Ideya tu’siniginin’ mag’anasi neden ibarat?
Download 53.28 Kb.
|
Aymuratov S (Milliy ideyadan oz betinshe jumisi)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tiykarg’i bo’lim Ideologiya ha`m tsivilizatsiya olardin` tariyxiy baylanisi
- Milliy ideyanin mamleket ha’m ja’miyet turmisi menen baylanisliligi.
- Milliy ideologiya O’zbekistan jaslari sanasinda qanday koriniste
|
Kirisiw Iygilikli,do’retiwshi ideya ha’m ideologiya adamlardin’ o’mir mazmunin,arziw-a’rmanlarin sa’wlelendiredi. Ha’r bir insan,ja’miyet o’z aldina belgili bir maqset qoyadi ha’m og’an erisiw ushin ha’reket qiladi. Insan maqsetleri ja’miyet ma’plerine say keliwi, rawajlaniw jolin belgilep beretug’in belgili iyglikli ideya ha’m ideologiyasinda sa’wleleniwi ju’da a’hmiyetli. O’z g’a’rezsiz pikiri ha’m imanina,isenimine iye emeslik erten’gi ku’nine isenimi joq adamlardin’ payda boliwina alip keledi. O’z isenimine iye bolmag’an, keleshegin jarqin ko’z aldina keltirip, belgili iygilikli maqset sayin belsene ha’reket qilmaytug’in insanlar jasaytug’in ja’miyette o’z ara isenim, tinishliq ha’m turaqliliqa tu’rli qa’terler boliwi ta’biyiy. Tu’rli unamsiz ku’shler o’z ma’plerin go’zlep jat ha’m jawiz ideyalardi bul jerde jasaytug’in adamlar o’mirine,turmisina,an’i ha’m qa’lbine tu’rli jollar menen sin’diriwge,adamlarg’a ruwxiy ta’sir o’tkiziwge ha’reket qiladi. Aytip o’tiw kerek,insan ha’m ja’miyet turmisi pikirler,ideyalar menen u’zliksiz baylanisli. Ideologiya insan ha’mde ja’miyet rawajlaniwinda a’hmiyetli rol oynaydi ha’m u’zliksiz jan’alanip,rawnajlanip,da’wirler o’tiwi menen o’zgerip baradi. Sol sebepli insan,ja’miyet rawajlaniwinda ideya ha’m ideologiyanin’ orni ha’mde ta’sirin u’yreniw ba’rshe da’wirlerde a’hmiyetli bolg’an. Insan ha’m ja’miyet turmisinda a’hmiyetli o’zgerislerdi a’melge asiriwda belgili ideyalar ayriqsha orin tutadi. Ja’miyet rawajlaniwinin’ ma’lim da’wirlerde tezlesiwi ya’ki a’stenlesiwi, ja’miyet turmisinda jaqsi ha’m jaman jag’daylardin’ boliwi,ja’miyette qanday ideyalar u’stemlik qiliwi,olar qanday ku’shlerdi ha’reketke keltiriwi,kimerldin’ yag’niy qaysi bir socialliq qatlamnin’ ma’plerine xizmet qiliwina ko’p ta’repten baylanisli. Ideya tu’siniginin’ mag’anasi neden ibarat? Insan o’zinin’ an’i,aqil-zeyni, iman-isenimi ha’m do’retiwshilik miyneti menen basqa ba’rshe tiri ja’nzatlardan parq qiladi. Insan aqli bolmisti tu’siniw dawaminda tu’rli pikirler,qaraslar,ideyalar ha’m ta’liymatlar jaratadi. Demek birinshiden ideya insan sanasinin’ jemisi.
Ilimiy-filosofiyaliq a’debiyatlarda “ideya”, “ideologiya” atamalari isletilmekte. “Ideya” atamasi grek tilindegi “idyea” so’zinen aling’an, “ideologiya” so’zi ushin tu’bir bolip esaplanadi ha’m “tu’sinik”, “pikir” ma’nilerin an’latadi. Ideologiya( grekshe ideya ha’m ta’liymat) atamasi bolsa ideyalar haqqindag’i ta’liymatti an’latadi ha’m eki tu’rli ma’nide isletiledi: Ideyalardin’ mazmuni,payda boliwi, a’hmiyeti haqqindag’i bilimlerdi sipatlaydi ha’m ilimiy taraw esaplanadi Belgili ideyani a’melge asiriw,maqsetke erisiw usillari,faktorlari dizimin an’latadi Insan sanasinin’ jemisi sipatinda ideya milliy-ma’deniy miyrasti, uliwma insaniy qadriyatlardi, socialliq ruwxiy turmisti, qorshag’an ortaliqti u’yreniw,biliw processinde ju’zege keledi. Socialliq sananin’ ba’rshe formalari ilim-pa’n,filosofiya, din, ko’rkem o’ner ha’m a’debiyat, a’dep, siyasat ha’m huqiq- belgili bir ideyalardi jaratadi,olarg’a su’yenedi ha’m olardi rawajlandiradi. Mazmuni ham payda boliw formasina qarap,ideyalardi bir neshe tu’rlerge ajiratiw mu’mkin: Ilimiy ideyalar,filosofiyaliq ideyalar,diniy ideyalar,ko’rkem ideyalar, socialliq ideyalar,milliy ideyalar,uliwma insaniy ideyalar h.t.b Ilimiy ideyalar-pa’n rawajlaniwinin’ jemisi,ilimiy oylap tabiliwlar na’tijesi sipatinda payda bolatug’in,tu’rli pa’n tarawlarinin’ tiykarg’i principleri, joqarg’i qag’iydalarin quraytug’in ilimiy pikirler. Pa’n rawajlaniwi u’zliksiz ha’m sheksiz. Bul processte a’meliyatta tastiyqlanbag’an, eskirgen qaraslar jan’a ilimiy ideyalar menen orin almasadi. Filosofiyaliq ideyalar- ha’r bir filosofiyaliq ta’liymattin’ tiykarin quraytug’in, a’lem ha’m adam tuwrisindag’i en’ uliwmaliq tu’sinik ha’m qaraslar.Olar bizdi orap turg’an du’nyani biliw processinde kisilik ja’miyettin’ rawajlaniwi barisinda toplang’an bilimlerdi uliwmalastiriw, insane turmisinin’ ma’ni-mazmuni,onin’ baxti siyaqli ma’seleler u’stinde pikir ju’rtiw tiykarinda payda boladi. Insaniyat tariyxinda tu’rli xaliqlardin’ aqil iyeleri, dana filosof ha’m ilahiyatshilari tu’rli ideyalar jaratqan. Diniy ideyalar- dep ha’r bir diniy ta’liymat ha’m ag’imnin’ tiykarin, diniy iman isenimnin’ negizin qurawshi aqidag’a aytiladi. Alg’ashqi dinler ha’r bir na’rsenin’ janli ekenligi, jannin’ o’mirlik ekenligi, but ha’m ha’ykellerdin’, ta’biyiy dene ha’m jag’daylardin’ ilahiy ku’shke iyeligi tuwrisindag’i qaraslarg’a tiykarlang’an edi. Ma’selen: hindlerdin’ diniy qaraslarina ko’re jan koship juredi,bul o’mirde ol insanda bolsa,keying o’mirde basqa ja’nlikke o’tiwi mu’mkin. Ko’rkem ideyalar- a’debiyat ha’m ko’rkem o’nerdin’ tiykarg’i ma’ni mazmunin quratytug’in, onnan go’zlengen maqsetke xizmet qilatug’in jetekshi pikirler. Olar o’mirden alinadi, ko’rkem sa’leleniwler tiykarinda bayan etiledi,oqiwshilarda belgili ta’sir oyatadi. “Qaharmanlardi” su’yiw, olarg’a eriw jag’daylari da usi tiykarda ju’z beredi. Sociyalliq-siyasiy ideyalar- ha’r bir xaliq ha’m uliwmaliq ortaliqtin’ arziw-a’rmanlarin, maqset-mu’ddahalarin sa’wlelendiredi,erkin o’mir ha’m a’dalatli du’zimdi bildiredi. - Milliy ideya – insan ha’m ja’miyet turmisina ma’ni-mazmun inam etedi,oni iygilikli maqset sayin jeteleytug’in ideyalar,pikirler jiyindisi. Ma’mleketimiz tariyxiy ta’repten qisqa waqit dawiminda du’nya arenasinda mu’nasip orin iyeledi,kerek bolsa o’zinin’ g’a’rezsiz dawisina iye boldi. Biz soni umitpawimiz kerek,bunday ta’riyp,O’zbekistannin’ ja’ha’n ko’leminde artip baratirg’an abirayi-bul a’wele ma’mleketimizde g’a’rezsizliktin’ da’slepki ku’nlerinen-aq o’tkizilip kelinip atirg’an, ha’r ta’repleme shuqir oylang’an,awir-basiq,qatan’ ha’m g’a’rezsiz sirtqi siyasattin’ na’tiyjesi. Aytip o’tiw kerek, bul Orayliq Aziya kontinentinde qa’wipsizlik ha’m turaqliliqti ta’miynlew boyinsha ma’mleketimiz alg’a su’rgen ba’rshe ma’lim baslamalar,qiling’an u’lken a’meliy islerdin’ na’tiyjesi bolip g’ana qalmastan,a’yne waqitta ma’mleketimizde demokratik principler ha’m bazar ekonomikasin a’melge asiriw processinde payda bolatug’in iygilikli o’zgerislerdin’ xaliqaraliq ja’miyet ta’repinen ta’n aliniwi. Adamlarimiz ushin muqaddes bolgan ruwxiy ham diniy qadriyatlardi tiklew,kop asirlik urp-adetlerimiz ham dasturlerimizge suyenip is korgenimiz qaddimizdi tiklew imkaniyatin berdi,mamleketimizdi pitiranqiliq ham ozbasimshaliq,xalqimiz tabiyatina jat bolgan ekstremizm ham aqidaparastliq batpagina batip ketiw qawpinen saqlap qaldi. Biz garezsizligimizdin daslepki kunlerinen-aq eski,qatip qalgan ideologiyaliq aqidalardan waz keshiwge,ideologiyaliq janalaniwga,adamlardin qalbi ham sanasina milliy garezsizlik ideyalari principlerin sindiriwge qaratilgan aniq siyasat alip bardiq. Bul bolsa oz nawbetinde watanlaslarimizdin sana-sezimin ozgertiwde reformalardi engiziwde janasha qatnasti payda etiw,jamiyetimizde diniw kenpeyillik ,milletler araliq tatiwliq ham konfessiyalar ortasinda kelisimge keliw ortaligin bekkemlewde sezilerli tasir korsetti. ( I.A.Karimov ) Jobasi:
Kirisiw Tiykarg’i bo’lim Ideologiya ha`m tsivilizatsiya olardin` tariyxiy baylanisi Milliy ideyanin mamleket ha’m ja’miyet turmisi menen baylanisliligi. Milliy ideologiya O’zbekistan jaslari sanasinda qanday koriniste? Juwmaqlaw Tiykarg’i bo’lim Ideologiya ha`m tsivilizatsiya olardin` tariyxiy baylanisi Tsivilizatsiya tu`siniginin` ma`nis mazmuni. Tsivilizatsiya latin tilinen cluvteis so`zi, puqaraliq degendi bildiredi. Rimlikler bul ug`imdi «varvarliqlar» dep o`zleri atag`an basqa ma`mleketlerden ha`m xaliqlardin` o`zlerinin` ayirmashilig`in ko`rsetiw maqsetinde qollang`an. Yag`niy tsivilizatsiya olardin` tu`sinikleri boyinsha puqaraliq ja`miyeti qalaliq ma`deniyatti,zan`ga tiykarlang`an basqariw ta`rtibi bar Rim imperiyasinin` rawajlaniw da`rejesin bildirgen.Tsivilizatsiya atamasi ko`birek uliwma ma`deniyattin` sinonimi sipatinda qollaniladi ha`m adamlar turmisi ha`m iskerligin sho`lkemlestiriwimizdin` tipleri ha`m formalari olardin` o`z-ara mu`na`sibetlerinde, sonday-aq olar ta`repinen do`retilgen materialliq ha`m manaviy qa`driyatlarda ko`rinetug`in ja`miyet taraxiyatinan belgili bir da`rejesin ko`rsetetug`in insannin` jag`imli ku`shlerin ha`m uqiplilig`in an`latadi. Bul ma`niste tsivilizatsiyani ja`miyet ha`m ma`mlekettin` o`zgeshe tipin belgileytug`in taiyg`iy jag`day. Ol ja`miyettegi ekonomikaliq, milliy, ma`deniy, manauiy shart-sharayatlar ha`m baylanislardin` o`zine xas a`hmiyetli tizimi dep belgilew mu`mkin. «Tsivilizatsiya» tu`sinigi ja`rdeminde tariyxti u`yreniwdin` tiykarin alg`an ingliz tariyxshisi A.J.Toinbi (1889-1975) ta`repinen 1934-1961- jillari baspadan shiqqan «Tariyxti an`law» shig`armasinda islep shig`ilg`an. Avtor tsivilizatsiyanin` o`zgesheligin da`slep tafakkur tarizinen ko`redi. Ol 54 a`debiyattin` elementinde «tsivilizatsiyanin` qa`lbi, qani, limfasi, a`hmiyetin» ko`rsetiw tuwrali qag`iydani islep shig`adi. Toinbiydin` pikirinshe tsivilizatsiya geografiyaliq milliy diniy belgiler ha`m basqa belgilerdi uliwu`malig`i menen pariq qiliwshi ja`miyettin` tariyxiy ha`m jergilikli jag`dayin. Olarg`a baylanisli ra`wishte ja`ha`n tariyxinda 21 tsivilizatsiyani ajiratadi. Bular misir, Xitay,Batis, Uzaq shig`is, provoslav, slavyan, arab, Amerikanin` jetinshi xalifasi (maya, inkler, atstekler) tsivilizatsiyali ha`m basqalar. Uliwma alimlar ta`repinen tsivilizatsiyanin` 15-20 dan 30 g`a deyingi tu`rleri pariqlanadi.Uliwma alg`anda ma`deniyat penen tsivilizatsiya ha`m bir biri menen baylanisli tu`sinikler. Tsivilizatsiyag`a miynettin` ja`miyetlik joli menen bo`liniwi, qalalardin` payda boliwi, jazba ma`deniyattin` rawajlaniwdi, o`ner-ka`sip ha`m sawdanin` rawajlaniwi ja`miyet ha`m ma`mlekettin` orninda jatadi. Bizin` eramizdin` I-II a`sirlerinde ha`m jan`a eranin` I-min` jillig`inda diyxanshiliqtin` rawajlaniwi, sharwashiliqtin` o`siwi, o`nermentshilikti, rawajlaniwi birikken qalalardin` payda boliwi jag`iw, ha`m manauiy ma`deniy tabislardi payda boliwina qollansa tsivilizatsiyag`a o`tiw da`wirinin` en` da`slepki ja`miyetleri, ma`deniyati joqari diyxanshiliq degen ataq aldi. Bayliqtin` ko`beyiwi neolit revolyutsiyasinin` tiykarg`i a`hmiyeti boldi diyxanshiliq ha`m sharwashiliq o`nimlerinin` artiqsha boliwi imkaniyati tuwildi. Sol tiykarda qa`biyleler arasinda o`nimlerdi tikkeley ayira baslaw payda boldi. Tsivilizatsiyanin` geypara da`reklerde puxaraliq sotsialliq yag`niy a`skerler ha`m dindarlar hu`kmransiz – ja`miyettin` o`z rawajlaniwinda jaratqan materialliq ha`m manauiy bayliqlarinin` a`mde olardi ja`nede ko`beytip jetilistirip arw usillarinin` jiyintig`i. Tsivilizatsiya insaniyat tariyxindag`i ush u`lken da`wirdin` en` keyingisi. Ol jag`iw payda boliwshisi 5-6 million jil aldin baslandi. Jag`iw a`lemde bir g`ana tafakkur iyesi bolg`an insan islep shig`aratug`in onin` tariyxiy ta`jriybesin ortag`a shig`arip onin` keleshek ushin rejelestirilgen o`nimi yag`niy pikirin rejelestiriw mkaniyatin berdi ha`m onin` rawajlaniwin ha`r a`sir sayin tezlestirdi. Ha`zirgi zaman uliwma ja`ha`n tsivilizatsiyasi XVI-XX a`sirler dawaminda bazar qatnaslari ha`m ekonomikanin` tez pa`t penen ja`ha`n boylap tarqatiliwi sol tiykarda xaliqlar arasinda ekonomikaliq siyasiy ha`m ma`deniy baylanislardin` keliwi ha`m rawajlaniwi na`tiyjesinde qa`liplesti. Uliwma ja`ha`n tsivilizatsiyasi pu`tkil insaniyatqa tiyisli uliwma jetiskenliklerdi sonin` menen bir qatarda ha`r bir eldin` o`zine xas qa`siyetlerin sho`lkemlestirdi. Tsivilizatsiya so`zi «a`skerlersiz ha`m ruwhaniyleriz ja`miyet degende marifatvarlar ruxnamasinda o`mir, urissiz, ruhnaiyler, temirinen azat ja`miyet ushin XVI a`sirden baslay alip barlig`in gu`res bag`darinda pa`nge ha`m ma`deniyatqa kirdi. Tsivilizatsiyanin` tariyxi urislar ha`m diniy nadanliqqa qarsi, du`n`yaliq ja`miyet ushin gu`res tariyxi. XX a`sirdin` ekinshi yariminda aldag`i pa`n texnikani ha`m texnologiya tiykarind is qurip, o`zlerinde demokratik, insanparuar ja`miyet ha`m huqiqiy ma`mleket qurip atirg`an ma`mleketler haqiyqiy tsiviliztsiya jolina shiqpaydi. Tsiviliztsiya insaniyat taraqqiyatinin` jemisi ha`m sol waqittin` zaminidur. Ol insaniyat ja`miyetinin` juda nazik ta`repi bola waqit ta`repinen bes million jilliq insaniyat tariyxina bar jog`i 0,1 protsentin iyeleydi. Yag`niy nsaniyat o`zinin` basip o`tken jolinin` 99,9 protsenti dawaminda jabayiliq ha`m varvarliq da`rejede o`mir su`rdi. Milliy ideyanin mamleket ha’m ja’miyet turmisi menen baylanisliligi. Ga`rezsizlik a`zelden insaniyatti arziw-u`mitleri arman ha`m taluaslarinin` na`tiyjesi retinde iske asti. Haqiyqatinda nsan ta`biyattin` gultaji retinde ha`mmege azatliqqa ha`m hu`rriyatqa u`mit etedi. Ol ha`mme waqit ha`r ta`repten o`z Erkin uslawg`a, qa`wipsiz turmis keshiriwge mu`ta`jlik sezedi. Sonin` ushin jer sharinin` ha`mme jerlerinde azatliq ushin gu`res ko`p bolg`an. XX a`sirdin` aqirinda du`n`yanin` u`shten bir bo`liminde ha`diyse ju`z berdi. Sotsializm degen du`zim, kommunistlik ideologiyaliq pikirlewge ushiraydi. Onin` ta`rkibine kirgen respublikalar ma`mleket muqamin ald. Azatliq ideologiyasi - ha`r ma`mlekettin` mustaqillik kamalat joli, milletlerara tatiwliq, o`z-ara hu`rmet, bir-birine siyasiy ha`m ekonomikaliq ten` aliw uliwma insaniy mu`na`sibetler logikasina ha`m printsiplerine tayaniw, uliwma turmis o`lshemleri tiykarinda jasaw. Azatliq – du`n`yag`a ko`z-qaras, tafakkurlrge su`yienip jasaw salahiyatinda erkinlik bolsa basqalar erkine zulimliq qiyanetti o`z jolin an`li jaqlaw, azatliqti aniq ko`riw. Mustakillik – muxaddes ha`diyse ha`r xaliqtin` o`z ta`g`diri o`z qolina aliw, o`zi belgilew menen baylanismli azatliqqa an`inda oylaw huqiqi ha`m ol huqiqti a`meliyatqa aktiv bejeriw menen baylanisli bag`dar. Mustakillik koloniyaliqtin` ha`r qanday formasi ha`m oni iske asiratug`in qarama-qarsiliqlarg`a inkar etedi. Mustakillik an`li jasaw uaqiyaliqqa an`li mu`na`sibetti qarar taptiriw o`lshemi. Siyasiy erkinlik u`lken tema. Onin` neshe tu`ri bar. Qaysi tu`ri ko`birek a`hmiyetli. Onin` u`sh tu`ri bar. Milliy erkinlik (kolonializmge qarama-qarsi siyasiy erkinlik uakillikti basqariw). Milliy erkinlik. Juz jillar dauaminda erkinlik puxarali xukik, ya demokratiya emes xetteki uakillik penen baskariu emes. Ol olar ushin milliy erkinlikti el baskariushini, isleui menen eziliuine kutiliu boladi. Ne ushin xaliklar shet el baskariuin jek koredi. Sebebi koloniyalik tuwisqanshiliq ha`tteki barliq eziwden de jaman. Ol puxarani ekonomikaliq ezedi. Kolonializm ideyaliq ja`miyet du`zedionda jergilikli ha`m to`mengi klass bolip, olar ta`biyat bayliqlarin paydalaniwg`a jibermeydi. Koloniyaliq basqariw jergilikli turaninda jaman. Sebebi ol basqa tilden, basqa dindegi, basqa ma`deniyattag`i kolonializm. Kolonializm jergilikli ma`deniyatti qisip shig`aratug`in dindide ha`tteki jergilikli tildin` joyiliwina alip keliwi mu`mkin. Leki bul juwmaq universalliq emes. Koloniyaliq tiykari juda jaman ko`rinisi genotsid ha`m azatliq boyinsha geypara jergilikli eziushiler koloniallik tan`da atti. Misali Kombodjadag`i Pol Pota h.t.b. Monarxtin` yaki diktatordin` xukimeti onin` qarawindag`ilardin` hu`ikmetti geypara uakilshilikti bolsa, xaliqtin` uakilliginin` ko`bi onda hu`kimet g`a`rezsiz da`wirdi an`latadi. Onda siyasiy uakillik erkinlik penen birigedi. Ha`r bir hu`kimeti o`zinin` bag`ing`anlarina qatal yaki jumsaw sheklewdi beredi. Lekin ha`r qanday ten` jag`dayda sheklengennen artiq. Qaysi basqariw formasi ko`birek erkinlikleri beredi. Adamlar o`zin o`zi basqarsa o`zine maksimum erkinlikti ta`miynleydi. Biraq o`zin o`zi basqariw degen ne. Onin` qanaatlandirilg`an formasin parlamentlik basqariw dese bolar edi. Lekin bul jerde parlamente kim otir sog`an baylanisli. Onda barliq xaliqtin` uakili barma yamasa bo`legime. Onda siyasiy atiyalarg`a ruxsat etilgenbe. saylau sistemasi adalatliqpa, na`tiyjesi folifikatsiyalang`anba. Haq saylau belgili bir gruppag`a xizmet etkenligi.Ekonomikaliq erkinlik oni jeke menshikti iyeleudi tu`sinedi. Tovardi satiw, satip aliw ha`m o`z miynetin aytiw. Ma`mlekettin` basqariwliq birinshi reet jeke menshk, satiw, satip aliw kelisimleri mu`mkin emes. Demek ekonomikanin` erkinligi menen muqaddes siyasiy qubilis, sebebi ma`mleketlik basqariwdi talap etedi. Individual`naya svoboda – indivitlerdi basqa adamlardin` aralasiwinan erkinlik, a`sirese ma`mlekettin` tiyisli emes aralasiwinan erkinlik ol qanday sfera. So`z erkinligi ha`m onin` ko`rsetiw, informatsiya erkinligi, dinge siyiniw erkinligi, nekege kiriw ha`m kirmey erkinligi. Ol jeke adamnin` jeke o`miri ha`m onin` milletlararaliq turmisi. Ol Diogen nizami menen qorg`alip, azshiliqada en jayiwi kerek. Individ u`sh yari on ha`m oni ko`rsetiw juda u`lken bahaliq eger oylaw erkinligi sheklense, adamnin` ta`biyatin sheklew, ondag`i jaqsilardi sheklew. oylaw erkinliginen ayrilg`anlar, sheklengen degrodatsiyag`a ushiraydi. Tsivilizatsiya individ erkin emes ja`miyette erkinliksiz rawajlana almaydi onda orta da`rmyanli joqarig`a shig`adi, adamzatliq uqipliqlar uliwa so`niwshiligi hu`jim etedi. Ten`lik. Gap bar barliq adam ten`. tag`ida barliq adam ten` oliwi tiyis deydi. Bunda eki tu`rli tu`sinik bar. Qandayda bir ku`shli ma`mleket bolmasa o`zinin` damlarnin` boyi boyinsha ma`mlekettin` isenimi boyinsha, suliwlig`i yamasa tawg`a o`rmelew, diqqati boyinsha ten`dey qila almaydi.Biraq hukimet basqa qatnaslardan adamlardi ten`dey qiliwi mu`mkin. Jamanlig`inda hu`kimet adamlardi aqilli yaki jismaniy qulliqti nadanliqqa ten`lestiriwi mu`mkin.Ta`jriybe ko`rsetkendey hu`kimet adamlardi saliq to`lemleri retinde ten`letiliwi mu`mkin. Hu`kimet puxaralari dawis beriwge ten`, saylaniwda ten`dey sudqa tan`laniwda ten`. Ekonomikaliq ten`lik oni hesh hukimet ten`lestirgen emes. Geypara adamlar materialliq blag a`m doxodqa ten` boliwi mu`mkin deydi. Al adamnin` doxodi bir adamnan ekenligiine o`tiwi mu`mkin. Ten`lik degende biz sani ten`lik yamasa materialliq iyiliklerge doxodqa baylanisli ten`likti aytamiz.Bul ten`lik ideyasi duris bolama. Siyaiy ten`lik ol siyasiy erkinlik jag`dayi, demek ol ideal, og`an talpiniw za`ru`r.Al ekonomikaliq ten`likte tu`siniw qiyin sebebi ekonomikaliq ten`lik talap tu`sinigi menen ha`m xizmetlik bayliq ha`m ha`wesler menen baylanisli.Misali suliwliq, aqilliq yamasa is sapasi boyinsha ten` emes adamlardi ekonomikaliq ten` qiliw mu`mkinbe.Shamali ekonomikaliq birlikke jetiwge uriniw so`zsiz jamanliqti tuwdiradi, totalitarizm fundamentalizm, ekonomikaliq effektsizlikti tuwdiradi. Ekonomikaliq ten`likke jetiw ten`sizlik arqali baslanadi. Onin` en` da`slep revolyutsiya boliw kerek. Onnan keyin xaliq hu`kimeti joldas Azamatqa beriliwi kerek. Ol ma`mleketi qayta bo`listiriwde ten`lerdin` ten` boliwi kerek. Azamat o`z joldaslari menen mu`lklerdi qayt bo`listiriwdi aldin ala o`zinde sheksiz hu`kimlilikti iyeleydi. Al tariyx soni ko`rsetedi ten`sizliktin` birinshi basqishinda huiqtin` joqari konstitutsiyasi hesh waqitta ten`likke ta`biyg`iy ta`rizde jetkeriledi. Onnan keyin ten`likti bo`listiriw progresi erkinlikleri u`ylesedi. Birinshi refolyutsiyaliq qayta bo`listiriw qansha tabisli bolg`an menen ol tek ten`likler tuwdirmaydi. ha`tteki turpayli ten`lik tuwdiriw mudami emes. Bunda ekonomikaliq ten`likti bekkemlew ushin hu`kimet ekonomikaliq infrastrukturani korrektlep xitriy, ataq qumar, ekonomikaliq ko`regenli adamlardin` aldina shig`ip turiwi kerek. Onday adamlardi ekonomikaliq iskerligi jo`nleytug`in qatal kodeksler qabil etiwi kerek. Ten`lik sotsialliq qag`iydani ha`m nizamda ten` sebebi ol uliwma terminge su`yenedi. Eger tek bir adamg`a tiyisli bolsa nizam bolmag`an bolar edi. Onin` jasawi ten`likke argument, uliwma molsherlengen. Mustakillik ne? Buni Prezident I.A.Karimov a`piwayilap bilay tu`sindiredi: «Biz ushin g`a`rezsizlik a`uueli o`z ta`g`dirimizdi o`z qolimizg`a aliw, o`zligimizdi an`law, milliy qa`dritlarimizdi u`rp-a`detlerimizdi tiklew, ha`mmemiz ushin a`ziz bul watandi ha`r bir shan`araqta tinishliq-tatiwliqti barkararliqti saqlaw. Aziz watanimizg`a adalat, insap, dinyata,mahir-mu`riwbet qarar taptiriw. Biz ushin mustakillik –elimizge inam etilgen tabiiy bayliqlarg`a iyelik etiw, xaliqti qu`direti, salahiyati, an`law zakavatina tayanip, O`zbekstanda jasap atirg`an ha`r bir puxara, ha`r bir shan`araq ushin mu`na`sip o`mir keshiriw, keleshek auladlar ushin azat ha`m abat uatan qaldiriw. Biz ushin garezsizlik – milletimiz, ma`mleketimizdin` ja`ha`nde abroy-itibarin, shan-shuxratin ko`teretug`in sag`lam awladti, ha`r ta`repten barkamal ha`m pidayi ul-qizlardi ta`rbiyalaw olardi kamalg`a jetkiziw ha`m na`tiyjesin ko`riw. Ha`r bir puxara ushin milleti, irki ha`m diniy urpa`detlerinin` qattiy na`zer erkinlik, ten`lik, brodarlik, mu`na`sip sha`rit jaratip beriw. Ga`rezsizlik o`zbekma`mleketi dedi I.A.Karimov xalqimizdin` tariyxi jen`isidur. Xalqi ju`z jillar dawaminda azatliqti arziu` qilg`an O`zbekstan shin keuilden g`a`rezsizlikti qolg`a kirgizip,gu`llep jasnaui ha`m parawanliqqa erisiwi, taraqqiy etkaen demokratiyaliq du`zimler qatarinda xaliqararliq ha`mja`miyet mu`na`sip orindi iyeley – biz ku`tken maqsetimizdur. Ilimiy filosofiyaliq ideyalar «Du`n`yanin` ilimiy kartinasi» ta`biyat haqqinda en` a`hmiyetli teoriyaliq gipoteza ha`m faktordi o`z ishine alatug`in bul ilimnin` ken` ponaramasin aladi. Du`n`yanin` ilimiy kartinasi bir bilimnin` a`piwayi summasi yamasa tiykari emes al olardi o`zara kemislik ha`m jan`a pu`tinlikti sho`lkemlestiriwi sistemasinin` na`tiyjesi. Ol sistemasi onin` ma`nisi du`n`yani ko`riw sposobi. Ol ilimiy izertlew etikaliq, metodologiyaliq logikaliq teoriyalarin qa`liplesiwine ta`sir etedi. Sonliqtan du`n`yanin` ilimiy kartinasin izertlewde uliwmateoriya fonin du`zip, ilimiy izlewdin` oz normativlik funktsiyalarg`a iye. Ta`biyat izertlewshileri du`n`yanin` ilimiy kartinasin izertledi. M.Plank, L.Digen fizikaliq realliq ha`m fundamentin fizikaliq konstruktsiyag`a sistemasi yag`niy keqislik, waqit, zat pole. Ken` ma`nisinde du`n`yanin` ilimiy kartinasi du`n`ya haqqinda konkret tariyxiy pikirler ha`m ilimiy oylawdin` stilin, usilin ko`rsetiw. Jan`a da`wirde ta`biyatqa mu`na`sibette ilimiy ha`m texnologiyaliq ta`repten u`stinligi ku`sheyip baratirg`anlig`i belgili. bunda ta`biyatti insan maqsetlerine tiyisli sheksiz zikralar da`rgegi dep tu`siniw. Biz ta`biyattan reximlik ku`tip turiwimiz. Bunday mu`na`sibettin` negizinde ta`biyat o`zinin` g`amin o`zi jeydi degen tu`sinik jatir. Bul ta`biyat ushinda ja`miyet ushinda unamsiz aqibetke alip kelmekte. Bul energiya ten`liktin` buziliwi, a`tirap-ortaliqti iflaslastiriw, basqarip bolmaytug`in o`siw, xaywanlar ha`m o`simlik tu`rleri jayilip ketiwi qa`wipi bar.Bunday izertlew pa`n-neni biliwimiz nenii bilmesligimizdi an`lap jetiwi ha`i ilimiy nuqtai nazerden neni aniqlawimiz mu`mkin ne aqlaqiy ta`repten tan tanin`di talap qiliwi bilay aliwin`a ja`rdem beredi. Ekonomikaliq, ekologiyaliq, sotsialliq ekspertiza kerek boladi. Tawekelshilik bolmaydi. Eger ta`wekelshilik is ju`riwge qarar qilip, extiyartiraq boliwtkerek. Bizin` da`wirimizde ilimler qamshisi murakkab tu`rli tuman bolip baratirg`anlig`in ha`zirgi fizikada ko`riwge boladi. Eger Galiley a`piwayi ko`z benen mayatnik ten`ew ha`m shartlerdi qulawin gu`zetken olsa bu`gin o`zleri menen su`wretlew ob`ekti ortasinda murakkab texnik u`skenelerin quriliwi. Misali mikroa`lemdegi ha`diyselerde gu`zetiw ushin 27 kilometr shen`berge iye bolg`an elementar adamlardi «izletiw» usillari qurildi. Bu`gin biz o`zimiz u`yrenip atirg`an ha`disler menen murakkab texnologiyalar ha`m murakab teoriyali sheshimler qurallaniw mu`na`sibetine kirisemiz. Olardi tu`siniw ha`m olardi paydalaniw ushin u`lken tayarliq kerek. Bulardin` ba`ri filosofiyaliq an`lawdi talap qiladi ha`m ha`zirgi zaman ilimiy izertlewinin` epistemologik problemalari qizig`iwdi ku`sheytedi.
Tabiyat bosliqtan qorqadi,degen naqildi jamiyetke qarata ham qollaniw mumkin. Sistemalar,jamiyetler,socialliq munasibetler ozgergende ideologiya orni bosap qalmaydi,onin’ ornin basqasi iyeleydi. Songi jillar O’zbekistanda da ayne usi process baqlanbaqta. Bugingi kunde O’zbeksitan jaslari socialliq turmista ken ugitlenip atirgan milliy ideya ideologiyasina qarata ozlerinin turli pikirlerin bildirmekte.O’zbekistanda sovet duzimi saplastirilgannan son kommunistlik partiyanin birden-bir ideologiyasi orni bosap qalmadi. Bul bosliq ornin milliy g’a’rezsizlik ideyasi iyeledi. Hukimet hesh bir ideologiyani majburiy ugitlemewdi joqari arenalardan bir neshe marte aytip otken bolsa da,milliy garezsizlik ideyasi agitatsiyasina juda ulken kush ham qarji sarplanbaqta. Xaliqtin 20 payizin qamtip alatugin bilimlendiriw orinlarinda bir jil dawaminda bul temada 30-40 qa jaqin shinigiwlar otkeriledi.Millliy g’a’rezsizlik ideyasi bizin sanamizdi bayitadi, ruwxiy aziq beredi. Bul milliy ideya har bir mamlekettin siyasiy qurali dew mumkin.Bazi studentler bunday sabaqlar otiliwi jaslar ushin zarur dep esaplaydi.Misali hazirgi jaslarimiz bugingi kunde qanday pikirlew,qaysi joldan bariwdi bilmewi mumkin. Bul sabaq bizlerge jonelis boladi,omirde omirde ozimizdin jolimizdi tabiwga,omirge qarawdi uyretedi. Sol ideologiya,sol ideya tiykarinda biz is juritemiz. Hazirgi prezidentimiz shigarlmalarina ham talap,oqiwlar juda kusheydi. Maselen shet ellerge eger oqiwga shiqpaqshi bolsaq ta albette O’zbekistannin siyasiy,ruwxiy turmisin biliwimiz kerek. Milliy garezsizlik ideyasin ugit-nasiyatlaw maqsetinde respublikada “Ruwxiyliq ham agartiwshiliq kenesi” duzilgen. Bul kenes qasinda milliy ideologiya ilimiy ugit-nasiyat orayi sholkemlestirilgen.Filosoflar milliy jamiyeti da amelde milliy ideologiya ugit-nasiyati menen shugillanadi. O’zbekistan Respublikasi g’a’rezsizlikke eriskennen keyin en awele bizin aldimizda tugan masele, qadriyatlarimizdi jaslar sanasina sindiriw imkaniyati tuwildi. Uyreniw qadaganetip qoyilgan babalarimizdin shigarmalarin uyreniw,en jaydiriw jolga qoyildi. G’a’rezsizlik sebepli biz milliy ideyamizdi,onin ruwxiyatin jaslarga sindiriw ham olardi sabaq procssinde, sabaqtan tisqari jagdayda amelge asiriw imkaniyatlari juzege keldi. Juwmaqlaw Milliy ideya – insan ha’m ja’miyet turmisina ma’ni-mazmun inam etedi,oni iygilikli maqset sayin jeteleytug’in ideyalar,pikirler jiyindisi. Ma’mleketimiz tariyxiy ta’repten qisqa waqit dawiminda du’nya arenasinda mu’nasip orin iyeledi,kerek bolsa o’zinin’ g’a’rezsiz dawisina iye boldi. Biz soni umitpawimiz kerek,bunday ta’riyp,O’zbekistannin’ ja’ha’n ko’leminde artip baratirg’an abirayi-bul a’wele ma’mleketimizde g’a’rezsizliktin’ da’slepki ku’nlerinen-aq o’tkizilip kelinip atirg’an, ha’r ta’repleme shuqir oylang’an,awir-basiq,qatan’ ha’m g’a’rezsiz sirtqi siyasattin’ na’tiyjesi. Aytip o’tiw kerek, bul Orayliq Aziya kontinentinde qa’wipsizlik ha’m turaqliliqti ta’miynlew boyinsha ma’mleketimiz alg’a su’rgen ba’rshe ma’lim baslamalar,qiling’an u’lken a’meliy islerdin’ na’tiyjesi bolip g’ana qalmastan,a’yne waqitta ma’mleketimizde demokratik principler ha’m bazar ekonomikasin a’melge asiriw processinde payda bolatug’in iygilikli o’zgerislerdin’ xaliqaraliq ja’miyet ta’repinen ta’n aliniwi.
( I.A.Karimov ) Paydalanilg’an a’debiyatlar: I.A.Karimov Joqari manawiyat–jen`ilmes ku`sh N., Qaraqalpaqstan 2008 Ayimbetov Q. O`tken ku`nlerden elesler N., Qaraqalpaqstan 2008 Bazarbaev J Milliy ideya – bizin` ideyamiz N., Bilim 2003 Biz tanlagan yo’l-demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li T., O’zbekiston 2003 Download 53.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|