Ибрайым Юсупов

KEN`ESBAY RAXMANOV
(1942-2004)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Shayır, jazıwshı, dramaturg hám jurnalist Keńesbay Raxmanov 1942-jılı 18-sentyabrde Kegeyli rayonınıń «Jalpaq jap» awıl keńesiniń (Bákir Kárimberdiev atındaǵı awıl xojalıǵı shirketler birlespesi) aymaǵında kolxozshı-diyqan shańaraǵında tuwıldı. Óz awılındaǵı orta mektepti pitkerip shıqqan ol eki jıl boyı awıl xojalıǵında miynet etti. 1961-jılı házirgi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik pedagogikalıq institutınıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetine oqıwǵa kiredi. Ol 1963-1966-jılları áskeriy xızmette boldı, óz wazıypasın atqarıp kelgennen keyin úziliske túsken oqıwın dawam etti hám 1969-jılı instituttı pitkerip shıǵadı.
İnstituttı pitkeriwden Qaraqalpaqstan radiotelevideniesinde dáslep redaktor, úlken redaktor, soń bas redaktor bolıp xızmet etti. 1978-jıldan baslap S.Xojaniyazov atındaǵı mámleketlik jas tamashagóyler teatrınıń ádebiy bóliminiń baslıǵı bolıp xızmet atqardı. 1981-jıldan baslap 8 jıl dawamında «Ámiwdár`ya» jurnalınıń poeziya bóliminiń baslıǵı, sońıraq Nókis teleradio orayınıń direktornıń orınbasarı, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń kórkem ádebiyattı násiyatlaw byurosınıń direktorı boldı.
K.Raxmanovtıń kórkem ádebiyatqa qızıǵıwshılıǵı, qosıq jazıwǵa uqıplılıǵı mektepte oqıp júrgen waqıtlarınan-aq baslandı hám qaliplesti. Onıń «Tawıq» degen qosıǵı 1958-jılı «Jetkinshek» gazetasında járiyalandı. Há, dewden-aq ol tek jas óspirimlerdiń emes, kópshiliktiń názerine ilindi, keleshegine kóp úmit arttırdı. İlahiyda bergen dóretiwshilik saqıylıǵı, názik sezimtallıǵı, tınbas jan pidayılıǵı arqasında keyin ala ol haqıyqıy shayır bolıp jetilisti.
K.Raxmanov ádebiyatımızdıń proza tarawında da kóp miynet etti. Bir qansha gúrrińler menen «Ayralıq» qosıǵı, «Nóser», «Ómir hám ólim» povestlerin, «Aqıbet» romanın dóretti.
Onıń ádebiyat maydanına atqan dáslepki qádemi sátli boldı, poeziya shaydaları onı shayır sıpatında úlken úmit penen kútip aldı. Óytkeni, dáslepki «Tawıq» qosıǵınıń kólemi kishi bolǵanı menen mánisi tereń, mazmunı, kórkemligi joqarı.

Shójeńdi ertip shubırtıp,

Ǵurqıldaysań sen tawıq,
Óziń jemey shójeńe –
Bereseń, alsań dán tawıp,
Bizler saǵan qoyıppız,
Ana degen at taǵıp…

K.Raxmanov bárinen de beter lirik shayır. Kópshilik qosıqlarında lirizm kúshli. Shayır tuwılǵan jer tolǵanısların bılayınsha jırlaydı:

Kópten berli saǵındım men sapardı,
Jolǵa shıqtım, ózlerińiz qollańız,
Sheksiz dala esletedi atamdı,
Bar onda da tawsılmastay tolǵanıs.

Sen degende aǵılmasın jır qaydan,

Tuwılǵan jer – terbetilgen besigim,
Samallarıń kewilimnen bult aydar,
Hár soqpaǵıń ıǵbalıma esigim.

Shayır bar ıqlası menen sóz marjanların dize otırıp, dúńyadaǵı eń hasıl insan – Ana tulǵasın, kelbetin jasap, onı izzet-húrmetke bólewge, onıń qádir-qáwmetine jete biliwge barlıq adamlardı shaqıradı.

Anasız dúńyanıń janı bolar ma,

Adamzattıń jaqtı tańı bolar ma,
Anasız kórinbes jarqın keleshek,
Anasız ómirdiń baǵı bolar ma?

Ana menen orınlanar ármanım,

Ana menen gózzallanar dáwranım,
Ana menen baxıt baǵı qulpırıp,
Aydın nurlar shashıp atar tańlarım.

Shayırdıń doslıq haqqındaǵı tolǵanısları da adamlardıń júregine sáykes kelip, kópshiliktiń diydisinen shıǵadı:

Doslıq.
Seni quyash dewge shontıqlıq eter,

Seniń qúdiretińe shaq kelmes hesh zat,
Bir minut joǵalsań, jer tayıp keter,
Bir minut joǵalsań, qalmas Adamzat.
Doslıq. Sen máńgi bol,
Sen máńgi bol qasımda,
Sen bolsań ómirdiń zawqı qanshama,
Sen bolsań, bul dúńya máńgi qarshaday.

Jaslar – keleshegimiz, olar bar jerde – bayram, toy, zawqı-sapa. Biraq, shayır jaslıqtı qurǵaq sóz benen maqtawdan awlaq, áwelden-aq onıń qádir-qáwmetine jetip, pushaymansız ótkeriwge keńes beredi.

Baslanajaq edi muhabbatımız,

Kúnler ótken sayın qayta jasardıq,
Kútpegen baxıttan úrkip atımız,
Tosın quwanıshtan kózge jas aldıq.
Kewil mısal, ushıp-qonǵan gúbelek,
Shaqırdı ırǵalǵan intizar gúller,
Ushırasqan waqta boldıq gúńelek,
Ayra túsken waqta sayradı tiller.

Shayırdıń ómir hám baxıt tuwralı pikiri de hámmege ortaq, óytkeni, ǵáleti joq haq gápti aytqan. Mine qarańız:

Ómir – gúres, ol atlanıs uzaqqa,

Baxıt degen ańdı quwıp baraman,
Ońaylıqta ol túspeydi duzaqqa,
Abaysızda ózim túsip qalaman.
Baxıt degen bola bergey alısta,
Teginlikte jetkermegen jollarım,
Baxıt degen – den-sawlıqta shabıspa,
Baxıt degen – jer ústinde bolǵanım.

Nan – bul hámmege jaqın, hámmege túsinikli, kiyeli sóz, óytkeni, nan tirishiliktiń arqawı, adamzat ómiriniń deregi. K.Raxmanov hesh bir shayır ayta almaǵan, aytsa da bunday dárejede tujırımlı bolmaǵan nan tuwralı hámmege qonımlı tómendegidey pikir aytadı:

Nan – mazmunın qurar tirishiliktiń,

İygilikli iske aralasar nan,
Nan belgisi bolar tirishiliktiń,
Adamgershilik qásiyetti jasar nan.
Dúńya nansız bolsa shadlıǵı qashar,
Nansız qúdirette bolmas jotalı,
Jer ústinde bolǵan zat joq hesh qashan,
Nannan mártebeli, nannan joqarı.

K.Raxmanovtıń shıǵarmaların oqıp otırıp, onıń adam tulǵasın, kelbetin, sıpatın jasawǵa sheberligin ańlaymız. Táriyplegen adamınıń tek sırtqı pishininiń súwretin berip qoymastan, onıń minez-qulqın, adamgershilik qásiyetlerin qalıwsız ashıp beredi.

Bunıń mısalın shayırdıń súwretshi, alım, jazıwshı, shayırlarǵa, kórkem óner adamlarına hám basqa da óz zamanlaslarına arnalǵan qosıq qatarlarınan, esteliklerinen kóremiz.
İ.Yusupovtıń shayırlıq qálbin bılayınsha ashıp beredi:

Bir baǵman júr eken gúlzar ishinde,

Túrli shámenlerden gúldáste jıynap,
Ergenegin ashtı bizlerdi sıylap,
Hám de ertip ketti ıssı da qaynap,
Tawdaǵı bulaqtan suwsın ishiwge.
Qaynap atır eken tawdaǵı bulaq,
Lekin ishe almadıq tas arasınan,
Uzaqqa telmirdik tawdıń basınan,
Sonda baǵman kisi keldi rasınan,
- Men de talay qayttım bul jerden jılap…

Ádebiyatımızdıń ullı aqsaqalı J.Aymurzaevtıń táriypi júdá qonımlı shıqqan:

Ázelden-aq aqsaqal dep aytar ek,

Saǵan basın iymes deyseń qay tárep?
Jolmurza aǵa ádebiyattıń baǵında,
Shayqatılǵan mıń shaqalı bayterek.

Toqtamaǵay qanatıńdı qaǵısıń,

Dár`yamızsań, tasa bergey aǵısıń,
Jetpis jıldan berli tartıp kiyatsań,
Júgi awır ádebiyattıń arısın.

Sen awırsań ádebiyat – nawqasıń,

Úrkitip te kórdi talay jaw, qasıń,
Óz jolıńa túsirmediń jat izdi,
Oylamadıń basqa ómir ǵawǵasın.