publitsistikalıq («Júrek muhabbatı», «Shayırlıq shárti», «Ámiwdár`ya», «Kolxoz báhári», «Berdaqqa eliklew») qosıqların jazdı. Onıń qosıqlarında poetikalıq pikirdi erkin, joqarı pafos penen beriw, geyde ómir kórsetpelerine filosofiyalıq oy juwırtıw usılları kúsheydi. Ómirimizdiń ruwxıy tariyxın shınlıqqa say súwretlew, joqarı ideyalıq ruwx penen súwretlew tendentsiyası kúsheydi.

Shayır bul jılları óz qosıqlarına forma tabıw jaǵınan tınbay izlendi. Ol altı qatarlı, hár qatarı tórt ırǵaqlı, 15-16 buwınlı Shıǵıs hám qaraqalpaq poeziyasında keń qollanılǵan muxalles («Jarasar»), milliy poeziyamızda júdá keń qollanılıp kiyatırǵan tórt hám bes qatarlı, hár qatarı eki yamasa úsh ırǵaqlı, 9, 10, 11 buwınlı orın tártibi boyınsha jup uyqaslı, aralas uyqaslı formalarında, sonıń menen birge, tuwısqan xalıqlar ádebiyatında keń qollanılatuǵın hár kupleti úsh («Nókis»), segiz («Jańa jılda») qatarlı, ırǵaqlarınıń sanı hár uyqaslarınıń ornı turaqlı formalarında, shıǵıs poeziyasında keń taralǵan qosıqtıń ǵázzel («Nawayı haqqında») formasında paydalanadı. Qosıq penen feleton jazdı («Kórgen isti ettik bayan»). Bulardıń barlıǵı shayırdıń ideyalıq hám kórkemlik jaqtan tınbay izleniwshiliginiń haqıyqıy shayırlıq jolǵa túse baslawınıń belgileri edi.
Eliwinshi jıllardıń ortalarınan baslap shayır dóretpesi órlewiniń jańa basqıshı baslandı. Paraxatshılıq, xalıqlardıń doslıǵı, miynette adamlardıń tabısları, xalqımızdıń ótken dáwirindegi mashaqatlı ómiri hám búgingi jaynaǵan turmısı úlken shayırlıq ruwx penen jırlanadı.
Endi shayır hár bir temaǵa, ómirdiń hár bir qubılısına basqa shayırlardan ózgeshe, ózinshe qatnas jasay basladı. «Moynaqta», «Bozataw» qosıqlarında burın biziń milliy poeziyamızda júdá kóp qollanatuǵın táriyplew ornına tariyxıy publitsistikalıq poetikalıq bayanlaw formasın erkin qollandı:

Kóz jiberip qarap tursam ońasha,

Ózgerilgen kórinis bar jańasha,
Gudokları kombinattıń, zavodtıń,
Paroxodlar sestin qosar tamasha!
- Qay jaqta?
- Qazaqdár`ya, Úshsay, Úrge, Moynaqta. («Moynaqta»)

Pıt-shıt bolıp xanlıq qaldı, taxt qaldı,

Zaǵlar ketip, kórdik gózzal baǵlardı,
Qıysıq porxan atawlarıń maqtaldı,
Bawırıńnan ǵáziyne shıqtı Bozataw. («Bozataw»)

Bul jılları shayırdıń sózlerdi obrazlı qollanılıwı, kórkemlik qurallarınıń jańa formaların, qosıqtıń jańa dúzilisin tabıwǵa umtılıwı anıq sezildi. Shayır kúnniń talabındaǵı mashqalalarǵa aralasıp, geypara jámáátlerdiń, ayırım adamlardıń miynettegi tabısları haqqında («Tórtkúl», «Shımbayǵa», «Ámiwdár`yashılar tuwralı», «Miynettiń palwanı», «Kegeylige» h.t.b.) qosıqların jazdı. Onıń bul temada jazılǵan qosıqlarında da pikirlerdi publitsistikalıq-poetikalıq bayanlaw, dáwirdiń lapızın keńnen táriyplew qubılısları orın aldı. Bul belgiler shayırdıń bul temadaǵı qosıqlarına ómirsheńlikti berdi.

Shayır bul jılları xalıqlar doslıǵı temasınan «Qırǵız dostım», «Qazaq jigitine» h.t.b. qosıqların jazdı. Bul qosıqlarında xalıqlardıń buzılmas doslıǵı turmıslıq faktlerdi poetikalıq pikirlewge salıw arqalı súwretlenedi. Al, shayırdıń usı jılları jazǵan «Sábit tuwralı», «Muxtarǵa», «Asqarǵa», «Ǵábit Músirepovqa», «Ǵafur Ǵulamǵa» qosıqlarında kúshli lirizm menen jeńil yumor tábiyiy birigiwin taptı.
Alpısınshı jılları shayırdıń dóretpesi óz órlewiniń jańa basqıshına kóterildi. Onıń alpısınshı jıllardıń basındaǵı qosıqlarında jańa formalar izleniwshilik (tórtlikler jazıw) qosıqtıń temasınıń mazmunın ashıwǵa tariyxıy publitsistikalıq faktlerdi lirikalıq bayanlaw arqalı qatnas jasaw («Shımbayda», «Qazaqstan jerinde», «Jırawdıń tolǵawı», «Xorezmli dostıma») h.t.b. qubılıslar kórindi.

Parijdiń zor qat-qat biyik jayınan,

Kózge ısıq Shımbaydıń bir kesegi. («Shımbayda»)

Shayır bul jılları xalıq poeziyasınıń dástúri tiykarında jumbaqlar jazdı. Qız-jigitler aytısların jazdı. Epigrammalar dóretti.

Alpısınshı jıllardıń ortalarınan baslap shayırdıń lirikasında filosofiyalıq-publitsistikalıq baǵdar jáne de kúsheydi. Shayırdıń óziniń eliw jasqa tolıw kúnine arnap jazǵan «Ómirimniń lirikasınan» (1966) qosıǵında ómirbayanlıq faktler publitsistikalıq lirika jobasında berilse, «Tasqında» (1970) toplamındaǵı «Órletti ómir epkini» qosıqlar dúrkininde filosofiyalıq pikir kúsheydi.

Bul jáhán keń eken, tar eken,

İshinde bári de bar eken,
Jıǵılsam túrgeldim taǵı da,
Baǵındım dúńyanıń zańına.

Yamasa:

Birewler qurar estelik,
Aqıl menen kúsh penen,
Birewler óter «úsh» bolıp,
Birewler óter «bes» penen.

Bul jıllarda shayır janrlıq, formalıq jaqtan izlendi. Óz lirikasınıń tematikasın keńeytti. Hár kupleti tórt qatardan, altı qatardan ibarat qosıqlar, sonetler, tórtlikler, arnaw qosıqların, termeler h.t.b. jazdı. Yumor hám satiralıq qosıqlar jazıwın dawam etti. Jáhán xalıqları ádebiyatlarınıń belgili wákilleriniń shıǵarmaların qaraqalpaqshaǵa awdardı.

Ásirese, onıń sońǵı jılları Shıǵıs klassikalıq ádebiyatınıń belgili wákili Omar Hayyamnıń «Rubayıları»n túp negizinen awdarıp, jeke kitap etip shıǵarıwı qaraqalpaq awdarmashılıǵınıń tariyxındaǵı elewli qubılıslardıń biri boldı.